«Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της μετανάστευσης σε παιδιά και εφήβους» Εισηγήτρια: Δρ. Σκλάβου Κωνσταντίνα, Phd, MEd

Ενότητες Η μετανάστευση γενικά – πρόσφυγες και μετανάστες. Παιδιά και έφηβοι – με και χωρίς οικογενειακό περιβάλλον (συνοδευόμενοι και ασυνόδευτοι). Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις: 1) απώλεια (πένθος), 2) μετατραυματικό στρες και 3) ένταξη (επιπολιτισμός).

Μετακινήσεις πληθυσμών Μετανάστευση = οποιαδήποτε μετακίνηση ατόμων, ομάδων, εθνών. Ο λόγος της μετανάστευσης διαχωρίζει τις νομικές κατηγορίες των προσφύγων και μεταναστών. Γενικά η βιβλιογραφία την προσδιορίζει ως παράγοντα επικινδυνότητας. Οι άνθρωποι έλκονται και απωθούνται συνεχώς από δυο αμφίρροπες δυνάμεις (push & pull).

Πρόσφυγας Εξαναγκασμός στη φυγή, με βίαιο τρόπο, πρέπει άμεσα να εγκαταλείψει την πατρίδα του, λόγω της ανάγκης προστασίας της ζωής και της αξιοπρέπειας. Δίωξη για πολιτικούς ή/και ιδεολογικούς, θρησκευτικούς, φυλετικούς κ.α. λόγους σε καιρό πολέμου ή «ειρήνης». Φυσικές καταστροφές.

Καθεστώς Προσφύγων Αιτών άσυλο Αναγνωρισμένος πρόσφυγας Καθεστώς Προσφύγων Αιτών άσυλο Αναγνωρισμένος πρόσφυγας Υπό ανθρωπιστικό καθεστώς διαμένων Συνθήκη της Γενεύης - 1951 Πρωτόκολλο της Νέας Υόρκης - 1967 Συνθήκη του Δουβλίνου – αρχή της επαναπροώθησης

Μετανάστης Εγκαταλείπει την πατρίδα του με τη θέλησή του, για κοινωνικό – οικονομικούς λόγους Ο εξαναγκασμός στη φυγή είναι έμμεσος και επιβάλλεται όχι από πρόσωπα, αλλά από τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης Συχνά η λύση της μετανάστευσης αποτελεί και το μοναδικό μέσο για την επιβίωση, καθώς δεν εκπληρώνονται οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς ανάγκες του ατόμου

Καθεστώς μεταναστών Έλλειψη συγκεκριμένων και μακροπρόθεσμων νομικών μέτρων και διατάξεων που να ορίζουν τη μεταναστευτική πολιτική (αποφάσεις με άξονα την εκάστοτε πολιτική και οικονομική πρόθεση) Πολλές διαδικασίες νομιμοποίησης, χωρίς συνέχεια Ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο και διατάξεις, π.χ. Ταυτότητα ευρωπαίου πολίτη, Συνθήκη Σένγκεν, Λευκή Βίβλος

«Ειρήνη» – Η ιστορία ενός παιδιού πρόσφυγα (για παιδιά 5-8 ετών) «Ειρήνη» – Η ιστορία ενός παιδιού πρόσφυγα (για παιδιά 5-8 ετών) Η Ειρήνη είναι ένα μικρό κορίτσι που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι της. Στην αρχή βιώνει την ανασφάλεια και την απόρριψη μέχρι να βρει προστασία, αγάπη και ζεστασιά στο πιο απίθανο μέρος. Η ταινία κινουμένων σχεδίων «Ειρήνη» είναι ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για παιδιά 5-8 ετών και έχει σχεδιαστεί για να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να αναπτύξουν μέσα στην τάξη θέματα όπως η διαφορετικότητα, η ανεκτικότητα και οι πολιτισμικές διαφορές. Διαρκεί 7 λεπτά και συνοδεύεται από εγχειρίδιο με σημειώσεις για τους εκπαιδευτικούς.

Ιστορικά… 1930: Ισπανικός εμφύλιος - 90.000 εγκαταλελειμμένα ή ορφανά παιδιά. 2ος Παγκόσμιος: 13 εκατ. παιδιά (Red Cross – UNESCO) 1956: Ουγγρική επανάσταση – 466.000 εγκαταλελειμμένα παιδιά 1970: Βιετνάμ & Καμπότζη – 22.000 παιδιά εγκαταλείφθηκαν από την έξοδο των boat people και γενικά την μετεγκατάσταση των ενηλίκων 1994: Ρουάντα – 150.000 παιδιά Γιουγκοσλαβία, Κροατία, Βοσνία, Κόσσοβο, Αφγανιστάν, Ιράκ, χώρες της Αφρικής.

Παιδιά και έφηβοι σε μετακινούμενους πληθυσμούς Δυο μεγάλες κατηγορίες: συνοδευόμενοι & ασυνόδευτοι (τεκμήριο ευαλωτότητας) Συνοδευόμενοι: από γονείς, άλλο συγγενή ή ενήλικα που έχει υπό την προστασία του το παιδί. Ασυνόδευτοι: όρος για ανήλικους που καταφθάνουν μόνοι σε μια χώρα. Η Συνθήκη της Γενεύης όρισε το unaccompanied minors, το τυπικό της ηλικίας ορίζεται από την εκάστοτε χώρα π.χ. Γερμανία: <16 ετών = ανήλικος, ενώ Ολλανδία:> 18 ετών και «υποστήριξη» από το κράτος, λογίζεται ως κατάσταση ανηλικιότητας για το συγκεκριμένο καθεστώς.

Τα πρώτα, ίσως, έγκυρα στοιχεία* Χρονικό διάστημα συγκέντρωσης στοιχείων: 12/3/2012 – 31/12/2012 2.264 αιτήματα Διαθεσιμότητα από χώρους στέγασης: 1.000 θέσεις * Στοιχεία του ΕΚΚΑ (Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης) για το 2012, έναρξη λειτουργίας της Δ/νσης Κοινωνικών Παρεμβάσεων, Τμήμα ΚΚΣ & Ξενώνων, Υπηρεσία Διαχείρισης Αιτημάτων Στέγασης Αιτούντων Άσυλο και Ασυνόδευτων Ανηλίκων

Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – κοινωνικά προβλήματα Το καθεστώς παραμονής καθορίζεται από τους ενήλικες, δηλαδή αν οι γονείς δεν χαρακτηριστούν ως πρόσφυγες, το ίδιο ισχύει και για το παιδί (άρση της ευαλωτότητας). Σοβαρά οικονομικά προβλήματα και έλλειψη κατοικίας ή ειδών πρώτης ανάγκης. Αδυναμία εγγραφής και παρακολούθησης του σχολείου. Εργασία των μεγαλύτερων ανηλίκων. Αδυναμία πολιτισμικής αντίληψης (λόγω βιολογικής ηλικίας και έλλειψης πληροφοριών για τη νέα χώρα). Οι πρόσφυγες μεταναστεύουν χωρίς να ξέρουν που πάνε ή σε ποια χώρα θα καταλήξουν.

Στοιχεία ΕΚΚΑ Πυρηνικές οικογένειες 126 αιτήματα (489 άτομα) Κυρίως Αφγανοί (64,83%), Σουδανοί (5%) Παραπομπές από ΜΚΟ Περίπου το ¼ των αιτημάτων καλύφθηκαν Μέσος όρος αναμονής για στέγη: 7 μήνες Μέσος όρος φιλοξενίας: 3 μήνες

Ειδικότερα προβλήματα Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – ψυχολογικά προβλήματα Bασικά προβλήματα 1) Aποχωρισμός 2) Mετεγκατάσταση Ειδικότερα προβλήματα 1) Το τραύμα της μετακίνησης 2) Δυσκολίες με τη γλώσσα 3) Σχολική ζωή (Kohli, Mather, 2003)

Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – ψυχολογικά προβλήματα Αποχωρισμός: τραύμα με την έννοια της απώλειας της παλιάς ζωής, συνηθειών, φίλων, συγγενών, αγαπημένων πραγμάτων, φυσικού περιβάλλοντος, κατοικίας.

Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – ψυχολογικά προβλήματα Μετεγκατάσταση: 1) μεταφέρουν μια αίσθηση του «προσωρινού», με δυσκολία στο να κάνουν σχέδια, να προβάλουν τον εαυτό τους στο μέλλον και να ενσωματωθούν & 2) ενοχές του επιβιώσαντα, που αποπροσανατολίζει από τη λογική της «καλής τύχης», σε σχέση με κάποιους άλλους που έμειναν πίσω, χάθηκαν ή σκοτώθηκαν.

Ειδικότερα προβλήματα (Kohli, Mather, 2003): Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – ψυχολογικά προβλήματα Ειδικότερα προβλήματα (Kohli, Mather, 2003): Το τραύμα της μετακίνησης: τραυματικές εμπειρίες στη χώρα καταγωγής και στη συνέχεια στην αποχώρηση. Δεν πρόκειται σε όλες τις περιπτώσεις για μια ομαλή ή σύντομη διαδικασία, σχεδιασμένο ή όχι το ταξίδι είναι πολύ επικίνδυνο με έλλειψης φαγητού, νερού, αλλαγή χωρών, καταναγκαστική εργασία, κακοποιήσεις, απώλεια γονέων ή συγγενών, τραυματισμούς, κ.α. Η προσπάθεια προσαρμογής σε μια νέα χώρα υποδαυλίζεται από το μετατραυματικό στρες (flashbacks, εφιάλτες, κ.α.).

Παιδιά με οικογένεια ή άλλο υποστηρικτικό περιβάλλον – ψυχολογικά προβλήματα Δυσκολίες με τη γλώσσα: απομόνωση, στιγματισμός, αδυναμία έκφρασης και κατανόησης της νέας πολιτισμικής πραγματικότητας, στην οποία πρέπει να ενταχθούν άμεσα και να επιβιώσουν. Σχολική ζωή: δυσκολίες στη συγκέντρωση, καταβολή προσπάθειας για να κατανοήσουν τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου ή να ανακαλέσουν παλαιότερες δεξιότητες για τη διαχείριση υλικών, τη μάθηση κ.α.

Ασυνόδευτοι ανήλικοι Η μετανάστευση είναι τραυματικό γεγονός, αλλά αντιμετωπίζεται ή δεν θεωρείται τόσο ισχυρό, όσο η απώλεια της οικογένειας (Engebrigtsen, 2003). Διαφορές στην αντίδραση στο τραύμα: ατομικές, φύλο, ηλικία, εθνότητα, οικογένεια, χώρα υποδοχής, ευρύτερο περιβάλλον, βαθμός προσαρμογής, εκπλήρωση κοινωνικών αναγκών κ.α.

Χαρακτηριστικά Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι έχουν δυο βασικές ιδιότητες: την ιδιότητα του παιδιού (με τη βιολογική ηλικία) και την ιδιότητα του πρόσφυγα. Χαρακτηριστικά επιβίωσης μεγαλύτερων παιδιών και ευαλωτότητα μικρότερων. Τα παραπάνω συνθέτουν χαρακτηριστικά μιας ιδιαίτερα ευάλωτης ομάδας που χρήζει διπλής προστασίας και κάλυψης σε πολλά επίπεδα. Είναι ομάδα υψηλού κινδύνου για διάφορες μορφές κακοποίησης που βλάπτουν ή θέτουν σε κίνδυνο την ψυχική και τη σωματική υγεία των παιδιών.

Στοιχεία ΕΚΚΑ 822 αιτήματα ασυνόδευτων ανηλίκων (κυρίως από 7ο – 11ο 2012) λόγω επιχειρήσεων στα χερσαία σύνορα με την Τουρκία. 94,65% αγόρια 5,35% κορίτσια 4,14% κάτω των 12 ετών SOS: 44 αιτήματα από κορίτσια και 34 από ασ. αν.<12 ετών: άστεγα ή σε μη κατάλληλους χώρους π.χ. νοσοκομεία.

Εμπειρίες των ασυνόδευτων ανηλίκων Εμπειρία του ξεριζωμού (συνήθως βίαια, όταν αφορά παιδιά προσφύγων) με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η σταθερότητα και το αίσθημα ασφάλειας του παιδιού. Διάσπαση οικογένειας ή απώλεια των οικείων προσώπων. Στέρηση κατάλληλου περιβάλλοντος ανάπτυξης και φροντίδας, κακουχίες, μη φυσιολογική ανάπτυξη σε σωματικό, ψυχολογικό, συναισθηματικό επίπεδο. Βασανιστήρια με κύριο κακοποίηση ή φόνος – κακοποίηση μελών οικογένειας παρουσία του παιδιού.

Εμπειρίες των ασυνόδευτων ανηλίκων ΙΙ Σκληρές συνθήκες εργασίας σε χώρες που στηρίζονται στην παιδική εργασία (π.χ. Πακιστάν), αλλά συχνά και στις χώρες υποδοχής. Θύματα βίας στη διάρκεια του ταξιδιού ή στα κέντρα κράτησης. Αναλφαβητισμός, έλλειψη βασικής εκπαίδευσης κυρίως στα κορίτσια.

Ιδιαίτερα Χαρακτηριστικά Ασυνόδευτων Ανηλίκων Προβλήματα υγείας, λόγω παρατεταμένης παραμέλησης. Μειωμένη σωματική και πνευματική ανάπτυξη, λόγω έλλειψη σωστής διατροφής. Μεγάλη ψυχολογική επιβάρυνση (συχνά η εξωτερική εμφάνιση δεν ανταποκρίνεται στην ηλικία). Η πνευματική ηλικία δεν αντιστοιχεί στη σωματική (ανύπαρκτη παιδική ηλικία, ανάληψη δυσανάλογων με την ηλικία ευθυνών). Φόβος, άγχος, δυσπιστία, εσωστρέφεια, λόγω των τραυματικών εμπειριών. Έλλειψη εκπαίδευσης.

Στοιχεία ΕΚΚΑ Μονογονεΐκές οικογένειες 238 αιτήματα (645 άτομα): 46,51% γυναίκες & 45,53% άνδρες 52% Αφγανοί, 8,37% Αιθίοπες, 6,2 Ερυθραία Το 36% αυτών των αιτημάτων καλύφθηκαν Μέσος όρος αναμονής: 6 μήνες Μέσος όρος στέγασης: 4 ½ μήνες Η πλειοψηφία άστεγοι ή σε ακατάλληλους χώρους

Στοιχεία Υπάρχουν 2 ομάδες: αυτοί που επιλέγουν να κάνουν αίτηση ασύλου και αυτοί που δεν μπαίνουν σε αυτή τη διαδικασία. Υπάρχει μεγάλος σκοτεινός αριθμός: μέτρηση στους χώρους διαμονής και από αιτήσεις ασύλου. Στα σημεία εισόδου η ηλικία καταγράφεται κατά δήλωση του ατόμου, χωρίς καμία ενημέρωση για δικαιώματα. Επομένως συχνά οι ενήλικες δηλώνουν ανήλικοι και το αντίστροφο. Δεν επικυρώνεται με ιατρικές εξετάσεις η ηλικία.

Στοιχεία ΕΚΚΑ Σ: 822 αιτήματα 58,76% Αφγανοί 9,98% Πακιστανοί 6,5% Σύριοι

Νομοθεσία Σύμφωνα με Π.Π. 61/99: ο Εισαγγελέας Ανηλίκων ορίζεται ως ειδικός Επίτροπος, μέχρι την οριστική εξέταση του αιτήματος. Μέχρι και το Π.Δ. 220/2007 δεν υπήρχε καμία κάλυψη πριν τη διαδικασία ασύλου, πλέον ορίζεται προσωρινός Επίτροπος μέχρι το διορισμό του οριστικού Επιτρόπου. Στην πράξη δεν υπάρχει ουσιαστική εμπλοκή Εισαγγελέα. Οι περισσότεροι δηλώνουν άρνηση και πρακτική αδυναμία, λόγω φόρτου εργασίας.

Νομικές διαδικασίες Ελλιπής ενημέρωση. Συχνά συλλαμβάνονται στα σημεία εισόδου, διατάσσεται διαταγή απέλασης και αφήνονται ελεύθερα. Συχνά κρατούνται μέχρι να εκτελεστούν διοικητικές αποφάσεις. Αν υποβληθεί αίτηση ασύλου, υπάρχει μεγάλη αναμονή στην εξέταση του αιτήματος. Συχνά αρνητική έκβαση, με αποτέλεσμα το παιδί να έχει ήδη ενηλικιωθεί. Επιλογή καθεστώτος παράνομης διαμονής.

Νομικές διαδικασίες ΙΙ Ύπαρξη διερμηνέα. Απόδοση ευθύνης για την ασφάλεια του ανήλικου δεν υπάρχει. Ο αριθμός όσων δεν ζητούν άσυλο υπερτερεί πλέον σε σχέση με τους υπόλοιπους. Σκόπιμες, ως ένα βαθμό, καθυστερήσεις που κουράζουν, απογοητεύουν και αποτρέπουν την ομαλή ένταξη των παιδιών αυτών. Έλλειψη κινήτρου για εκπαίδευση, κατάρτιση, νομιμοποίηση κ.τ.λ. Έλλειψη ασφάλειας και σταθερότητας.

Λόγοι μη υποβολής αίτησης ασύλου Άγνοια της έννοιας και των συνεπειών του ασύλου. Ανάγκη για απασχόληση για υποστήριξη της οικογένειας που βρίσκεται στην χώρα καταγωγής. Επιθυμία συνέχισης του ταξιδιού. Εμπλοκή σε παράνομες δραστηριότητες, ηθελημένες ή μη (π.χ. παιδική πορνεία).

Διαμονή: στοιχεία ΕΚΚΑ Σ:822, το 73,92% τοποθετήθηκε Συνήθως Ανώγεια Κρήτης, Μακρινίτσα Βόλου, Αθήνα, Θεσσαλονίκη Άρσις. Δυναμικότητα συνολικά: 90 – 95 ανήλικοι. Προβλήματα στα Κέντρα διαμονής, κυρίως σε αυτά της περιφέρειας, λόγω αδυναμίας πρόσβασης σε δράσεις που υλοποιούνται σε μεγάλες πόλεις. Κάποιοι δεν εμφανίστηκαν, αρνήθηκαν ή ακυρώθηκε το αίτημα από το φορέα παραπομπής.

Στοιχεία ΕΚΚΑ Μέσος όρος αναμονής: 15 μέρες Μέσος όρος έκδοσης εγγράφων: 15 μέρες Σ: 1 μήνας «υπό κράτηση», άστεγοι ή σε επισφαλή στέγη Μέσος όρος παραμονής: 49 μέρες λόγω κυρίως «άτυπων φυγών», με στόχο ταξίδι σε άλλη χώρα

Προβλήματα φυγών Προβλήματα στην επιτροπεία. Εκ νέου συλλήψεις ή και απελάσεις. Έκθεση σε διάφορους κινδύνους. Επανεργοποίηση διαδικασιών στέγασης.

Εκπαίδευση – Εργασία Νόμος για τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Δυσκολία στην πρόσβαση σε προγράμματα κατάρτισης. Εύρεση «μαύρης εργασίας», υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες, χωρίς χαρτιά, ακόμη και <15 ετών. Σαφήνεια του Νόμου, ως προς τις απαγορεύσεις.

Προστατευτικοί παράγοντες Διασφάλιση δικαιωμάτων: ανθρωπιστική βοήθεια – ψυχολογικές παρεμβάσεις – αίσθηση ασφάλειας σε βάθος χρόνου και προοπτική ζωής (προσαρμογή & ένταξη). Υποστήριξη της οικογένειας: η επιρροή – τα χαρακτηριστικά – οι δεσμοί της οικογένειας υποστηρίζουν ακόμα και σε σοβαρά τραυματικά γεγονότα την επανάκαμψη του παιδιού (Motti-Stefanidou, Pavlopoulos, Dalla, Obradovic, Masten, 2006).

Προστατευτικοί παράγοντες ΙΙ Χαρακτηριστικά – δεξιότητες του ίδιου του παιδιού: ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητα και των προσδοκιών αυτοαποτελεσματικότητας (επεξεργασία και εκμετάλλευση του περιβάλλοντος με θετικό τρόπο. Μάθηση: μετανάστες 2ης γενιάς = καλύτερη προσαρμογή. Πολιτισμικός προσανατολισμός & επιπολιτισμός.

Πολιτισμικό σοκ – cultural shock Φάσεις Μήνας του μέλιτος Αποπροσανατολισμός Ευερεθιστότητα – εχθρότητα Προσαρμογή – ενσωμάτωση Διπλή κουλτούρα

«Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της μετανάστευσης σε παιδιά και εφήβους» Ευχαριστώ για την προσοχή σας!