Αντικοινωνική συμπεριφορά και σχολικός εκφοβισμός Αντικοινωνική συμπεριφορά και σχολικός εκφοβισμός. Φαινομενολογία, επιπτώσεις και διαχείριση. Δρ. Κωνσταντίνα Σκλάβου, M.Ed., PhD Κοινωνική λειτουργός – Παιδαγωγός, Τμήμα Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων Σισμανόγλειο ΓΝΑ

Ένα παιδί μπορεί μερικές φορές: Να είναι ανυπάκουο Να τσακώνεται Να λέει ψέματα Εάν οι συμπεριφορές αυτές είναι μεμονωμένες και σπάνιες δεν αποτελούν αντικείμενο προσοχής

Διασπαστικές διαταραχές Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) Εναντιωματική προκλητική διαταραχή Διαταραχή διαγωγής

Απρόσεκτη – Παρορμητική συμπεριοφορά Δεν προσέχει Δεν ακολουθεί οδηγίες Αποφεύγει εργασίες που απαιτούν νοητική προσπάθεια Διακόπτει τους άλλους Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του Τρέχει πάνω-κάτω Δεν κάθεται στο θρανίο του

Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή Oppositional Defiant Disorder (ODD) (κατά DSM IV) Χάνει την ψυχραιμία του/της, έρχεται σε "κόντρα" με τους ενήλικες, αρνείται να συμμορφωθεί με τους κανόνες των ενηλίκων, ενοχλεί τους άλλους με σκοπό να τους αγανακτήσει, κατηγορεί τους άλλους για τα δικά του/της λάθη, ενοχλείται με το παραμικρό, θυμώνει εύκολα και είναι εκδικητικός/η.

Διαταραχή Διαγωγής Conduct Disorder (κατά DSM IV) Απειλεί ή τρομοκρατεί τους άλλους, αρχίζει σωματικούς καυγάδες, μπορεί να χρησιμοποιήσει όπλο (τούβλο, μαχαίρι, σπασμένο μπουκάλι, κ.λ.π.) προς άλλους, έχει χρησιμοποιήσει σωματική βία προς ζώα, κλέβει και επιτίθεται (ή όχι) στο θύμα, χρησιμοποιεί σεξουαλική βία, προκαλεί ζημιές σε ξένες περιουσίες,

Διαταραχή Διαγωγής Conduct Disorder (κατά DSM IV) προκαλεί εμπρησμό, διάρρηξη σε κτίριο ή αυτοκίνητο, λέει ψέματα για να κερδίσει κάποιο αγαθό ή για να αποφύγει ευθύνες, μένει έξω τη νύχτα, παρά την απαγόρευση από την οικογένειά του/ης, έχει φύγει από το σπίτι για κάποιο χρονικό διάστημα και κάνει αδικαιολόγητες απουσίες από το σχολείο.

Ψυχοπαθητικά Χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας Απουσία ενσυναίσθησης Απουσία ενοχής Απουσία άγχους Ρηχό συναίσθημα Χρησιμοποιεί τους άλλους με σκληρότητα για δικό του όφελος

Έναρξη - Διάγνωση Μέσος όρος έναρξης 5 – 6 έτη, συνήθως εντοπίζεται στα τελευταία χρόνια της σχολικής ηλικίας ή στην έναρξη της εφηβικής, το εργαλείο που χρησιμοποιούμε για την ανίχνευση είναι το Child Behavior Check List (CBCL) (Achenbach, 1992) - 113 ερωτήσεις, ειδικές ενότητες για συμπεριφορικά και συναισθηματικά προβλήματα.

Βασικά στοιχεία Συνυπάρχει με ΔΕΠΥ, κατάθλιψη, μαθησιακά προβλήματα, χρήση ουσιών, κακοποίηση - παραμέληση και λιγότερο με ψύχωση και αυτισμό. Λόγος για τον οποίο οι γονείς αποφασίζουν να επισκεφθούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Επιφέρει σοβαρό αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής γονέων – παιδιών. Οι οικογένειες συχνά είναι αποδιοργανωμένες.

Ενδεικτικά επιδημιολογικά δεδομένα - Αγγλία (NICE, SCIE, 2007) 5 – 10 ετών: 6,9% αγόρια 2,8% κορίτσια (ODD 4,5% και 2,4% αντίστοιχα) 11 – 16 ετών: 8,1% αγόρια 5,1% κορίτσια (ODD 3,5% και 1,7% αντίστοιχα )

Επιθετικότητα και Ανάπτυξη -Η σωματική επιθετικότητα είναι πιο έντονη στα 2 έτη και μειώνεται με την ηλικία μέχρι την όψιμη εφηβεία -Τα αγόρια πιο επιθετικά από τα κορίτσια -Στην όψιμη εφηβεία εξίσου επιθετικά αγόρια-κορίτσια -Στα αγόρια πιο συχνή η φανερή σωματική επιθετικότητα -Στα κορίτσια έμμεση επιθετικότητα, που αφορά στις σχέσεις (διάδοση φημών, κοινωνική απομόνωση)

Παράγοντες κινδύνου Περιβαλλοντικοί: χαμηλό κοινωνικό επίπεδο, μη κάλυψη βασικών αναγκών στέγης, εργασίας, εκπαίδευσης κ.α. Οικογενειακοί: προβλήματα στο ζευγάρι, χρήση ουσιών, παραβατικότητα, κακοποίηση. Ατομικά χαρακτηριστικά: νευρολογικές βλάβες, επιληψία, χρόνια νοσήματα, γνωστικά ελλείμματα.

Πρόγνωση Περίπου 60% των παιδιών με διαταραχές διαγωγής στα 3 έτη, συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα στα 8 έτη και συχνά μένουν χωρίς θεραπεία. Περίπου 60% των οικογενειών εγκαταλείπουν την προσπάθεια (Kazdin,1996). Στην ενήλικη ζωή μπορεί να λάβουν διαγνώσεις όπως διαταραχή προσωπικότητας (ψυχοπαθητική, οριακή κ.λπ.), μανία, σχιζοφρένεια, ψυχαναγκαστική διαταραχή, κατάθλιψη κ.α.

Σχολικός εκφοβισμός - bullying Ένας μαθητής υφίσταται σχολικό εκφοβισμό ή θυματοποίηση όταν εκτίθεται επανειλημμένα σε αρνητικές πράξεις από συμμαθητές. Οι θύτες χρησιμοποιούν δύναμη για να χτυπήσουν, εκφοβίσουν, τρομοκρατήσουν ή ταπεινώσουν άλλα παιδιά. Συνήθως γίνεται κατ’ επανάληψη. Συμβαίνει σε μια σχέση, όπου υπάρχει ή θεωρείται ότι υπάρχει ανισορροπία δύναμης. Δεν σταματά παρά μόνον αν υπάρξει εξωτερική παρέμβαση.

Τύποι εκφοβισμού Σωματικός: Χτύπημα, κλωτσιά, σπρώξιμο, φτύσιμο. Σωματικός: Χτύπημα, κλωτσιά, σπρώξιμο, φτύσιμο. Λεκτικός: Χλευασμός, πειράγματα, ρατσιστικά σχόλια, λεκτική παρενόχληση, απειλές, άσεμνες χειρονομίες. Σχεσιακός: Αποκλεισμός κάποιου από ομάδες και συλλόγους (διαδίδοντας φήμες, κουτσομπολιά). Διαδικτυακός: Χρήση της τεχνολογίας για την επίτευξη του εκφοβισμού (κινητό τηλέφωνο, email, Facebook, κ.λπ.).

Χαρακτηριστικά των θυτών Απολαμβάνουν να εξουσιάζουν τους άλλους Χρησιμοποιούν τους άλλους για δικό τους όφελος Δεν βλέπουν την πλευρά των άλλων Επικεντρώνονται μόνον στις δικές τους επιθυμίες και απολαύσεις

Χαρακτηριστικά των θυτών Κάνουν κακό στους άλλους όταν οι ενήλικες δεν παρακολουθούν Βλέπουν τους πιο αδύναμους ως θήραμα Κατηγορούν τους άλλους για δικά τους σφάλματα Δεν αποδέχονται τις ευθύνες για τις πράξεις τους Δεν βλέπουν τις μακροχρόνιες συνέπειες της συμπεριφοράς τους Επιζητούν την προσοχή

Χαρακτηριστικά των θυμάτων Παθητικοί στόχοι Σωματικά πιο αδύναμοι από τους συνομηλίκους Υστερούν στο παιχνίδι και τα σπορ Είναι αδέξιοι, κακός συντονισμός κινήσεων Διστακτικοί Ήσυχοι, αποσυρμένοι, παθητικοί Εύκολα αναστατώνονται Αγχώδεις Ανασφαλείς

Χαρακτηριστικά των θυμάτων Παθητικοί στόχοι Χαμηλή αυτοεκτίμηση Θεωρούνται εύκολοι στόχοι Δύσκολα αντιπαρατίθενται Δεν κοροϊδεύουν Δεν είναι επιθετικοί Κάνουν πιο εύκολα σχέση με ενήλικες παρά με συνομηλίκους Μπορεί να είναι καλοί ή κακοί μαθητές

Χαρακτηριστικά των θυμάτων Ενεργητικοί στόχοι Σωματικά πιο αδύναμοι Αγόρια Έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους Δυστυχείς Αγχώδεις Ανασφαλείς Αρπάζονται εύκολα

Χαρακτηριστικά των θυμάτων Ενεργητικοί στόχοι Προσπαθούν να αντιδράσουν όταν τους επιτίθενται, αλλά είναι αναποτελεσματικοί Ανήσυχοι, υπερκινητικοί Θεωρούνται επιθετικοί και αγενείς Αδέξιοι Ανώριμοι Έχουν ενοχλητικές συνήθειες Είναι αντιπαθητικοί στα παιδιά και τους δασκάλους Μπορεί να εκφοβίζουν πιο αδύναμους

Αντιμετώπιση του εκφοβισμού Ψυχική ανθεκτικότητα: Η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει το στρες και τις αντιξοότητες Ασφαλής βάση Κοινωνικές δεξιότητες Μόρφωση Ψυχική ανθεκτικότητα Φίλοι Θετικές αξίες Ταλέντα και ενδιαφέροντα

Θεραπεία Είναι σύνθετη, απαιτεί συνεργασία πολλών ειδικών και παρεμβάσεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα (σπίτι, σχολείο κλπ). Παιδί: συμπεριφορική και γνωστική θεραπεία, εκπαίδευση σε κοινωνικές δεξιότητες, απομάθηση και εκμάθηση νέων συμπεριφορών, αυτοδιαχείριση. Γονείς: θεραπευτικές συναντήσεις για διερεύνηση σχέσεων – αλληλεπιδράσεων, που μπορεί να συμβάλλουν στο πρόβλημα.

Ψυχοεκπαίδευση Η πιο σημαντική παρέμβαση Εκπαίδευση του ασθενή και της οικογένειας για τη φύση της διαταραχής και την αντιμετώπισή της Ρεαλιστικές προσδοκίες για τα οφέλη των παρεμβάσεων Απάλειψη εσφαλμένων αντιλήψεων για τα προβλήματα συμπεριφοράς Απάλειψη συναισθημάτων αυτομομφής Στηρικτική, σταθερή και προβλέψιμη γονεϊκή στάση

Προγράμματα Εκπαίδευσης Γονέων (Parent Management Training - PMT) Εστιάζουν στο να μάθουν οι γονείς να διαχειρίζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς των παιδιών τους στο σπίτι, το σχολείο ή και σε άλλα περιβάλλοντα. Η εκπαίδευση επικεντρώνεται στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης γονέα – παιδιού, με έμφαση στην άσκηση του γονεϊκού ρόλου και την επιβολή πειθαρχίας. Οι τεχνικές αντλούνται συνήθως από την κοινωνική μάθηση, με βάση τη συμπεριφορική ανάλυση. Στόχος είναι να διαμορφωθούν περισσότερο «λειτουργικές συνθήκες», που θα μεταβάλλουν τις σχέσεις γονέων και γονέων – παιδιού, ώστε να μειωθούν οι αντικοινωνικές – επιθετικές συμπεριφορές του παιδιού. Η βάση της μεθοδολογίας δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960, από την «Oregon Social Learning Group». (http://www.oslc.org/index.html)

Κατευθυντήριες οδηγίες Ομαδικά Διάρκεια 1,5 – 2 ώρες, εβδομαδιαίως Αριθμός συμμετεχόντων: 6 – 12 άτομα Συνολική διάρκεια: 8 – 12 εβδομάδες Συνδυασμός με ατομικές συναντήσεις

Θεραπεία Συμπεριφοράς Μείωση ανεπιθύμητων συμπεριφορών Ανάπτυξη επιθυμητών συμπεριφορών Εκπαίδευση των γονιών για την εφαρμογή του προγράμματος Εφαρμογή συμπεριφορικών στρατηγικών στο σχολείο Εξατομικευμένο πρόγραμμα

Στόχοι και τεχνικές CBT για παιδιά 3 – 12 ετών (Scott, 2012· AACAP, 2004) Γονείς Παιδιά

Στόχοι και τεχνικές CBT για εφήβους (Scott, 2012· AACAP, 2004)

Κυριότερες τεχνικές (Baker, Scarth, 2002) Εκμάθηση ρόλων, συμπεριφορών, μέσω μίμησης προτύπου (modeling) Επίλυση προβλήματος – απόκτηση σχετικών δεξιοτήτων Γνωστική αναδόμηση – μάθηση Αυτοδιαχείριση Ημερολόγιο

Αποτελεσματικότητα Γ.Σ. Μοντέλου (Joughin,2003· NICE, SCIE, 2007 ) Η αλλαγή της στάσης των γονέων συνεπάγεται βελτίωση του παιδιού και συνολικά της ζωής της οικογένειας. Τα συμπεριφορικά προγράμματα θεωρούνται τα καταλληλότερα για την τροποποίηση της συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων με Δ.Δ. Εμφανίζεται θετική μακροχρόνια επίδραση στη συμπεριφορά των παιδιών, κυρίως όταν η παρέμβαση γίνεται στις ηλικίες των 3 – 10 ετών. Διαπιστώνεται από μελέτες μεγάλο κοινωνικό και οικονομικό όφελος.

Πηγές American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP) (2004). Conduct Disorders. Facts for Families. Baker, L., Scarth, K. (2002). Cognitive Behavioral Approaches to Treating Children and Adolescents with Conduct Disorder. USA: Child’s Mental Health Ontario. Joughin, C. (2003). Cognitive Behavior therapy can be effective in managing behavioral problems and conduct disorder in pre – adolescents. What works for children groups. Evidence Nugget. Kazdin, A.E. (1996). Conduct disorders in childhood and adolescents. London: Sage. National Institute for Health and Clinical Excellence & Social Care Institute for Excellence (2007). Parents training/education programmes in the management of child with conduct disorders. Scott, S. (2008). An update on interventions for conduct disorders. Advances in Psychiatric Treatment, 14, 61 – 70.