Μαρξιστική μέθοδος Πλαισιοκρατική μέθοδος που στηρίζεται στο μαρξιστικό μοντέλο και προβάλλει την τέχνη ως παθητικό αποτέλεσμα κοινωνικών-οικονομικών δυνάμεων που καθορίζουν όλη τη ζωή.
Η μαρξιστική θεωρία αναλύεται κυρίως στα: Μαρξ & Ένγκελς, Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848) & Μαρξ, Κεφάλαιο (1867) Βασικά σημεία της μαρξιστικής θεωρίας: Η εξέλιξη μιας κοινωνίας περνάει πάντα από τα στάδια της δουλείας και της φεουδαρχίας σε αυτά του καπιταλισμού και του κομμουνισμού. Τάξεις στα καπιταλιστικά καθεστώτα: αστική-καπιταλιστική & προλεταριάτο ή εργατική τάξη. Η αγανάκτηση της εργατικής τάξης οδηγεί στην επανάσταση και την εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος
Κομμουνιστικό Μανιφέστο: Η οικονομία είναι η βάση της κοινωνίας, η οποία ορίζει και καθορίζει το εποικοδόμημα, όλες δηλαδή τις μορφές που παίρνουν το κράτος και οι κοινωνικές ομάδες. Συνδετικός κρίκος μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος είναι η ιδεολογία (= η λανθάνουσα συνείδηση των καταπιεσμένων τάξεων)
Μαρξ & Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία (1845-6): Συστηματική ανάλυση της έννοιας της ιδεολογίας και του τρόπου που αυτή διαμορφώνεται ως συνδετική κοινωνική δομή. Αφετηρία μιας ιδεολογίας = Η χρονική στιγμή που σημειώνεται διάκριση μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας.
Louis Althusser (1918-1990): Η καπιταλιστική τάξη χρησιμοποιεί την ιδεολογία ως μέσο κυριαρχίας και μέσα από αυτή διαμορφώνει τις κοινωνικές μορφές. Διέκρινε δύο τρόπους, με τους οποίους διαιωνίζεται η καπιταλιστική κοινωνία: Με την άμεση καταπίεση των άλλων τάξεων μέσα από τους διάφορους κατασταλτικούς κρατικούς μηχανισμούς, όπως η κυβέρνηση, ο στρατός, η αστυνομία και οι φυλακές. Με την ιδεολογία, η οποία προωθείται μέσα από τους ιδεολογικούς κρατικούς μηχανισμούς, όπως η εκπαίδευση, η θρησκεία, ο πολιτισμός και η τέχνη. Η ιδεολογία πείθει με έμμεσο τρόπο τις μάζες ότι όλα γίνονται προς όφελος τους.
Τέχνη = Είδος ιδεολογίας της άρχουσας τάξης που υπάρχει για όφελος της. Γερμανική Ιδεολογία: Η τέχνη δεν είναι προϊόν ιδιοφυούς εργασίας, αλλά μια ακόμη μορφή της οικονομικής παραγωγής που δεν εκφράζει τον καλλιτέχνη, αλλά την κοσμοθεωρία της κοινωνικής του τάξης. Άρνηση της ύπαρξης του «ταλέντου».
Μαρξ: Η διαμόρφωση της τέχνης μέσα από τις κοινωνικές συνθήκες δεν αποκλείει πάντα έναν ιδεατό χαρακτήρα. Η δύναμη της τέχνης να ξεπερνάει τα όρια βάσης και εποικοδομήματος αποτελεί οντολογικό της χαρακτηριστικό που τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες πνευματικές δραστηριότητες, προσδίδοντας της υπερχρονική ισχύ.
Theodor Adorno (1903-69): Η τέχνη αποτελεί ταυτόχρονα και έκφραση της κοινωνίας που την παρήγαγε, αλλά και φορέα οράματος για ελευθερία.
Adorno & Horkheimer, The Culture Industry: Entlightment as Mass Deception (1944): Οι καπιταλιστικές κοινωνίες παράγουν χαμηλής ποιότητας τυποποιημένη τέχνη που διαμορφώνει λανθάνουσες συνειδήσεις δημιουργώντας μη υπαρκτές ανάγκες, όπως είναι ο καταναλωτισμός εμπορικών προϊόντων σε βάρος πραγματικών ανθρώπινων αναγκών, όπως η ελευθερία και η κοινωνική ισότητα.
Walter Benjamin (1892-1940), The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction (1936): Η τέχνη δεν είναι πια προϊόν συγκεκριμένης τελετουργίας, αλλά φορέας πολιτικής ιδεολογίας που απευθύνεται σε ένα παθητικό κοινό, το οποίο την αφομοιώνει χωρίς αντίσταση.
Μαρξιστικές επιδράσεις στην τέχνη: Σοβιετικός Κονστρουκτιβισμός & Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός Σχολή του Bauhaus
Η μαρξιστική αισθητική ενδιαφέρεται για τις κοινωνικές συνθήκες που εργάζεται ο καλλιτέχνης. Ένα έργο τέχνης ερμηνεύεται ολοκληρωμένα μόνο όταν αποκαλυφθεί η σύνδεση του με τις κοινωνικές συνθήκες που το παρήγαγαν. Η φύση της σύνδεσης αυτής είναι ωστόσο σύνθετη και δεν αποτελεί αντιστοιχία ένα προς ένα.
Μαρξιστική-Λενινιστική αισθητική θεωρία: Όλα τα προϊόντα σκέψης καθρεφτίζουν ανεξαιρέτως την κοινωνική πραγματικότητα.
Γκ.Β.Πλεχάνωφ, «Τέχνη και Κοινωνική Ζωή» (1912): Η τέχνη πρέπει να υπηρετεί έναν υψηλό κοινωνικό σκοπό και όχι να λειτουργεί απλώς ως μέσο ικανοποίησης των αισθήσεων.
Λένιν, «Κομματική οργάνωση και κομματική λογοτεχνία» (1940) Είναι αναγκαίος ο πολιτικός έλεγχος των παιδαγωγικών, επιστημονικών, οικονομικών και άλλων δημοσιευμάτων. Στο πλαίσιο αυτό όλα τα πνευματικά έργα περνούσαν επί Στάλιν από κομματικό έλεγχο.
Κονστρουκτιβισμός (1921-1930) Ως τέχνη άμεσα συνδεδεμένη με την παραγωγή είχε την υποστήριξη του Λένιν και του Τρότσκι. Βασικός εκπρόσωπος ήταν ο Tatlin που πίστευε ότι η τέχνη πρέπει να έχει κοινωνικό σκοπό. Βρισκόταν στον αντίποδα του κινήματος του Σουπρεματισμού (Malevich) που υποστήριζε την ανεξαρτησία της τέχνης από την κοινωνική ζωή.
Επί Stalin η τέχνη απέκτησε στρατευμένο χαρακτήρα, καθώς θεωρήθηκε ως καθοριστικό μέσο για την αλλαγή της κοινωνικοϊστορικής πραγματικότητας.
Στο «Πρώτο Γενικό Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων» (1934) αναγορεύτηκε ο «Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός» σε κυρίαρχη και αποκλειστική κατηγορία της τέχνης.
Georg Lukacs, “The Meaning of Contemporary Realism”(1962) Η στρατευμένη τέχνη δεν μπορεί να παράγει υψηλές αισθητικές και καλλιτεχνικές αξίες.
Η μαρξιστική ιστοριογραφία της τέχνης βασίζεται σε δύο θεωρητικές παραμέτρους: Η τέχνη εξελίσσεται με βάση τις εξελίξεις στον εργασιακό και τεχνολογικό τομέα. Τα καλλιτεχνικά έργα ανήκουν στο εποικοδόμημα και ανακλούν τη βάση της κοινωνίας, ως φορείς συγκεκριμένων ιδεολογιών. Ιστορικοί Τέχνης μαρξιστικής κατεύθυνσης: Frederick Antal, Arnold Hauser, Michael Baxandall, T.J.Clark
Frederick Antal (1887-1954) Florentine Painting and Its Social Background (1948): Αποτελεί εφαρμογή της μαρξιστικής θεωρίας, ως μεθόδου για την κατανόηση της εξέλιξης των καλλιτεχνικών έργων της φλωρεντινής Αναγέννησης από τον Giotto έως τον Masaccio . Βασική θέση: Το εποικοδόμημα της φλωρεντινής αναγεννησιακής κοινωνίας διαμορφώθηκε μέσα από τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και τις πλαστικές τέχνες και αποτελούσε αντανάκλαση της οικονομικής βάσης και του ανταγωνισμού της ξεπεσμένης αριστοκρατίας με την ανερχόμενη μεσοαστική-ουμανιστική τάξη.
Ο Antal αντιμετωπίζει τον Giotto ως τον αντιπροσωπευτικό καλλιτέχνη της ανερχόμενης μεσοαστικής τάξης, ο οποίος διήγε από τη μια πλευρά καπιταλιστικού τύπου βίο και από την άλλη ενσωμάτωνε στην τέχνη του τις αρχές του ανθρωποκεντρικού ορθολογισμού που χαρακτήριζαν την ιδεολογία της τάξης του. Η συνύπαρξη δύο τάσεων στην τέχνη το Quattrocento, της ανθρωποκεντρικής-ρεαλιστικής και της πνευματικής-εκλεπτυσμένης, εξηγούνται από τον Antal σε σχέση με τις ιδεολογίες της κυριαρχούσας μεσοαστικής τάξης και της ξεπεσμένης αριστοκρατίας.
Antal: Η αλλαγή στις δομές μιας τάξης οδηγεί και σε αλλαγές στην τέχνη της.
Arnold Hauser (1892-1978) The Social History of Art (1951): Παρουσιάζει την εξέλιξη της τέχνης από τις απαρχές της κατά τους προϊστορικούς χρόνους έως τη νεότερη εποχή ως αποτέλεσμα των αλλαγών που υφίστανται οι θεμελιώδεις κοινωνικές και οικονομικές δομές μέσα από τον ανταγωνισμό των τάξεων. Αντιλαμβάνεται την τέχνη ως μέσο για την κατάκτηση δύναμης και πολιτικής εξουσίας.
Ο Hauser δεν προβαίνει σε επιμέρους αναλύσεις των καλλιτεχνικών έργων, αλλά διαμορφώνει αφήγημα με έμφαση στις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις που καθορίζουν την τέχνη κάθε περιόδου.
Η εξέλιξη της τέχνης σε όλες της εποχές σχετίζεται άμεσα, σύμφωνα και με τον Hauser, με την εξέλιξη και τη σύγκρουση των τάξεων. Στην αναγεννησιακή ιταλική ζωγραφική του 15ου αι. η μετάβαση από τον λιτό ρεαλισμό σε πιο εκλεπτυσμένες εκφράσεις ανακλά την εξέλιξη της μεσαίας τάξης σε ένα νέο είδος αριστοκρατίας στα τέλη του αιώνα.
The Philosophy of Art (1958): Αν και αντιλαμβάνεται το καλλιτεχνικό ύφος ως άμεσα συναρτώμενο με τις κοινωνικές τάξεις, ο Hauser αναγνωρίζει ότι αυτό επιβιώνει και αφού η τάξη με την οποία συνδεόταν έχει πάψει να υπάρχει. Ωστόσο νέες και επαναστατικές καλλιτεχνικές μορφές δεν μπορούν να υπάρξουν ανεξάρτητα από νέα αιτήματα που προκύπτουν στους κόλπους κοινωνικών ομάδων λόγω οικονομικών και θεσμικών αλλαγών.
Michael Baxandall (1933-2008) Συνδέθηκε με την μεταμοντέρνα «Νέα Ιστορία της Τέχνης», λόγω του βιβλίου του Painting and Experience in Fifteenth Century Italy (1972). Νέα Ιστορία της Τέχνης (New Art History) = Όρος που αναφέρεται στην μεταμοντέρνα τεχνο-ιστοριογραφική παράδοση που περιλαμβάνει μεθόδους, όπως η νέο-μαρξιστική, η φεμινιστική, η νέο-φροϋδική κ.α.. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι τα καλλιτεχνικά έργα γίνονται αντιληπτά ως άμεσοι φορείς ιδεολογιών, ανακλούν δηλαδή τις ιδεολογίες των κοινωνικών τους ομάδων. Η ερμηνεία τους μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την εμπειρία των σύγχρονων σε αυτά υποκειμένων.
Ο Baxandall επικεντρώθηκε στη μελέτη κυρίως των οικονομικών συνδιαλλαγών μεταξύ καλλιτεχνών και πατρώνων. Πίστευε ότι ερμηνείες καλλιτεχνικών έργων δεν είναι δυνατές, όταν ο ερμηνευτής δεν ανήκει στο ίδιο με αυτά περιβάλλον. Συγκρότησε τη μέθοδο του “Period Eye”, με σκοπό την ανάδειξη των κοινωνικών και πολιτισμικών πρακτικών κάθε εποχής που καθορίζουν την πρόσληψη των καλλιτεχνικών έργων.
T.J.Clark (1943) Το έργο του θεωρείται ως το πλέον αντιπροσωπευτικό της Νέας Ιστορίας της Τέχνης και της Nέο-Mαρξιστικής Mεθόδου στον τεχνο-ιστοριογραφικό χώρο, μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον από το δημιουργό στον αποδέκτη. Βασικές διαφορές μεταξύ των μεθόδων του Ορθόδοξου & του Νέου Μαρξισμού: Οι Νέο-Μαρξιστές δεν αντιλαμβάνονται την τέχνη αποκλειστικά ως ανάκλαση της οικονομικής βάσης της κοινωνίας, αλλά ως προϊόν ιδεολογιών που καθορίζουν τις κοινωνικές δομές και εκπορεύονται από τις ηγεμονεύουσες τάξεις. Οι Νέο-Μαρξιστές δεν ερμηνεύουν την τέχνη με παραδοσιακούς αναλυτικούς όρους (π.χ. νατουραλισμός), αλλά επικεντρώνονται αποκλειστικά και μόνο στην ένταξη της στο πλαίσιο των κοινωνικών δομών και θεσμών που την παράγουν.
Βιβλία & άρθρα του T.J.Clark Image of the People: Gustave Courbet and the 1948 Revolution (1973) The Painting of Modern Life: the Art of Manet and his Followers (1985) Olympia (1980) The Conditions of Artistic Creation (1974)
The Conditions of Artistic Creation (1974): Σηματοδότησε την έναρξη της «Νέας Ιστορίας της Τέχνης». Αποτελεί συνοπτική μεθοδολογία της ιστοριογραφίας της τέχνης του 20ου αι, η οποία διακρίνεται σε τρεις περιόδους: 1η περ. = Πρώτες δεκαετίες. Χαρακτηρίζεται από τους σημαντικότερους ιστορικούς της τέχνης του 20ου αι. 2η περ. = Μεταπολεμική εποχή. Οι ιστορικοί έπαψαν να θέτουν σημαντικά ερωτήματα, συγγράφοντας κείμενα που υπηρετούσαν την αγορά της τέχνης ή πρόβαλλαν ιδέες περιορισμένης δυναμικής. 3η περ. = Σύγχρονη. Ο Clark προτείνει στους ιστορικούς της τέχνης να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στη σχέση τέχνης και ιδεολογίας και να διερευνήσουν στο πώς αυτή εκφράζεται στη μορφή των έργων, αλλά και στο πώς γίνεται αντιληπτή και αποδεκτή από τα μέλη κοινωνικών ομάδων στις μεταξύ τους σχέσεις.
Τα καλλιτεχνικά έργα είναι, για τον Clark, φορείς λανθάνουσας ιδεολογίας, την οποία επιχειρεί να αποκαλύψει. Για παράδειγμα, η Olympia του Manet ερμηνεύεται μέσα από όρους ταξικού ανταγωνισμού, ως αναφορά στην καπιταλιστική κοινωνία που προωθεί τη χρηματική συναλλαγή σε όλα τα επίπεδα.