Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μαρία Σμυρνάκη, Ψυχολόγος MSc στις Εξαρτήσεις, PhD Επιστημών Αγωγής Παν/μίου Κρήτης, Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη 3η Διάλεξη: αίτια, είδη, επιπτώσεις εγκλημάτων Ασφάλεια, θυματοποίηση, ηθικός πανικός

Τα αίτια της Εγκληματικότητας Το έγκλημα είναι πολυπαραγοντικό φαινόμενο Κάθε έγκλημα αποτελείται από τρία συστατικά στοιχεία: ο εγκληματίας, η πράξη, το θύμα. Η καταγραφή του εγκλήματος στηρίζεται και σε ένα τέταρτο στοιχείο που είναι ο αστυνομικός (ο κρατικός λειτουργός που είναι αρμόδιος να δεχθεί μια καταγγελία ή να διενεργήσει ένα έλεγχο). Οι συνέπειες ενός εγκλήματος παρόλο που δεν καταγράφεται επιδρούν σημαντικά στο γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο. Δημιουργούνται έτσι προβλήματα ως προς την αντεγκληματική πολιτική δεδομένου ότι η μη καταγεγραμμένη εγκληματικότητα είναι ένα «αόρατο», απροσδιόριστο πρόβλημα.

Τα αίτια της Εγκληματικότητας Κατά την τέλεση και καταγραφή ενός εγκλήματος είναι δυνατό να συνυπάρχουν βιολογικοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν το να συμβεί και να καταγραφεί. Σε μια ιδανική κατάσταση το ζητούμενο είναι να μειώνεται όσο γίνεται περισσότερο η τέλεση εγκλημάτων και να αυξάνεται όσο γίνεται περισσότερο το ποσοστό καταγραφής τους (να λαμβάνουν γνώση οι αρμόδιες διωκτικές και δικαστικές αρχές, ώστε να είναι δυνατή η τιμωρία του δράστη).

Τα αίτια της Εγκληματικότητας Η «φυσιολογική» ή « νόμιμη» συμπεριφορά επιβάλλεται από την κοινωνικοποίηση του ατόμου και την υιοθέτηση των κανόνων κοινωνικής συμβίωσης. Η εγκληματική συμπεριφορά ως ένα σημείο αποτελεί αποτυχία των μηχανισμών κοινωνικοποίησης. Σήμερα επί της ουσίας δε μιλάμε για αίτια του εγκλήματος, αλλά για παράγοντες εγκληματικότητας. Σε ορισμένες περιπτώσεις γίνονται παραδεκτοί, ως παράγοντες εγκληματικότητας, συγκεκριμένες ψυχικές παθήσεις π.χ. η κλεπτομανία θεωρείται ως ψυχική πάθηση, σε κάποιες χώρες η ροπή σε ορισμένα σεξουαλικά εγκλήματα ομοίως, οπότε οι δράστες αντιμετωπίζονται ανάλογα, κυρίως με διάφορες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους. Το κίνητρο του εγκλήματος δεν είναι και το αίτιό του (π.χ. ο ληστής μπορεί να έχει ως κίνητρο τα χρήματα, δεν ληστεύουν όμως όσοι χρειάζονται χρήματα).

Τα είδη της εγκληματικότητας 1) Η εγκληματικότητα που έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τη βία και έχει σκοπό να βλάψει (σωματικά, ψυχικά) τον άλλο π.χ. επιθέσεις, σωματικές βλάβες, εξυβρίσεις, ανθρωποκτονίες, βανδαλισμοί, βία στους αθλητικούς χώρους κ.α. 2) Η εγκληματικότητα που έχει ως σκοπό το παράνομο περιουσιακό όφελος π.χ. κλοπές, ληστείες, διαρρήξεις κ.α. 3) Το κάθε λογής παράνομο εμπόριο π.χ. λαθρεμπόριο πετρελαίου, τσιγάρων κ.α., καθώς και το παράνομο εμπόριο παράνομων ειδών π.χ. ναρκωτικά κ.α. 4) Η διεθνής υπέρ-εγκληματικότητα, η οποία παρουσιάζεται ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό με τη μορφή της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος. 5) Η εγκληματικότητα που σχετίζεται με τη σεξουαλική ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις. 6) Η εγκληματικότητα που σχετίζεται με το εμπόριο και την εκμετάλλευση ανθρώπων.

Παράγοντες Εγκληματικότητας Παράγοντες που σχετίζονται με τον «εγκληματία»: βιολογικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν το δράστη. Διαχωρίζονται σε υποκειμενικούς (προσωπικότητα, βιολογικοί παράγοντες, διαδικασία κοινωνικοποίησης) και αντικειμενικούς (κοινωνικό περιβάλλον, συμπεριφορά θύματος, συγκυρία) χωρίς ο διαχωρισμός να είναι απόλυτος. Η προσωπικότητα του δράστη επηρεάζεται από το κοινωνικό περιβάλλον και το επηρεάζει. Διερευνάται το φύλο, η ηλικία, το επάγγελμα, η οικογενειακή του κατάσταση, οι συνήθειες, ο τρόπος που δρα κατά τη διάπραξη των εγκλημάτων, η κοινωνική του ζωή και η τυχόν ψυχοπαθολογία του.

Παράγοντες Εγκληματικότητας 2. Παράγοντες που σχετίζονται με την πράξη: Ο τύπος της πράξης είναι εκείνος που χαρακτηρίζει το έγκλημα και τη βαρύτητά του π.χ. ένας ληστής μπαίνει σε ένα κοσμηματοπωλείο και με την απειλή όπλου ληστεύει τα κοσμήματα. Ένας άλλος σκοτώνει τον ιδιοκτήτη και παίρνει τα κοσμήματα. Οι δύο πράξεις διαφέρουν ως προς τη βαρύτητά τους. Σημαντικό είναι το στοιχείο της πρόθεσης του δράστη να επιφέρει δυσμενείς επιδράσεις. Το ίδιο έγκλημα χαρακτηρίζεται βαρύτερο όταν εμπεριέχει πρόθεση, παρά όταν γίνεται από αμέλεια.

Παράγοντες Εγκληματικότητας 3. Παράγοντες που σχετίζονται με το θύμα: κάποιοι παράγοντες που ενυπάρχουν στο θύμα είναι δυνατό να συμβάλλουν στην εκδήλωση εγκληματικής πράξης σε βάρος του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το θύμα προκαλεί το έγκλημα π.χ. Μια νοικοκυρά ξεχνά την πόρτα του σπιτιού της ανοικτή, ο κλέφτης προφανώς θα προτιμήσει το ανοικτό σπίτι από το διπλανό που είναι κλειδωμένο. Η ανάλυση των παραγόντων που αναφέρονται στο θύμα μπορεί να περιλαμβάνουν ανάλυση της προσωπικότητας, των συνηθειών, της ηλικίας, του φύλου κ.α. Επίσης υπάρχουν ορισμένα εγκλήματα τα οποία στοιχειοθετούνται μόνο και μόνο από τις ιδιότητες του θύματος (π.χ. αποπλάνηση ανηλίκου, εξαπάτηση ηλικιωμένων κ.α.). Από τη μελέτη των ιδιοτήτων των θυμάτων διαρρήξεων προκύπτουν και οι συμβουλές που δίνουν οι αστυνομικές αρχές όταν οι κάτοικοι αστικών κέντρων λείπουν από τα σπίτια τους σε διακοπές, προκειμένου να αποφύγουν διαρρήξεις: «Φροντίστε να αφήνετε κάποιο φως ανοικτό», «μην διαδίδεται ότι θα λείψετε πολλές μέρες», «πείτε σε κάποιον να παίρνει το ταχυδρομείο σας για να μη φαίνεται η απουσία σας» κ.α.  

Οι επιπτώσεις των εγκλημάτων Α. Κοινωνικές Επιπτώσεις: Κάθε έγκλημα έχει ευρύτερες επιπτώσεις στο κοινωνικό σύνολο. Αμφισβήτηση των κοινωνικών αξιών ιδιαίτερα όταν ο εγκληματίας δεν υφίσταται τιμωρία. Καλλιέργεια προτύπων προς μίμηση. Δημιουργία κλίματος ανασφάλειας με ευρύτερες συνέπειες. Καταστάσεις ηθικού πανικού, οι οποίες αποτελούν συλλογική αποκλίνουσα κοινωνική συμπεριφορά.

Οι επιπτώσεις των εγκλημάτων Β. Οικονομικές Επιπτώσεις: Τα περισσότερα εγκλήματα έχουν οικονομικά κίνητρα. Η «οικονομία του εγκλήματος», αποτελεί ένα σημαντικό μέγεθος και συχνά τα ποσά που προέρχονται από παράνομες δραστηριότητες κάθε είδους είναι ιδιαίτερα μεγάλα. Το παράνομο εμπόριο όπλων, ναρκωτικών ουσιών και ανθρώπων, είναι οι εγκληματικοί τομείς που παρατηρούνται τα μεγαλύτερα οικονομικά μεγέθη. Τον τελευταίο καιρό τα εγκλήματα που διαπράττονται ηλεκτρονικά μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών αυξάνονται ολοένα και περισσότερο με ανάλογη αύξηση των οικονομικών μεγεθών που προκύπτουν από αυτά.

Η έννοια της ασφάλειας Ασφάλεια: η κατάσταση κατά την οποία εφαρμόζονται και ισχύουν όλα τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα του ανθρώπου. Οποιαδήποτε απειλή ή φόβος που μπορεί να οδηγήσει στην παραβίαση των δικαιωμάτων διαταράσσει τη δημόσια ασφάλεια. Δημόσια ασφάλεια: αφορά τους πολίτες Κρατική ασφάλεια:αναφέρεται στο κράτος Διεθνή ασφάλεια: αναφέρεται στις κρατικές διεθνείς σχέσεις Φυσική ασφάλεια: αναφέρεται στην προστασία από φυσικούς κινδύνους Στο σύγχρονο κόσμο οι διάφορες μορφές ασφάλειας αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο με διάφορα επίπεδα.

Η έννοια της ασφάλειας Η παραδοσιακή εγκληματικότητα θεωρείται μέχρι τώρα ότι επηρεάζει κυρίως την ατομική ασφάλεια. Η διεθνής υπερεγκληματικότητα διαταράσσει στο σύνολο την ασφάλεια σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ύπαρξη ασφάλειας σε μια κοινωνία σημαίνει ότι υπάρχει ομαλή, ειρηνική κοινωνική διαβίωση, επιτυγχάνονται οι σκοποί της κοινωνίας και δεν υπάρχει απειλή που να επηρεάζει την κοινωνική συμπεριφορά. Στην ουσία η δημόσια ασφάλεια δεν είναι ένα ξεχωριστό δημόσιο αγαθό ή δικαίωμα αλλά η σύμπραξη της ελεύθερης άσκησης του συνόλου των έννομων αγαθών και δικαιωμάτων που απολαμβάνει ο άνθρωπος σε μια ευνομούμενη πολιτεία.

Η έννοια της ασφάλειας Η δημιουργία κλίματος ανασφάλειας σε μια κοινωνία σημαίνει όχι μόνο φόβο θυματοποίησης αλλά και καχύποπτη/επιφυλακτική αντίληψη της πραγματικότητας. Η κατάσταση αυτή αλληλεπιδρά με τη γενικότερη ύπαρξη ανομίας στη συγκεκριμένη κοινωνία αποτελώντας αίτιο αλλά και αποτέλεσμά της σε μια διαρκή σχέση αλληλεπίδρασης. Για τη δημιουργία κλίματος ανασφάλειας σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η εγκληματικότητα που σχετίζεται κυρίως με τη βία και με πράξεις κατά της ιδιοκτησίας, ανεξάρτητα αν είναι στη μορφή της αφανούς εγκληματικότητας. Σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση κλίματος ανασφάλειας έχει και το μέγεθος της αναπαριστώμενης εγκληματικότητας μέσα από τα ΜΜΕ.

Η έννοια της ασφάλειας Με την έννοια της ασφάλειας σχετίζεται η έννοια της δημόσιας τάξης. Δημόσια τάξη σημαίνει την ύπαρξη «ευταξίας» στη λειτουργία του κράτους και της κοινωνίας. Σημαίνει την κοινωνική ηρεμία και γαλήνη στην οποία πρέπει να συμβιώνουν τα άτομα. Η δημόσια τάξη φυσικά διασυνδέεται σχεδόν απόλυτα με τη δημόσια ασφάλεια και διαταραχές της τάξης διαφόρων μορφών, επηρεάζουν οπωσδήποτε την αίσθηση της ασφάλειας. Στη διαμόρφωση «εικόνας ασφάλειας ή ανασφάλειας» σε μια κοινωνία, σημαντικό ρόλο παίζουν τα ΜΜΕ, τα οποία είναι οι μόνοι φορείς που παρουσιάζουν την πραγματικότητα για την οποία δεν έχει άμεση αντίληψη ο κάθε άνθρωπος. Τα ίδια επίσης παρουσιάζουν και τους τρόπους αντίδρασης του κράτους και της κοινωνίας για την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας και μέσα από αυτά διαμορφώνεται η εικόνα των πολιτών για την κοινωνική και κρατική αντίδραση στο έγκλημα.

Φόβος Θυματοποίησης Φόβος που δημιουργείται στα μέλη της κοινωνίας για το ενδεχόμενο να πέσουν θύματα εγκλήματος. Διάκριση ανάμεσα στον κίνδυνο από το έγκλημα και στο φόβο από το έγκλημα. Ο κίνδυνος από το έγκλημα είναι μια πραγματική κατάσταση που αντιπροσωπεύει τον πραγματικό κίνδυνο με βάση τις πιθανότητες του να πέσει κάποιος θύμα εγκλήματος. Όταν σε μια πόλη 100.000 νοικοκυριών γίνονται 300 διαρρήξεις σπιτιών το χρόνο, η στατιστική πιθανότητα ένα νοικοκυριό να πέσει θύμα διάρρηξης σε ένα χρόνο είναι μία ανά 333. Όμως δεν αρκεί αυτή η ένδειξη για να αποτυπώσει τον κίνδυνο, καθώς ένα φτωχόσπιτο έχει λιγότερες πιθανότητες από ένα αφύλαχτο πλουσιόσπιτο κ.τ.λ.

Φόβος Θυματοποίησης Ο πραγματικός κίνδυνος να πέσει κάποιος θύμα εγκλήματος εξαρτάται από πολλούς παράγοντες αρκετοί εκ των οποίων αναφέρονται στον ίδιο ως υποψήφιο θύμα και τις ιδιότητές του. Για παράδειγμα όταν αυξάνονται οι ληστείες τραπεζών αυξάνεται η πιθανότητα να πέσει θύμα ληστείας και μια τράπεζα που μέχρι τότε δεν είχε υποστεί ληστεία. Ορισμένες φορές τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Μπορεί για παράδειγμα η εύκολη θυματοποίηση των τραπεζών και άρα η αύξηση των ληστειών τους, να σημάνουν μείωση του αριθμού των ληστειών σε οικίες, ενώ η ελαχιστοποίηση των ληστειών τραπεζών με τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων αποτροπής, μπορεί να οδηγήσει στην αύξηση των ληστειών οικιών ή καταστημάτων.

Φόβος Θυματοποίησης Κάποιες ιδιότητες του θύματος είναι δυνατό να συμβάλλουν στην εκδήλωση εγκληματικής συμπεριφοράς σε βάρος του (π.χ. εκείνος που κατοικεί σε ένα πλούσιο απομονωμένο και χωρίς φύλαξη σπίτι, κινδυνεύει περισσότερο να πέσει θύμα κλοπής ή ληστείας από εκείνον που κατοικεί σε ένα φτωχό σπίτι σε πολυσύχναστη περιοχή, ένα παιδί είναι πιο πιθανό να πέσει θύμα παιδεραστίας κ.α.). Η γνώση των ιδιοτήτων που συμβάλλουν στη θυματοποίηση είναι πολύ χρήσιμη για τη μελέτη του εγκλήματος αλλά και για το σχεδιασμό της αντεγκληματικής πολιτικής.

Φόβος Θυματοποίησης Ο φόβος για το έγκλημα είναι ο φόβος που διακατέχει το άτομο για την πιθανότητα να πέσει θύμα ενός εγκλήματος. Αποτελεί μια ψυχολογική και όχι μια πραγματική κατάσταση. Ο φόβος θυματοποίησης είναι συχνά ανεξάρτητος του πραγματικού κινδύνου θυματοποίησης και διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση πολλών παραγόντων. Ένας απ’ αυτούς, ίσως ο σημαντικότερος, είναι τα ΜΜΕ και ο τρόπος που παρουσιάζουν τα ζητήματα εγκληματικότητας. Έχει αποδειχθεί από έρευνες ότι όσο πιο βίαια είναι τα εγκλήματα που διαπράττονται, τόσο περισσότερο φόβο δημιουργούν στους πολίτες. Από την άλλη πλευρά, πολλές μορφές οργανωμένης εγκληματικότητας δεν δημιουργούν φόβο θυματοποίησης, καθώς οι δράστες ή ο τύπος των εγκληματικών πράξεων δεν προκαλούν φόβο στους πολίτες π.χ. απάτες, οργανωμένο λαθρεμπόριο κ.α.

Φόβος Θυματοποίησης Τόσο ο αυξημένος πραγματικός κίνδυνος θυματοποίησης, όσο και ο φόβος θυματοποίησης έχουν σημαντικές επιδράσεις στην κοινωνική οργάνωση. Ο φόβος για το έγκλημα είναι συχνά μια προβληματική κατάσταση για την κοινωνία, ανεξάρτητα αν υπάρχουν πραγματικά περιστατικά που τον δικαιολογούν. Η φοβική κοινωνία είναι μια κλειστή, επιφυλακτική κοινωνία, εχθρική σε μειονεκτικές ομάδες (τοξικομανείς, μετανάστες κ.λ.π), στις οποίες εύκολα προβάλλει τις αιτίες των φόβων της. Η φοβική κοινωνία συμβάλλει στην επικράτηση κλίματος ανασφάλειας όπου συχνά διάφορες κοινωνικές ομάδες «παίρνουν το νόμο στα χέρια τους». Δημιουργία ενός «φαύλου κύκλου» από το φόβο θυματοποίησης, όπου η αυξημένη αναπαριστώμενη εγκληματικότητα οδηγεί στην αύξηση του φόβου και την ανασφάλεια που με τη σειρά τους οδηγούν στην απομόνωση, την καχυποψία που οδηγούν στην αύξηση της εγκληματικότητας κ.ο.κ

Ηθικός Πανικός Ο ηθικός πανικός = δημιουργία γενικευμένου φόβου και ανασφάλειας σε μια κοινωνία εξαιτίας μιας σειράς πράξεων ή συμπεριφοράς μιας ομάδας ατόμων. Κατάσταση όπου η συμπεριφορά κάποιων μελών της κοινωνίας ή κάποιων κοινωνικών ομάδων, θεωρείται ιδιαίτερα προβληματική από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Εκλαμβάνεται ως απειλητική και επικίνδυνη για την κοινωνική συνοχή. Η κοινωνία στις περιπτώσεις ηθικού πανικού αντιδρά υπερβολικά προκειμένου να αντιμετωπίσει την «απειλητική» κατάσταση.

Ηθικός Πανικός Οι καταστάσεις ηθικού πανικού διαμορφώνονται συνήθως με μια συγκεκριμένη χρονική ακολουθία. Έτσι ξεκινούν πάντα με ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το γεγονός, το οποίο συνήθως είναι «χαμηλής» εγκληματικότητας που δεν είχε μέχρι τότε αποτελέσει επίκεντρο ενδιαφέροντος. Το ενδιαφέρον αυτό μπορεί να προκύψει από μια συγκυριακή έξαρση της παράνομης συμπεριφοράς, από μια ειδική περίπτωση μιας συγκεκριμένης πράξης, από ένα άρθρο σε μια εφημερίδα ή ένα ρεπορτάζ στην τηλεόραση. Το ενδιαφέρον αυτό συνοδεύεται από μια εχθρική στάση της κοινωνίας για τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Στο επόμενο στάδιο συνήθως δημιουργείται μια κοινή αντίληψη, μια γενικευμένη συναίνεση των μελών της κοινωνίας και των κοινωνικών φορέων, στο ότι η συμπεριφορά αυτή θεωρείται πραγματική απειλή για την κοινωνία και για το λόγο αυτό διαμορφώνεται η απαίτηση της «κοινής γνώμης» για τη λήψη μέτρων.

Ηθικός Πανικός Κάτω από έντονες πιέσεις της κοινής γνώμης, η οποία διαμορφώνεται από τα ΜΜΕ, οι κυβερνήσεις παίρνουν μέτρα για τον έλεγχο της συμπεριφοράς αυτής που θεωρείται ως απειλή. Τα μέτρα που προκύπτουν μέσα από αυτή τη διαδικασία είναι συνήθως δυσανάλογα για το πραγματικό μέγεθος της απειλής (π.χ. επιχειρήσεις «σκούπα» της αστυνομίας). Τελικά μετά από την ολοκλήρωση του κύκλου, η απειλή «ξεχνιέται» και παύει να απασχολεί την κοινή γνώμη συνήθως το ίδιο γρήγορα όπως προέκυψε, τα μέτρα όμως (νομοθετικά και άλλα) συχνά παραμένουν.