Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση 1η Διάλεξη: Εισαγωγή, Δίκαιο & Έγκλημα, Θεωρητικές Προσεγγίσεις/Έννοιες Μαρία Σμυρνάκη, Ψυχολόγος, MSc στις Εξαρτήσεις PhD Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Βασικές Έννοιες Μαθήματος: Εγκληματικότητα, παραπτωματικότητα, παραβατικότητα, απόκλιση/αποκλίνουσα συμπεριφορά Απώτερος Στόχος: η ανάπτυξη κριτικής σκέψης με στόχο την αποτελεσματική διαχείριση/αντιμετώπιση της παραβατικότητας από τις κοινωνικές υπηρεσίες 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Εγκληματικότητα: σχετίζεται με την πολυπλοκότητα των κοινωνικών σχέσεων. Παραβίαση κανόνων  προβλήματα στην κοινωνική συνοχή  φόβος, ανασφάλεια. Η αντιμετώπιση της εγκληματικότητας ανατίθεται στις κρατικές υπηρεσίες. Συχνά οι παραβατικές πράξεις αποτελούν αντίδραση στην κρατική εξουσία. Η εγκληματικότητα έχει ένα ολοένα αυξανόμενο διεθνικό και οργανωμένο χαρακτήρα. Ασάφεια γύρω από την έννοια της εγκληματικότητας λόγω υπερπληροφόρησης και παραπληροφόρησης από τα ΜΜΕ: επιφανειακές προσεγγίσεις του φαινομένου από αρμόδιους και αναρμόδιους. Η επιστήμη της εγκληματολογίας ασχολείται με τις πράξεις που χαρακτηρίζει ως εγκλήματα το ποινικό δίκαιο. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Εισαγωγή Οι κανόνες υπάρχουν για να ρυθμίζουν την κοινωνική συμβίωση. Όταν παραβιάζονται τη διαταράσσουν. Από την άλλη η παραβίαση των κοινωνικών κανόνων είναι αναπόφευκτη. Η ανάγκη για κοινωνική συμβίωση και η απειλή τιμωρίας δημιουργεί την ανάγκη προσαρμογής των μελών της κοινωνίας στους κανόνες που καθορίζουν το πλαίσιο του νόμιμου και κοινωνικά αποδεκτού. Τα παραπτώματα απέναντι στο νομικό και ηθικό πλαίσιο προκαλούν την αντίδραση της κοινωνίας προκειμένου να ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους που προέρχονται από αυτά. Ο προσδιορισμός της αποκλίνουσας συμπεριφοράς επηρεάζεται από την κρατική εξουσία, τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Εγκληματολογία: προσεγγίζει τους παράγοντες που επιδρούν στο έγκλημα με στόχο τη μείωση τους και την εξάλειψη των συνεπειών τους. Η μελέτη της εγκληματικότητας εμπεριέχει κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, νομικά & πολιτικά χαρακτηριστικά. Συνοπτική Ιστορική Αναφορά Έγκλημα = απόκλιση από τα κοινωνικά παραδεκτά πρότυπα Απειλεί την ηθική και κοινωνική συνοχή της κοινωνίας. Υπήρχε σε όλες τις εποχές και κοινωνίες, από τα πανάρχαια χρόνια. Η αντιμετώπισή του στις πρώτες κοινωνίες ήταν ιδιωτική υπόθεση. Αυτό υπάρχει ακόμα και στις μέρες μας μέσα από τη βεντέτα σε απομονωμένες κοινωνίες. Αργότερα, η τιμωρία του εγκληματία μετατέθηκε στο κράτος. Διαφορετικές πράξεις θεωρούνταν ως εγκλήματα σε διαφορετικές εποχές και κοινωνίες. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Εγκληματολογία: αναπτυσσόμενος επιστημονικός κλάδος. Τα τελευταία χρόνια εξαιτίας τρομοκρατικών πράξεων που διατάραξαν την ομαλή κοινωνική ζωή, επαναπροσδιορίζεται η έννοια της ασφάλειας. Ιδεολογία και συμβατικές κοινωνικές αξίες Στον προσδιορισμό της παραπτωματικής συμπεριφοράς βασικό ρόλο διαδραματίζουν οι κοινά αποδεκτές κοινωνικές αξίες, οι οποίες είναι συνυφασμένες με τη λειτουργία και την πρόοδο της κοινωνίας. Οι αξίες μιας κοινωνίας (π.χ. αξία ζωής, ελευθερίας, ιδιοκτησίας) διαμορφώνονται μέσα από κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές, ιστορικές, εθνικές και θρησκευτικές επιδράσεις που συνθέτουν της ιδεολογία της κοινωνίας (κοινή αντίληψη για τις αποδεκτές αξίες της ζωής, προκαταλήψεις, στερεότυπα). 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Οι αξίες διαμορφώνονται μέσω των θεσμών κοινωνικοποίησης (οικογένεια, σχολείο, κοινωνικό περιβάλλον, μηχανισμοί κράτους, ΜΜΕ, διαδίκτυο). Η διαφύλαξη από την παρέκκλιση συντελείται με τον κοινωνικό έλεγχο στην ανεπίσημη (κοινωνικό περιβάλλον) και στην επίσημη μορφή του (μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου). Οι συμβατικές αξίες και η ιδεολογία μιας κοινωνίας, καθορίζουν το πλαίσιο της «φυσιολογικής» συμπεριφοράς. Η διαφύλαξη του κοινωνικού συνόλου από την παραβίαση των κανόνων εξασφαλίζει την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Μηχανισμοί ελέγχου: εξαναγκαστικοί (αστυνομία, δικαιοσύνη, σωφρονιστικό σύστημα) & ιδεολογικοί (σχολείο, εκκλησία, οικογένεια, πολιτική, τέχνη, σπορ). 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Σε κάθε κοινωνία διαμορφώνεται μια «κυρίαρχη ιδεολογία», η οποία θέτει πρότυπα συμπεριφοράς και προσδιορίζει την έννοια του φυσιολογικού. Η αποτύπωση της κυρίαρχης ιδεολογίας γίνεται μέσα από το δίκαιο που ισχύει σε κάθε κράτος. Χωρίς δίκαιο δε νοείται κράτος, ούτε οριοθέτηση εγκληματικής συμπεριφοράς. Η κοινωνική παρέκκλιση Ο όρος «κοινωνική παρέκκλιση» αναφέρεται στις πράξεις που παρεκκλίνουν από την έννοια του φυσιολογικού. Παρέκκλιση: «Μια παρεκτροπή από τα φυσιολογικά πρότυπα, τα οποία έχουν εδραιωθεί ως συνήθης κουλτούρα» (Parsons). «Η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά αφορά στην παράβαση κάθε κανόνα, η οποία προκαλεί αποδοκιμασία, θυμό ή αγανάκτηση» (Cohen). 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Δυο βασικές σχολές ως προς τη θεώρηση της παρέκκλισης: η θετικιστική (θεωρεί την παρέκκλιση προδιαγεγραμμένη συμπεριφορά που προκαλείται από αντικειμενικές συνθήκες), η ανθρωποκεντρική (θεωρεί ότι η παρέκκλιση είναι υποκειμενική και εκούσια). Υπάρχει ακόμα διαφοροποίηση ανάλογα με τον τύπο της παρέκκλισης. Έτσι, η πράξη του φόνου για παράδειγμα είναι «αντικειμενικά» παρεκκλίνουσα πράξη σε σχέση με π.χ. τη χρήση κάνναβης, στην οποία υπάρχει μεγαλύτερη σχετικότητα και υποκειμενικότητα. Ο βαθμός αντικειμενικότητας στο να θεωρείται μια πράξη παρεκκλίνουσα εξαρτάται από το βαθμό ομοφωνίας του κοινωνικού συνόλου στη θεώρηση αυτή. Ακόμη, πρέπει να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στην πράξη κοινωνικής παρέκκλισης και στον κοινωνικά αποκλίνοντα άνθρωπο. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Στο ποινικό δίκαιο, προβλέπονται και τιμωρούνται πράξεις, όχι χαρακτήρες. Τιμωρείται π.χ. η ληστεία ως κοινωνικά αποκλίνουσα πράξη, όμως είναι αντικείμενο διαφωνιών αν και σε πιο βαθμό ο ληστής θεωρείται κοινωνικά αποκλίνων. Είναι, επίσης, δυνατό να θεωρείται ένα άτομο ως κοινωνικά αποκλίνον χωρίς όμως να διαπράττει παράνομες πράξεις (π.χ. ένας αλκοολικός). Δίκαιο και Έγκλημα Υπάρχουν δύο διαφορετικές θεωρίες δικαίου: Α) Η μαρξιστική, η οποία διατυπώθηκε στα έργα των Engels, Marx, Lenin και υποστηρίζει ότι το δίκαιο ιδιαίτερα το ποινικό, καθορίζεται από την κυρίαρχη τάξη η οποία διαμορφώνει τους κανόνες κοινωνικής συμβίωσης. Οι κανόνες αυτοί μαζί με τους μηχανισμούς του κράτους (στρατό, αστυνομία, δικαιοσύνη), που φροντίζουν για την εκτέλεσή τους, συνθέτουν την εξουσία του κράτους στην οποία τη σημαντικότερη επιρροή έχει η κυρίαρχη κοινωνική τάξη. Β) Η φιλελεύθερη θεώρηση, σύμφωνα με την οποία το δίκαιο εκφράζει τους αποδεκτούς κανόνες της κοινωνικής συμβίωσης, οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί μέσα από τη συμφωνία των κοινωνικών τάξεων. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Κοινό σημείο και στις δύο αντιλήψεις είναι ότι οι κανόνες δικαίου είναι εξαναγκαστικοί και η τήρησή τους επαφίεται στους μηχανισμούς του κράτους. Στην πραγματικότητα, το κράτος είναι εκείνο που επιβάλλει τους κανόνες δικαίου αλλά και που φροντίζει για την τήρησή τους. Το δίκαιο διαχωρίζεται σε δημόσιο και ιδιωτικό. Δημόσιο είναι στην περίπτωση που ρυθμίζει σχέσεις με το κράτος, ιδιωτικό είναι στην περίπτωση ρύθμισης σχέσεων μεταξύ ιδιωτών. Η διάκριση μεταξύ παραβατικότητας και νομιμότητας εξαρτάται από το ποινικό δίκαιο και ανήκει στην αποκλειστική αρμοδιότητα του κράτους. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Η Έννοια του Εγκλήματος Έχει δύο διαστάσεις: τη νομική (ως έγκλημα θεωρείται οποιαδήποτε πράξη, η οποία προβλέπεται και τιμωρείται από το νόμο) και την κοινωνιολογική (οι πράξεις που ανεξάρτητα αν τις προβλέπει ή όχι ο νόμος προσβάλλουν αξίες της κοινωνικής ζωής που είναι κοινά αποδεκτές). Το έγκλημα είναι μια νομική κατασκευή, έχει δηλαδή μια νομική υπόσταση η οποία συχνά αντανακλά και μια κοινωνική κατασκευή. Αν μια πράξη ή παράλειψη χαρακτηρίζεται κάθε φορά ως έγκλημα, εξαρτάται από τη συγκεκριμένη κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε και τις δομές της. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μια ιδιαίτερη εξέλιξη τα τελευταία χρόνια παρατηρείται εξαιτίας νέων μορφών απειλών ασφάλειας σε διεθνές επίπεδο, μέσα από πράξεις τις οποίες θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε «υπερέγκλημα» (τρομοκρατία κάθε είδους, οργανωμένο έγκλημα, ηλεκτρονικό έγκλημα κ.α.) προκαλώντας τεράστιες ζημιές στις γενικά αποδεκτές αξίες. Παράβαση= παραβίαση συγκεκριμένων κανόνων δικαίου όχι κατ’ ανάγκη ποινικού χαρακτήρα (π.χ. διοικητικοί κανόνες), ταιριάζει περισσότερο προς το νομικό ορισμό του εγκλήματος. Παράπτωμα = αφορά κυρίως σε πράξεις ή παραλείψεις που αντιβαίνουν προς τις κοινά αποδεκτές κοινωνικές αξίες, ανεξάρτητα αν ο νομοθέτης προβλέπει τιμωρία για αυτές. Ταιριάζει δηλαδή με τον κοινωνιολογικό ορισμό του εγκλήματος. Πολλοί επιστήμονες θεωρούν τις έννοιες αυτές σχεδόν ταυτόσημες και αναφέρονται γενικά στις πράξεις εκείνες που παραβαίνουν τους κοινά αποδεχτούς κανόνες της κοινωνικής ζωής και έχουν συγκεκριμένες νομικές (π.χ. φυλάκιση, πρόστιμο) ή κοινωνικές συνέπειες (π.χ. περιθωριοποίηση, αποβολή από την κοινότητα) για το δράστη. Είναι χαρακτηριστική η επικράτηση για παράδειγμα της χρήσης του όρου «παράβαση» για τα τροχαία εγκλήματα (συνήθως πλημμελήματα, πταίσματα ή διοικητικές παραβάσεις). 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Το έγκλημα έχει τρεις βασικές συνιστώσες: Α) Ο δράστης της εγκληματικής πράξης. Είναι το φυσικό πρόσωπο που διαπράττει την πράξη ή παραλείπει να πράξει κάτι το οποίο επιβάλλεται από νομικούς κανόνες και αυτή η συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως έγκλημα. Β) Το θύμα της εγκληματικής πράξης ή παράλειψης. Θύμα χαρακτηρίζεται εκείνος που ζημιώνεται από το έγκλημα. Γ) Είναι η πράξη ή η παράλειψη δηλαδή η αλληλουχία των γεγονότων που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά, η οποία περιγράφεται από το νόμο ως εγκληματική. Απαιτείται η σύμπραξη και των τριών παραγόντων για να υπάρξει έγκλημα. Έγκλημα = βιοκοινωνικό γεγονός (οι ενέργειες του εγκληματία επηρεάζονται από την προσωπικότητά του και από τις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες). Οι συνέπειες ενός εγκλήματος μπορεί να είναι ατομικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές κ.α. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Τα εγκλήματα κατηγοριοποιούνται ανάλογα με τη βαρύτητά τους, ανάλογα με το πρόσωπο του δράστη, ανάλογα με το θύμα, ανάλογα με τον τρόπο διάπραξης ή ακόμη ανάλογα με την προσβαλλόμενη κάθε φορά κοινωνική αξία. Η ποιοτική αποτίμηση μιας εγκληματικής πράξης εκφράζει τη βαρύτητα της επίδρασης που έχει στις κοινωνικές αξίες. Μια κλοπή π.χ. μικρού χρηματικού ποσού, έχει μικρότερη βαρύτητα από μια κλοπή ενός μεγαλύτερου χρηματικού ποσού, όμως η κλοπή ενός αντικειμένου μικρής αξίας αλλά μεγάλης συναισθηματικής σημασίας μπορεί να έχει αυξημένη βαρύτητα για το συγκεκριμένο θύμα. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Στο ελληνικό ποινικό δίκαιο, οι πράξεις που προβλέπονται και τιμωρούνται από το νόμο ως εγκλήματα διαχωρίζονται ανάλογα με τη βαρύτητά τους σε τρεις κατηγορίες: Α) Τα πταίσματα. Αυτά είναι τα λιγότερο σοβαρά παραπτώματα, τα οποία τιμωρούνται με μικρής διάρκειας φυλάκιση (μέχρι ένα χρόνο) ή πρόστιμο. Β) Τα πλημμελήματα, τα οποία είναι εκείνα που έχουν βαρύτερη σημασία και τιμωρούνται με φυλάκιση έως πέντε χρόνια και πρόστιμο. Γ) Τα κακουργήματα είναι εκείνα τα οποία αποτελούν τις σοβαρότερες εγκληματικές πράξεις και τιμωρούνται με κάθειρξη. Δηλαδή με φυλάκιση τουλάχιστον πέντε χρόνια μέχρι και ισόβια. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Η εγκληματικότητα Ο αριθμός των εγκλημάτων που συμβαίνουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή, ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (π.χ. η εγκληματικότητα στην Αττική το 2003, συνολικός αριθμός εγκλημάτων που έγιναν στην Αττική τη χρονιά αυτή). Το μέγεθος της εγκληματικότητας έχει μια ποσοτική και μια ποιοτική διάσταση. Η ποσοτική διάσταση σημαίνει απλά την ποσότητα των εγκλημάτων, παραβάσεων ή παραπτωμάτων αντίστοιχα. Η ποιοτική διάσταση σημαίνει τη βαρύτητά τους σε σχέση με τις κοινωνικές αξίες τις οποίες προσβάλλουν. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Η καταγραφή της εγκληματικότητας Πολλά εγκλήματα γίνονται και δεν έρχονται ποτέ στο φως είτε γιατί δεν καταγγέλθηκαν από τα θύματα, είτε γιατί η αστυνομία δεν τα ανακάλυψε. Κατηγορίες καταγραφής εγκληματικότητας: η καταγεγραμμένη ή «εμφανής» εγκληματικότητα η δικαστικά διαπιστούμενη εγκληματικότητα η αφανής εγκληματικότητα (εγκλήματα για τα οποία δεν υπάρχει κάποια καταγγελία και καμία επίσημη καταγραφή, οπότε στην ουσία είναι άγνωστα στο επίσημο σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης) η αναπαράσταση της εγκληματικότητας που κυριαρχεί στο κοινωνικό σύνολο (το μέγεθος της εγκληματικότητας που η κοινωνία νομίζει ότι υπάρχει, η αίσθηση της κοινής γνώμης) 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση

1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Δυσκολίες που δημιουργούνται ως προς τη συγκρισιμότητα της εγκληματικότητας: μεταξύ διαφόρων περιοχών μεταξύ διαφόρων κρατών μεταξύ διαφόρων χρονικών περιόδων Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός εγκλημάτων να παραμένει άγνωστος. Παρά τις μεθόδους που έχουν επινοηθεί για την καταγραφή της αφανούς εγκληματικότητας, το πρόβλημα δεν λύνεται. Η ουσιαστική/πραγματική αποτίμηση της εγκληματικότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική κυρίως για την ανάλυση των αιτίων της και την εφαρμογή μέτρων για τη μείωσή της αλλά και για την εξάλειψη των συνεπειών της. Η εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης αντεγκληματικής πολιτικής απαιτεί μια όσο το δυνατό πληρέστερη γνώση του μεγέθους της εγκληματικότητας και της εξέλιξής του στο χρόνο. 1η Διάλεξη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση