9η Διάλεξη: Αστυνόμευση: το ελληνικό σύστημα Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μαρία Σμυρνάκη Ψυχολόγος, MSc στις Εξαρτήσεις PhD Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη 9η Διάλεξη: Αστυνόμευση: το ελληνικό σύστημα

Αστυνόμευση Ένα σύστημα που περιλαμβάνει θεσμούς, πρόσωπα και δράσεις που είναι προσανατολισμένα για τον έλεγχο και την καταστολή της εγκληματικότητας. Φορείς της αστυνόμευσης είναι τα αστυνομικά σώματα και κάθε κρατικός μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου. Τα βασικά χαρακτηριστικά της αστυνόμευσης, σύμφωνα με τον Baley (1985), είναι: α) Η λειτουργία της, η οποία επικεντρώνεται στη διαφύλαξη της τάξης και των κατεστημένων κοινωνικών δομών. β) Η συγκεκριμένη δομή της, το οποίο σημαίνει ότι διεξάγεται από εξειδικευμένα άτομα που είναι οργανωμένα κατά τον καλύτερο τρόπο ώστε να μπορούν να ανταποκρίνονται στις αναγκαίες λειτουργίες. γ) Η νομιμότητα, που βασίζεται στην εποπτεία της δομής και της λειτουργίας του οργανισμού από μια πολιτική, δημοκρατικά αναδεικνυόμενη αρχή. Κάθε σύστημα αστυνόμευσης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται.   

Αστυνόμευση Η δόμηση και η λειτουργία ενός συστήματος αστυνόμευσης αποτελεί την αιχμή του δόρατος για την αντεγκληματική πολιτική δεδομένου ότι κατατείνει στην άμεση μείωση της εγκληματικότητας και στην εμπέδωση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών. Παρόλο που σε αρκετές χώρες η τοπική αυτοδιοίκηση έχει σημαντικές αρμοδιότητες στην οργάνωση και διαχείριση της αστυνόμευσης, η αστυνομική λειτουργία θεωρείται μια κατ’ εξοχήν κρατική λειτουργία. Η αστυνόμευση ασκείται κυρίως από ειδικούς κρατικούς ή δημοτικούς υπαλλήλους, οι οποίοι αποτελούν την οργάνωση που έχει επικρατήσει να ονομάζεται με τη λέξη Αστυνομία (Police).

Αστυνομία Η Αστυνομία αποτελεί ένα μηχανισμό και μια μορφή οργάνωσης, η οποία παρουσιάζεται από την πρώτη στιγμή της ύπαρξης του θεσμού του Κράτους. Ιστορικά, η γέννηση της ως θεσμού κοινωνικού ελέγχου, συνδέεται με την ανάγκη της κρατικής εξουσίας να εξασφαλίζει την πειθαρχία των πολιτών σε συγκεκριμένους κανόνες. Η γέννηση του αστυνομικού θεσμού, όπως τον ξέρουμε σήμερα, ανάγεται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και σχετίζεται με την εμφάνιση και την ανάπτυξη του καπιταλιστικού, βιομηχανικού κράτους.

Αστυνομία Σε ένα δημοκρατικό κράτος, η αστυνομία κατ’ αρχήν θεωρείται ως ο φορέας προστασίας και τήρησης των θεμελιωδών ανθρωπίνων, ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Αντίθετα, ένα αυταρχικό κράτος, εκφράζει την αυταρχικότητά του χρησιμοποιώντας την αστυνομία ως μηχανισμό καταπίεσης των πολιτών. Με δεδομένη τη σύνδεση του ρόλου της αστυνομίας με την πολιτική εξουσία, η τελευταία κατά καιρούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, χρησιμοποίησε την αστυνομική καταστολή εναντίον κοινωνικών κινημάτων, πολιτικών δικαιωμάτων, νομιμότητας πολιτευμάτων ή εναντίον επιλεγμένων κοινωνικών ομάδων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η κοινή γνώμη να σταθεί αρνητικά απέναντι στην αστυνομία και το ρόλο της.

Αστυνομία Ο κύριος ρόλος της αστυνομίας όμως είναι η μείωση της εγκληματικότητας και τα αστυνομικά σώματα συνήθως αξιολογούνται ανάλογα με την αποτελεσματικότητά τους στον τομέα αυτόν. Όμως η πραγματική μέτρηση της εγκληματικότητας είναι από μόνη της μια πολύ δύσκολη υπόθεση, οπότε η αποτελεσματικότητα της Αστυνομίας πρακτικά δεν μπορεί να μετρηθεί. Μια πλήρως αποτελεσματική αστυνομία θα οδηγούσε στη σταδιακή συρρίκνωση, έως αυτοκατάργησή της. Αντί γι’ αυτό παρατηρούμε μια ολοένα και μεγαλύτερη διόγκωση των αστυνομικών υπηρεσιών, αύξηση του αστυνομικού προσωπικού παγκοσμίως και χρήση νέας προηγμένης τεχνολογίας αστυνόμευσης.

Αστυνομία Η βασικότερη ενέργεια της αστυνομίας, είναι η ίδια η παρουσία της, η «θεατότητά» της από τους πολίτες. Η παρουσία αστυνομικών σημαίνει και επιτήρηση εκ μέρους τους του χώρου που βρίσκονται και στον οποίο μπορεί να διαπραχθεί μια παράνομη πράξη. Άλλη δραστηριότητα της αστυνομίας είναι η διενέργεια ελέγχων για την αποκάλυψη εγκληματικών πράξεων και την ανακάλυψη των δραστών. Όταν από τους ελέγχους που διενεργεί η αστυνομία αποκαλύψει κάποια εγκληματική πράξη τότε έχει την αρμοδιότητα να προχωρήσει σε συγκεκριμένες ενέργειες π.χ. προανάκριση, άμεση σύλληψη κ.α.

Αστυνομία Για την επιτυχία όμως μιας αντεγκληματικής πολιτικής δεν αρκεί η ύπαρξη ενός παραδοσιακού Αστυνομικού Σώματος. Ένα σύστημα αστυνόμευσης, σημαίνει το σύνολο των φορέων, σχέσεων, δομών και λειτουργιών που αφορούν στις διαδικασίες του επίσημου κοινωνικού ελέγχου. Περιλαμβάνει όλους τους κρατικούς και κοινωνικούς θεσμούς που μπορούν να συμβάλλουν στον κοινωνικό έλεγχο, είτε είναι άμεσοι (σώματα οικονομικού ελέγχου, λιμενική αστυνομία, διοικητικές αρχές κ.α.), είτε έμμεσοι, όπως είναι οι πολιτικοί θεσμοί, η παιδεία, η εκκλησία, οι συνδικαλιστικές και πολιτιστικές οργανώσεις, τα ΜΜΕ κ.α.

Συστήματα Αστυνόμευσης Τα σύγχρονα κράτη, προσανατολίζουν την εξέλιξη των συστημάτων αστυνόμευσης σε δυο βασικούς άξονες: α) Στην αναπροσαρμογή των οργανωτικών σχημάτων και δομών σε όλα τα επίπεδα προκειμένου να ανταποκρίνονται στα νέα δεδομένα και β) στην αναβάθμιση και αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού. Στην πρώτη περίπτωση, οι δομικές αλλαγές προσαρμόζονται στα δύο διαφορετικά επίπεδα. α) Στην Αστυνόμευση υψηλού επιπέδου με αντικείμενο τα σημαντικά προβλήματα ασφάλειας, όπως είναι η τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα και η ιδιαίτερα βαριά εγκληματικότητα. β) Στην Αστυνόμευση σε (χαμηλό) επίπεδο καθημερινότητας που στοχεύει στην καταπολέμηση της μικροεγκληματικότητας και στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του πολίτη.

Συστήματα Αστυνόμευσης Παρόλο που η αντιμετώπιση της βαρύνουσας εγκληματικότητας φαίνεται ότι αποτελεί μέχρι τώρα την προτεραιότητα των αστυνομικών σωμάτων, στην πραγματικότητα το κύριο μέρος της ασχολίας τους είναι η λεγόμενη μικρή εγκληματικότητα, η οποία επίσης απασχολεί κατά κύριο λόγο και τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης. Στις νέες αστυνομικές δομές εντάσσονται οι ευρωπαϊκοί και οι διεθνείς αστυνομικοί οργανισμοί πληροφοριών, όπως η ΕUROPOL και η INTERPOL, αλλά και η ανάπτυξη ειδικών μονάδων αντιμετώπισης του οργανωμένου εγκλήματος, επιστημονικών εργαστηρίων και υπηρεσιών πληροφοριών.

Συστήματα Αστυνόμευσης Ο δεύτερος τομέας, η αναβάθμιση και αξιοποίηση του προσωπικού, αποτελεί κύριο μέλημα στις σύγχρονες αστυνομίες. Έτσι διαμορφώνονται στελεχιακές πολιτικές έχοντας υπόψη τις πιο σύγχρονες θεωρίες διοίκησης και διαχείρισης ανθρωπίνων πόρων. Κάθε σύστημα αστυνόμευσης πρέπει να έχει υπόψη του ότι έχει να κάνει με διαχείριση ανθρωπίνων υπάρξεων. Βασικές παράμετροι της διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων σε ένα αστυνομικό σώμα, είναι η διαδικασία προσλήψεων, η εκπαίδευση του προσωπικού (βασική και δια βίου) και η οργάνωση των σχέσεων και των λειτουργιών.

Η διακριτική ευχέρεια στην εξουσία των αστυνομικών Oι αστυνομικοί στην πράξη έχουν σημαντική ευχέρεια στην εξουσία τους και ενεργούν ανάλογα. Για παράδειγμα σε μια περίπτωση ενός νεαρού που οδηγεί αυτοκίνητο χωρίς άδεια οδήγησης, ο αστυνομικός που τον ελέγχει μπορεί είτε να τον συλλάβει και να ακολουθήσει αυτόφωρη διαδικασία, είτε απλά να συντάξει μήνυση σε βάρος του προκειμένου να ξεκινήσει μια ποινική διαδικασία εναντίον του, είτε να του απευθύνει μόνο συστάσεις και συμβουλές.

Αστυνόμευση Μηδενικής Ανοχής Ένα πλαίσιο πολιτικών και μεθόδων αστυνόμευσης που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της τάξης και την εμπέδωση της ασφάλειας των πολιτών, μέσα από την προώθηση και την ενίσχυση του ελεγκτικού και επιτηρητικού ρόλου της αστυνομίας στη διαχείριση του εγκληματικού φαινόμενου. Ανάπτυξη διαδικασιών επιτήρησης και ελέγχου της κοινωνίας για την καταστολή οποιασδήποτε εγκληματικής συμπεριφοράς, μείωση έως εξάλειψη της διακριτικής ευχέρειας στην άσκηση της εξουσίας των αστυνομικών και στοχοθέτηση συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων, οι δραστηριότητες των οποίων θεωρούνται ότι αποτελούν προοίμιο εγκληματικότητας (π.χ. άστεγοι, τοξικομανείς κ.α.).

Αστυνόμευση Μηδενικής Ανοχής Ο έλεγχος όμως υπόπτων εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες και το στιγματισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων. Το σύστημα της «μηδενικής ανοχής» θεωρήθηκε από τους εφαρμοστές του ότι μείωσε σημαντικά την εγκληματικότητα και ιδιαίτερα την εγκληματικότητα «του δρόμου». Σύμφωνα με τον καθηγητή Παπαθεοδώρου, η εφαρμογή της μηδενικής ανοχής, τα μόνο σίγουρα αποτελέσματα που είχε ήταν η μείωση της μικρομεσαίας εγκληματικότητας, η καταστολή της κοινωνικής απειθαρχίας και η αύξηση του σωφρονιστικού πληθυσμού.

Κοινοτική Αστυνόμευση Βασίζεται στη συνεργασία αστυνομίας και κοινότητας μέσα από δραστηριότητες που είναι κοινές και εντάσσονται στο πλαίσιο της γενικότερης κοινωνικής δράσης, οι οποίες έχουν σκοπό την πρόληψη της εγκληματικότητας, την εξάλειψη των προβλημάτων παραβατικότητας, τη μείωση του φόβου απέναντι στο έγκλημα, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Η αστυνόμευση, ξεφεύγει από την αποκλειστικότητα της Αστυνομίας και γίνεται στην ουσία υπόθεση της κοινότητας με κύριο κορμό την προληπτική και όχι την κατασταλτική δράση. Η Κοινοτική Αστυνόμευση αφορά στην εκπόνηση και εφαρμογή συγκεκριμένων προγραμμάτων αστυνόμευσης της γειτονιάς σε συνεργασία με τους κατοίκους.

Κοινοτική Αστυνόμευση Στην ουσία πρόκειται για ένα «ολοκληρωτικό», αλλά και συμμετοχικό σύστημα αστυνόμευσης και «παρακολούθησης της γειτονιάς» (Neighbor Watching) από τους ίδιους τους κατοίκους, με την υποστήριξη και καθοδήγηση της αστυνομίας. Βασική προϋπόθεση: η θετική προδιάθεση της κοινότητας προς την αστυνομία και η ύπαρξη εμπιστοσύνης σχετικά με τους επιδιωκόμενους σκοπούς. Βασικά χαρακτηριστικά: Συναντήσεις με ομάδες της κοινότητας, επίλυση προβλημάτων της γειτονιάς, συνεργασία με μέλη της κοινότητας σε προγράμματα πρόληψης του εγκλήματος, επαφές των αστυνομικών με πολίτες μέσα από συναντήσεις πόρτα-πόρτα, συζητήσεις με μαθητές στα σχολεία, συναντήσεις με τοπικούς εμποροβιοτέχνες, εμπόρους και οικονομικούς παράγοντες, καθιέρωση ελέγχων ασφαλείας των επιχειρήσεων και γενικά των πιθανών εγκληματικών στόχων της γειτονιάς, επαφές με «παραβατικά» άτομα, κ.α.

Κοινοτική Αστυνόμευση Οι ικανότητες που πρέπει να έχει ένας αστυνομικός που ενεργεί στα πλαίσια της Κοινοτικής Αστυνόμευσης, είναι να είναι διαλλακτικός, να έχει ικανότητες επικοινωνίας, να μπορεί να «ακούσει», να μπορεί να αναπτύσσει εποικοδομητικές πρωτοβουλίες και να εμπνέει εμπιστοσύνη. Ένας αστυνομικός που θεωρεί ότι πρωταρχική του υποχρέωση είναι να υπακούει σε εντολές, δεν μπορεί να προσαρμοστεί στις ανάγκες της κοινοτικής αστυνόμευσης. Η Κοινοτική Αστυνόμευση έχει ως βασική προϋπόθεση την ύπαρξη ευρείας διακριτικής ευχέρειας στους αστυνομικούς, οι οποίοι όμως θα είναι εκπαιδευμένοι και καλλιεργημένοι ως προς τη χρήση της προς όφελος της κοινότητας και του σκοπού για τον οποίο δουλεύουν.

Ιδιωτική Αστυνόμευση Εξαιτίας των ολοένα αυξανόμενων προβλημάτων εγκληματικότητας που οδηγούν στην αύξηση της ανασφάλειας των πολιτών, τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται η ιδιωτική αστυνόμευση (εταιρείες security). Πρόκειται για εταιρείες παροχής ιδιωτικών υπηρεσιών ασφάλειας, οι δραστηριότητές τους είναι κυρίως η φύλαξη χώρων, ο έλεγχος πρόσβασης σ’ αυτούς και η επιτήρηση τους. Ενημερώνουν την αστυνομία όταν διαπιστώνουν την τέλεση παράνομων πράξεων στο χώρο του οποίου έχουν αναλάβει την προστασία. Η παροχή υπηρεσιών ιδιωτικής ασφάλειας έχει τεράστια ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. Παρέχεται ιδιωτική ασφάλεια ως καταναλωτικό προϊόν- υπηρεσία, με κριτήρια αγοράς (δημιουργούνται ζητήματα κοινωνικής ανισότητας, η ασφάλεια γίνεται αγαθό προς πώληση, προσιτό στους πλουσιότερους).

Το ελληνικό σύστημα αστυνόμευσης Η Ελληνική Αστυνομία είναι ένα αστυνομικό σώμα που έχει γενικές αρμοδιότητες αστυνόμευσης στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας. Αποτελείται περίπου από 50.000 αστυνομικούς άνδρες και γυναίκες και από 1.500 πολιτικούς υπαλλήλους. Ιδρύθηκε το έτος 1984 με το νόμο 1481 και προέκυψε από τη συνένωση των δύο παλιών αστυνομικών σωμάτων, της «Αστυνομίας Πόλεων» και της «Χωροφυλακής». Σε όλη τη διάρκεια της περιόδου από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα, τα προβλήματα εγκληματικότητας που η Ελληνική Αστυνομία είχε να αντιμετωπίσει, παρουσίασαν σημαντική εξέλιξη. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 παρουσιάζεται μια σταδιακή αύξηση των καταγεγραμμένων εγκλημάτων (πλημμελήματα και κακουργήματα ) σε ετήσια βάση.

Το ελληνικό σύστημα αστυνόμευσης Η λειτουργία της Ελληνικής Αστυνομίας στη σύγχρονη εποχή καλείται να αντιμετωπίσει τα παρακάτω βασικά ζητήματα: -Η αντιμετώπιση της λαθρομετανάστευσης και η ασφάλεια των συνόρων -Η καταπολέμηση κάθε μορφής τρομοκρατίας -Η βελτίωση της κυκλοφορίας των οχημάτων και η μείωση των τροχαίων ατυχημάτων -Η αντιμετώπιση της εμφάνισης και της ανάπτυξης του οργανωμένου εγκλήματος -Η βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών που η Αστυνομία παρέχει στους πολίτες. -Η αντιμετώπιση των γραφειοκρατικών δυσκολιών και η αύξηση της αστυνομικής παρουσίας «στο δρόμο» - Η καταπολέμηση της συνήθους εγκληματικότητας -Η βελτίωση στον τρόπο πρόσληψης και η αναβάθμιση της εκπαίδευσης των αστυνομικών κ.α.

Το ελληνικό σύστημα αστυνόμευσης Δημιουργούνται ανάγκες αλλαγής φιλοσοφίας και μεθόδων αστυνόμευσης. Δημιουργείται η ανάγκη σήμερα για εφαρμογή νέων μεθόδων αστυνόμευσης, όπως η κοινοτική αστυνόμευση, κάτι που απαιτεί ευρύτερες αλλαγές στις σχέσεις κοινωνίας και κράτους. Το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ελληνική Αστυνομία είναι το πρόβλημα αποκατάστασης σχέσεων εμπιστοσύνης με την κοινωνία σε πανελλήνιο και τοπικό επίπεδο. Προϋποθέτει αμοιβαίες σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και κοινωνίας, ανάπτυξη της ενεργητικής συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις που αφορούν στην καθημερινή ζωή και αποκεντρωμένες διαδικασίες λειτουργίας της Αστυνομίας.