ΠΜΣ “Θεωρία, Πράξη και Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου” Κατεύθυνση: Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Θεωρητικές προσεγγίσεις του πολυπολιτισμικού φαινομένου σε Μακρο- και Μικρο-επίπεδο. Ενότητα 5. Φιλελευθερισμός, Ισότητα Ευκαιριών και Ανθρώπινο Κεφάλαιο.

H έννοια της ισότητας ευκαιριών στην εκπαίδευση Η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση μπορεί να θεωρηθεί από τρεις διαφορετικές σκοπιές: α) Ευκαιρίες αρχικής εισόδου στις διάφορες βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος. β) Ευκαιρίες ολοκλήρωσης των βαθμίδων της εκπαίδευσης. γ) Μακροχρόνια αποτελέσματα της εκπαίδευσης, ό, τι προσδιορίζεται δηλαδή ως ευκαιρίες ζωής.

Συντηρητική θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών Η προσέγγιση αυτή ήταν κυρίαρχη στη Δύση έως τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν και αρχίζει να υποχωρεί σταδιακά έναντι της φιλελεύθερης προσέγγισης. Στην Ελλάδα, παρέμεινε κυρίαρχη έως τη δεκαετία του 1960. Βασική αρχή της συντηρητικής θεώρησης αποτελεί η παραδοχή ότι κάθε άνθρωπος έχει εκ φύσεως διαφορετικές ικανότητες και εναπόκειται στον ίδιο να τις εκμεταλλευτεί. Σε επίπεδο εκπαιδευτικής πολιτικής, η κυρίαρχη αυτή θεώρηση εκφράστηκε μέσα από τους διαφορετικούς τύπους σχολείων που προορίζονταν για μαθητές διαφορετικών ικανοτήτων. → Ταξική οργάνωση της εκπαίδευσης.

Φιλελεύθερη θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών (α) Οι ρίζες της θεώρησης αυτής βρίσκονται στα τέλη του 18ου αιώνα, στην εποχή της γαλλικής επανάστασης και της αμερικανικής διακήρυξης της ανεξαρτησίας. Ο Rousseau υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα, αποδεχόμενος όμως συγχρόνως την ύπαρξη φυσικών διαφορών ανάμεσα στα άτομα. Οι φυσικές διαφορές δεν αντιστρατεύονται την κοινωνική ισότητα, στο βαθμό που η κοινωνία επιβραβεύει τα άτομα ανάλογα με τις ικανότητες τους και όχι την κοινωνική τους προέλευση. Προκρίνεται έτσι η φυσική “αριστοκρατία” του ταλέντου και των ικανοτήτων, έναντι της αριστοκρατίας της καταγωγής.

Φιλελεύθερη θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών (β) Η φιλελεύθερη θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών κερδίζει έδαφος από τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ο φιλελευθερισμός ως πολιτικό και φιλοσοφικό ρεύμα επικρατεί στη Δύση, ιδιαίτερα μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο. Η εκπαίδευση θεωρείται ο «μεγάλος εξισωτής», αντίληψη που είχε ήδη διατυπωθεί από τα μέσα του 19ου αιώνα “Education then, beyond all other devices of human origin, is the great equalizer of the conditions of men, the balance-wheel of the social machinery” (Horace Man). Η εκπαίδευση θεωρήθηκε ως ο θεσμός που θα αναδείξει τους «ικανούς». Στόχος πρέπει να είναι η εξασφάλιση αρχικής ισότητας ευκαιριών, ώστε όλοι να έχουν την ευκαιρία να αποδείξουν τις ικανότητες τους.

Φιλελεύθερη θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών (γ) Στο πλαίσιο της φιλελεύθερης θεώρησης, προωθούνται εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, όπως α) Δωρεάν εκπαίδευση. β) Επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, γ) Ενιαίο σχολείο, δ) Διαμόρφωση αδιάβλητων και «αντικειμενικών» συστημάτων εξετάσεων με σκοπό να αρθούν τα θεσμικά εμπόδια και οι μαθητές να προωθούνται στις εκπαιδευτικές βαθμίδες με βάση την ικανότητα τους. Η ικανότητα των μαθητών αποτυπώνεται μέσω του «αξιοκρατικού» και «κοινωνικά ουδέτερου» κριτηρίου της επίδοσης.

Φιλελεύθερη θεώρηση περί ισότητας ευκαιριών (δ) Έτσι, το εκπαιδευτικό σύστημα θεωρείται ως ο μηχανισμός που διασφαλίζει την κοινωνική δικαιοσύνη. Τα άτομα που αναδεικνύονται «ικανότερα», δικαίως καταλαμβάνουν τις πιο περιζήτητες θέσεις από άποψη εισοδήματος και κύρους στον ιεραρχημένο καταμερισμό της εργασίας.

Η άνοδος του Κεϋνσιανισμού και του κράτους πρόνοιας Η νίκη των συμμάχων στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σήμανε την πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία του φιλελευθερισμού, όσον αφορά στον πολιτικό πλουραλισμό, τη θρησκευτική και εθνική ανοχή, την αυτοδιάθεση των λαών, την οικονομία της ελεύθερης αγοράς, την ειρηνική επίλυση διαφορών μέσω της Κοινωνίας των Εθνών. Ωστόσο, η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929, ανέτρεψε το κλίμα ευφορίας. Ο φιλελευθερισμός αρχίζει να κλονίζεται ως κυρίαρχη ιδεολογία. Το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου βρίσκει κατεστραμμένη την παγκόσμια οικονομία. Μια νέα αντίληψη για το ρόλο του κράτους προέρχεται από τον Άγγλο οικονομολόγο Keynes και κυριαρχεί τις επόμενες δεκαετίες.

Θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου (α) Η φιλελεύθερη θεώρηση της εκπαίδευσης γνωρίζει τη μεγαλύτερη ακμή της την περίοδο μετά τον B΄ Παγκόσμιο πόλεμο, κατά την οποία τα κράτη προσπαθούν να ανακάμψουν από τις συνέπειες του πολέμου. Τότε αναπτύσσεται η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, με κυριότερο εκφραστή τον Σουλτς: ο άνθρωπος θεωρείται ως η σημαντικότερη πηγή πλούτου μιας χώρας. Η μορφή αυτού του κεφαλαίου θεωρείται η σημαντικότερη, γιατί εξασφαλίζει την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Οι χαμηλές επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο υποστηρίζεται ότι ερμηνεύουν την άνιση ανάπτυξη των κρατών, αλλά και τις κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό τους.

Θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου (β) Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, θεωρείται αναγκαία η αύξηση των επενδύσεων στο ανθρώπινο κεφάλαιο, κυρίως στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης. Μόνο υγιείς και καλά εκπαιδευμένοι άνθρωποι μπορούν να παράξουν νέα γνώση και να συνεισφέρουν στην οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό, άρχισαν να δημιουργούνται στις ΗΠΑ και σε δυτικές χώρες αντισταθμιστικά εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις θετικής διάκρισης. Στόχος είναι να περιοριστεί η απώλεια «ταλέντων» που δεν αναδεικνύονται λόγω της κοινωνικο-πολιτισμικής τους προέλευσης.

Θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου (γ) Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου έδωσε έμφαση στην ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, όχι ως αυταξία, αλλά ως προϋπόθεση για την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική και στρατιωτική ισχύ σε παγκόσμιο επίπεδο.

Φιλελευθερισμός στην ελληνική εκπαίδευση (α) Η κυρίαρχη ιδεολογία της μεταπολεμικής περιόδου, εκφράστηκε στην Ελλάδα από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Παπανούτσου το 1964 που περιλάμβανε: α) Δωρεάν παιδεία σε όλες τις βαθμίδες, β) Επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης από 6 στα 9 έτη, γ) Διπλό δίκτυο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δ) Καθιέρωση της δημοτικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ε) Ίδρυση Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Στ) Καθιέρωση εισαγωγικών εξετάσεων ζ) Αύξηση αριθμού φοιτητών, η) Ίδρυση νέων Πανεπιστημίων και Τμημάτων για την ενίσχυση των ευκαιριών φοίτησης.

Φιλελευθερισμός στην ελληνική εκπαίδευση (β) «Η γνήσια Δημοκρατία αναγνωρίζει και τιμά τη θεία δωρεά που ξεχωρίζει τα εκλεκτά άτομα, αποκρούει όμως και καταργεί τα προνόμια που δημιουργούν την ανισότητα των δικαιωμάτων… θέληση μόνο να έχει κανείς, μυαλό και επιμέλεια… ίσες ευκαιρίες παιδείας για όλους τους ικανούς…» (Παπανούτσος). Η Ελλάδα βρίσκεται στην περίοδο του εκλαμβανόμενου ως εθνικά και πολιτισμικά ομοιογενούς κράτους, παρά την ύπαρξη ομάδων όπως οι Ρομά και οι μουσουλμάνοι της Θράκης. Η διαφορετική κουλτούρα των προερχόμενων από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας δεν αποτελεί ζήτημα του επιστημονικού και δημόσιου διαλόγου.

Φιλελευθερισμός στην ελληνική εκπαίδευση (γ) Ο επιλεκτικός ρόλος του εκπαιδευτικού θεσμού στο ελληνικό πλαίσιο τέθηκε στο επίκεντρο με αρκετά μεγάλη καθυστέρηση, κάτι που οφείλεται σε διάφορους παράγοντες: α) Η κατανομή των μαθητών στο διπλό εκπαιδευτικό δίκτυο γινόταν σε μεγαλύτερη σχολική ηλικία, σε σχέση με άλλες δυτικές χώρες. β) Η μεγάλη ζήτηση για τριτοβάθμια εκπαίδευση, λόγω της επιθυμίας κοινωνικής ανόδου, ένταξης στον αστικό ιστό και επαγγελματικής αποκατάστασης, σε συνδυασμό με την αύξηση των θέσεων στα πανεπιστήμια, οδήγησε σημαντικό αριθμό μαθητών από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα στην ανώτατη εκπαίδευση, συσκοτίζοντας συγχρόνως την υπο-εκπροσώπηση τους σε τμήματα υψηλού κύρους. γ) Οι αόρατοι «άλλοι» (Ρομά, Πομάκοι, μουσ/νική. μειονότητα)