ΠΑΝΤΕΙΟ Πανεπιστήμιο Τμήμα Ψυχολογίας Καθηγήτρια Σταυρούλα ΣΑΜΑΡΤΖΗ samartzi@panteion.gr, st.samartzi@gmail.com

Εισαγωγή στη ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Introduction to COGNITIVE PSYCHOLOGY

Συγγράμματα ● Sternberg, R. J. (Επιμ. Γ. Ξανθάκου & Μ. Καϊλα), 2012, Γνωστική ψυχολογία, Αθήνα, Διάδραση. ● Σαμαρτζή, Σ., 1995, Εισαγωγή στις γνωστικές λειτουργίες, Αθήνα, Παπαζήσης

  α) Υποχρεωτική  συμμετοχή σε πρόοδο (20%  επί της συνολικής  βαθμολογίας) β) Υποχρεωτική συμμετοχή στις τελικές γραπτές εξετάσεις εφ’ όλης της ύλης (80% επί της συνολικής βαθμολογίας) γ) Προαιρετική εκπόνηση ατομικής εργασίας (bonus μια μονάδα επί της συνολικής βαθμολογίας) δ) Προαιρετική συμμετοχή σε γνωστική-πειραματική διαδικασία (bonus μια μονάδα επί της συνολικής βαθμολογίας) Αξιολόγηση επίδοσης

Για το σκοπό αυτό μελετά τις λειτουργίες της προσοχής, της μνήμης, Η Γνωστική Ψυχολογία ενδιαφέρεται για το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται, μαθαίνουν, θυμούνται και επεξεργάζονται νοητικά τις πληροφορίες. Για το σκοπό αυτό μελετά τις λειτουργίες της αντίληψης, της προσοχής, της μνήμης, της γλώσσας, της αναπαράστασης & οργάνωσης της γνώσης, της σκέψης & επίλυσης προβλημάτων.

Γενικές θεματικές ενότητες (σύντομη ή εκτενής αναφορά κατά τη διάρκεια του μαθήματος) Γενικές θεματικές ενότητες

Ιστορία & μεθοδολογία έρευνας της γνωστικής ψυχολογίας Ιστορία & μεθοδολογία έρευνας της γνωστικής ψυχολογίας. Η φιλοσοφία και η ψυχολογία ως προκάτοχοι της γνωστικής ψυχολογίας. Η εμφάνιση της γνωστικής ψυχολογίας. Οι ερευνητικές μέθοδοι της γνωστικής ψυχολογίας. Θεμελιώδη ζητήματα στη μελέτη της γνωστικής ψυχολογίας (τα δίπολα: φύση ή ανατροφή, ορθολογισμός ή εμπειρισμός, δομές ή διαδικασίες, γενίκευση ή εξειδίκευση, εγκυρότητα αιτιωδών συμπερασμάτων ή οικολογική εγκυρότητα, εφαρμοσμένη ή βασική έρευνα, βιολογικές ή συμπεριφοριστικές μέθοδοι). - 1 -

Γνωσιακή νευροεπιστήμη: Δομές και διαδικασίες του ανθρώπινου εγκεφάλου που αποτελούν τη βάση για τις δομές και τις διεργασίες του ανθρώπινου γνωστικού συστήματος. - 2 -

- 3 - Η γνωστική λειτουργία της Προσοχής: πώς εισέρχεται στο μυαλό και στην επίγνωση μας και πώς υφίσταται νοητική επεξεργασία η πληροφορία.Φύση της προσοχής και της συνείδησης, ελεγχόμενες & αυτόματες διαδικασίες, βασικές λειτουργίες της προσοχής, μοντέλα φίλτρου προσοχής.

Η γνωστική λειτουργία της Αντίληψης: Από τις αισθήσεις στην νοητική αναπαράσταση. Η αντιληπτική σταθερότητα ερεθισμάτων και οι οπτικές πλάνες. - 4 -

- 5 - Η γνωστική λειτουργία της Αντίληψης: Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη λειτουργία της αντίληψης. Μελέτη θεωριών από «πάνω προς τα κάτω» & «από κάτω προς τα πάνω» για τον τρόπο που το γνωστικό υποκείμενο αντιλαμβάνεται τα προσλαμβανόμενα εκ των αισθήσεων ερεθίσματα μορφών και σχημάτων.

- 6 - Η γνωστική λειτουργία της Μνήμης: Μοντέλα για τη δομή της μνήμης (παραδοσιακό, μοντέλο βάθους, μοντέλο μνήμης εργασίας, πολλαπλών μνημονικών συστημάτων, συνδετικό μοντέλο), μνημονικά διαμερίσματα(αισθητηριακή συγκράτηση, βραχύχρονη, μακρόχρονη, μνήμη εργασίας), αμνησία.

- 7 - Η γνωστική λειτουργία της Μνήμης: Μνημονικές λειτουργίες (κωδικοποίηση-μεταβίβαση-ανάσυρση πληροφοριών από τη βραχύχρονη και τη μακρόχρονη μνήμη, λήθη και μνημονική παραποίηση).

- 8 - Η νοητική αναπαράσταση της γνώσης. Εξωτερικές αναπαραστάσεις (εικόνες και λέξεις), εσωτερικές αναπαραστάσεις (συμβολικές – διανεμημένες, αναλογικές – προτασιακές, νοερές εικόνες, νοερά μοντέλα-προτάσεις), χειρισμός νοητικών εικόνων (νοητική περιστροφή, μέγεθος και έλεγχος νοητικών εικόνων), η θεωρία της διττής κωδικοποίησης και η θεωρία των προτασιακών μονάδων, σύνθεση των δύο θεωριών με τη θεωρία των νοητικών μοντέλων.

- 9 - Η οργάνωση της γνώσης: Απλή (κατηγοριοποίηση: έννοιες αντικειμένων & σχέσεων) και σύνθετη οργάνωση της γνώσης (σχήματα πλαίσια, σενάρια).

- 10 - Η γνωστική λειτουργία της Γλώσσας: Χαρακτηριστικά της γλώσσας, οι έννοιες της γλωσσικής κατανόησης και της γλωσσικής παραγωγής. Αντίληψη προφορικού λόγου, σημασιολογία & συντακτικό (παραδοσιακή γλωσσολογία και μετασχηματιστική γραμματική), αναπτυξιακά στάδια κατάκτησης της γλώσσας.

- 11 - Η γνωστική λειτουργία της Γλώσσας: Γνωστικό, κοινωνικό & φυσιολογικό πλαίσιο, οι θεωρητικές προσεγγίσεις « από πάνω προς τα κάτω» & «από κάτω προς τα πάνω», γλώσσα & σκέψη: διαφορές μεταξύ γλωσσών, διγλωσσία-διάλεκτοι, σκέψη & γλώσσα: γλωσσικές παραδρομές, μεταφορική χρήση της γλώσσας, χρήση της γλώσσας εντός κοινωνικού πλαισίου (αρχές συνομιλίας, φύλο & γλώσσα).

- 12 - Λύση προβλημάτων & δημιουργικότητα: ο κύκλος της λύσης προβλημάτων, τύποι προβλημάτων (σαφώς & ασαφώς προσδιοριζόμενα προβλήματα), ο ρόλος της ενόρασης, νοητικά εμπόδια & βοηθητικοί παράγοντες στη λύση προβλημάτων (η νοητική προδιάθεση, η εδραίωση, η προσκόλληση, η μεταβίβαση, η επώαση). Οι θεωρητικές προσεγγίσεις στη «δημιουργικότητα» (ψυχομετρικές, κοινωνικές & ιστορικές, προσωπικών κινήτρων, γνωστικές, ενοποιητικές).

- 13 - Λύση προβλημάτων & Λήψη απόφασης: ο ρόλος της προϋπάρχουσας γνώσης (οργάνωση & επεξεργασία γνώσης, αναπαράσταση προβλήματος), ειδήμονες και αρχάριοι, λογική σκέψη, είδη συλλογισμών.

Διαλέξεις

(Σ. Σαμαρτζή Sternberg, Κεφ. 1 & 2) Εισαγωγή. Γενικά στοιχεία, Σύνδεση με τη Γνωστική Νευροεπιστήμη, τη Σκέψη και την Επίλυση προβλήματος. Διάλεξη 1η

Αντικείμενο μελέτης Γνωστικής Ψυχολογίας Η Γνωστική Ψυχολογία μελετά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται, μαθαίνουν, θυμούνται και επεξεργάζονται νοητικά τις πληροφορίες.

Η Φιλοσοφία ως προκάτοχος της Ψυχολογίας Κατάκτηση της γνώσης μέσω - του ορθολογισμού (Πλάτωνας, 4ος π.Χ. αιώνας / Descartes, 17ος αιώνας), - του εμπειρισμού (Αριστοτέλης, 4ος π.Χ. αιώνας / Locke 17ος αιώνας), - του συνδυασμού ορθολογισμού-εμπειρισμού (Kant, 18ος αιώνας). - της διαλεκτικής λογικής: θέση-αντίθεση (Hegel, 19ος αιώνας)

Η Ψυχολογία ως προκάτοχος της Γνωστικής Ψυχολογίας Δομική Ψυχολογία (Wundt) vs Λειτουργισμός/Πραγματισμός (James) Συνειρμισμός (Ebbinhaus) Συμπεριφορισμός (Thorndike, Pavlov, Wason, Skinner) 1956, USA: ορόσημο «Γνωστική Επανάσταση» Γνωστική Ψυχολογία (Harvard): Miller (μνήμη- μαγικός αριθμός 7+,- 2) Bruner (κατηγοριοποίηση) (Dartmouth): Ψυχολόγοι, μηχανικοί, νευροεπιστήμονες, κ.ά. Σεμινάριο: Τ.Ν. : είναι εφικτή? Γνωστικές «στρατηγικές» Ο νους ως επεξεργαστής πληροφοριών

Συμβολή άλλων επιστημονικών κλάδων στην ανάπτυξη της Γνωστικής Ψυχολογίας Φιλοσοφία Φυσιολογία Ψυχολογία ● Γλωσσολογία ● Βιολογική Ψυχολογία ● Ανθρωπολογία ● Τεχνητή Νοημοσύνη Γνωστική Ψυχολογία

Μέθοδοι της Γνωστικής Ψυχολογίας για τη μελέτη της ανθρώπινης νόησης Ποικιλία μεθόδων ● Ελεγχόμενα πειράματα ● Ψυχο-βιολογικές τεχνικές ● Αυτό-αναφορές ● Περιπτωσιολογικές μελέτες ● Φυσική παρατήρηση ● Προσομοίωση με Η/Υ ● Τεχνητή Νοημοσύνη

Καίρια ζητήματα και ερευνητικά πεδία στη σύγχρονη Γνωστική Ψυχολογία Μελέτη των γνωστικών δομών και διαδικασιών που εμπλέκονται στην απόκτηση της γνώσης και αφορούν συγκεκριμένη ή γενικευμένη γνωστική περιοχή μέσω της χρήσης ●Του ορθολογισμού (ανάπτυξη θεωρίας) και του εμπειρισμού (συλλογή δεδομένων) ●Του πειραματικού ελέγχου και της οικολογικής εγκυρότητας ●Της βασικής και της εφαρμοσμένης έρευνας

Θεμελιώδεις δομές και διαδικασίες των νευρώνων

Νευρικό Σύστημα Κεντρικό Νευρικό Σύστημα Περιφερικό Νευρικό Σύστημα (εγκέφαλος, νωτιαίος μυελός) (υπόλοιπα μέρη του Ν.Σ.) Νευρικό κύτταρο = Νευρώνας ● Κυτταρικό σώμα ● Δενδρίτες ● Νευροάξονας ● Συνάψεις (επικοινωνία μεταξύ νευρόνων) ● Νευροδιαβιβαστές (χημικές ουσίες) ● Νευρική ώση = προκλητό δυναμικό (αυξημένο ηλεκτρικό φορτίο ενός νευρώνα)

Μέθοδοι έρευνας δομής και λειτουργίας του εγκεφάλου Παλαιότερα: ● ανα-τομία εγκεφάλου Σύγχρονες τεχνικές: ● ηλεκτρονικό μικροσκόπιο ● σύνθετες χημικές αναλύσεις ● χειρουργικές τεχνικές σε ζώα ● ηλεκτρική ανάλυση ανθρώπινου εγκεφάλου EEG/προκλητό δυναμικό ● ακτίνες Χ αγγειόγραμμα/αξονική τομογραφία ● ανάλυση μαγνητικών πεδίων μαγνητική τομογραφία ● ανάλυση ροής αίματος και μεταβολισμού τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων/(fMRI)

Εγκέφαλος και Γνωστικές Λειτουργίες Προσθεγκέφαλος: εγκεφαλικός φλοιός: σκέψη-γνωστικό, καλύπτει τα δύο ημισφαίρια, καθένα από τα οποία ελέγχει διαφορετικές λειτουργίες της αντίθετης πλευράς του σώματος θάλαμος: μεταβίβαση πληροφοριών στο φλοιό υποθάλαμος: ενδοκρινικό σύστημα λιμβικό σύστημα: κίνητρα, συναίσθημα, μνήμη, μάθηση

Μεσεγκέφαλος: όραση, ακοή, συνείδηση, προσοχή Οπίσθιος ή ρομβοειδής εγκέφαλος: ισορροπία,μυικός τόνος, συνείδηση, καρδιοαναπνευστική λειτουργία

Ένας άλλος τρόπος μελέτης του εγκεφαλικού φλοιού είναι μέσω των λειτουργιών των τεσσάρων λοβών του

Βασικές και ανώτερες γνωστικές λειτουργίες: Από την αντίληψη στη Λήψη απόφασης Βασικές λειτουργίες: αυθόρμητες, αναπόφευκτες, αυτόματες, άμεσες, κλπ., απαιτούν μικρή συμμετοχή της «σκέψης». Στηρίζουν τις άλλες λειτουργίες. π.χ. Αντίληψη: Δεν μπορούμε να μην αντιληφθούμε ότι το φανάρι είναι κόκκινο (εάν διαθέτουμε ένα υγιές οπτικό σύστημα) Ανώτερες λειτουργίες: ελεγχόμενες, χρονοβόρες, πολύπλοκες, κλπ., απαιτούν «σκέψη». Στηρίζονται στις άλλες λειτουργίες. π.χ. Επίλυση προβλήματος: απαιτεί αναπαράσταση της πληροφορίας, σχεδιασμό της λύσης, χρήση στρατηγικών, λήψη απόφασης, αξιολόγηση της «λύσης». Σχέση με τον παράγοντα «νοημοσύνη» (φυσική και τεχνιτή). Ενδιαμέσως: Προσοχή, Μνήμη, Γλώσσα, Αναπαραστάσεις

Χώρος Προβλήματος (problem space) Ο χώρος του προβλήματος αποτελείται από όλα τα δεδομένα ενός προβλήματος (αντικειμενικά και υποκειμενικά) και όλες τις δυνατές διαδικασίες που μπορούν να οδηγήσουν σε επίλυσή του. Στην πορεία προς την επίτευξη του στόχου, συνήθως ο λύτης ακολουθεί, μεταξύ των «πιθανών διαδρομών», κάποια συγκεκριμένη. Η διαδικασία επίλυσης καθορίζεται από τη χρήση γνωστικών στρατηγικών. Η επιτυχής επίλυση (ορθή και λιγότερο χρονοβόρα λύση) καθορίζεται από τη χρήση αποτελεσματικών γνωστικών στρατηγικών.