Εκπαίδευση επαγγελματιών ψυχικής υγείας στην αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης: όρια και δυνατότητες Άννα Τσιμπουκλή, Ph.D. Υπεύθυνη Τομέα Εκπαίδευσης ΚΕ.Θ.Ε.Α 10ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για την Επανένταξη και την Πολιτική για τα Ναρκωτικά: Θεραπεία και Πρόληψη της Τοξικοεξάρτησης στην Ενωμένη Ευρώπη: Διαφορετικότητα και Ισότητα

Εισαγωγή Η εκπαίδευση στους οργανισμούς αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης συχνά θεωρείται πολυτέλεια Aποτελεί ωστόσο εργαλείο προς όφελος του οργανισμού και του εργαζόμενου. Συμβάλει στη βελτίωση της ποιότητας της θεραπείας Συμβάλει στην αύξηση της ικανοποίησης από τον εργασιακό χώρο Στο ηθικό του προσωπικού Βοηθάει στη συγκράτηση του προσωπικού σε ένα χώρο με υψηλά ποσοστά διαρροής Μειώνει τους κινδύνους της επαγγελματικής εξουθένωσης.

Η μάθηση στη Θ.Κ. και στον οργανισμό Η μάθηση για τα μέλη και το προσωπικό συμβαίνει όταν και οι δυο ανταποκρίνονται στις ανάγκες που προκύπτουν στο εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον εντοπίζοντας λάθη τα οποία μπορούν να διορθώσουν’. (Argyris & Schon, 1978).

Μάθηση και Αλλαγή Η αλλαγή για τα μέλη αποτελεί κύριο στόχο των θεραπευτικών κοινοτήτων μέσω της θεραπείας και της εκπαίδευσης. Το ίδιο ισχύει και για το προσωπικό. Σε επίπεδο συστήματος η αλλαγή συμβαίνει συνειδητά ή ασυνείδητα Η αλλαγή μπορεί να είναι μικρή ή μεγάλη (π.χ. επαναπροσδιορισμός αξιών) Φόβος, άγχος και αντίσταση συνοδεύουν την αλλαγή (φυσικό μέρος της διεργασίας της μάθησης)

Προκλήσεις για την εκπαίδευση στην αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης Πεδίο συγκρουόμενων συμφερόντων και δυνάμεων εξουσίας. Η κουλτούρα (θ.π., οργανισμός, εξωτερικό περιβάλλον) θέτει όρια στην εκπαιδευτική παρέμβαση. Σημαντικές διαφορές από σύστημα σε σύστημα. Σύγχυση όρων εκπαίδευση-κατάρτιση. Διαφορετικές προσδοκίες ηγεσίας-στελεχών-εκπαιδευτών. Παραδοσιακοί οργανισμοί – οργανισμοί μάθησης

Ερωτήσεις για την εκπαίδευση -ποιος πρέπει να εκπαιδευτεί -τι πρέπει να μάθει -που πρέπει να εκπαιδευτεί -πότε είναι ο κατάλληλος χρόνος; -πώς θα εκπαιδευτεί. -γιατί χρειάζεται εκπαίδευση;

Αναποτελεσματική εκπαίδευση Δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες Με λάθος μέθοδο Προκύπτει ανάγκη επανεκπαίδευσης Θυμωμένο προσωπικό 30% των δεξιοτήτων χάνεται εάν δεν εφαρμοστούν σε 1 εβδομάδα 80% χάνεται εάν δεν βρει εφαρμογή σε τρεις μήνες Υπάρχουν ομοιότητες με τη θεραπεία;

Αποτελεσματική εκπαίδευση Όταν ο οργανισμός λειτουργεί ως περιβάλλον μάθησης για τα μέλη και το προσωπικό Προσφέρει συνεχώς μαθησιακές ευκαιρίες. Η μάθηση είναι μέσο για την επίτευξη των στόχων Δημιουργεί περιβάλλον ασφάλειας στο οποίο οι άνθρωποι μπορούν να μιλήσουν ανοιχτά και να πάρουν ρίσκα. Οι εντάσεις θεωρούνται πηγή ενέργειας και ανανέωσης. (Kerka 1995) Υιοθετούνται νέοι και ανοιχτοί τρόποι σκέψης, Οι άνθρωποι μαθαίνουν συνεχώς να βλέπουν το όλον ενιαίο (Senge 1990: 3)

Αποτελεσματική εκπαίδευση Ο οργανισμός διευκολύνει τη μάθηση για όλα τα μέλη του και συνεχώς αλλάζει (Pedler et. al. 1991: 1) Το προσωπικό εμπλέκεται συνολικά σε μια διεργασία συνεργατικής αλλαγής με βάση τις κοινές αξίες ή αρχές. (Watkins and Marsick 1992: 118) Έμφαση στην προσωπική ανάπτυξη Συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων Δημιουργία ομάδων εργασίας για βελτίωση της ποιότητας της εργασίας (Macy & Izumi, 1993) Αναλογίες με τη θ.κ. ως περιβάλλον κοινωνικής μάθησης στη διαδικασία αλλαγής.

Η «κρυφή» ατζέντα της εκπαίδευσης Η δημιουργία ταυτότητας Συμμόρφωση στους στόχους του οργανισμού Η υπόσχεση της ‘οικογένειας’ Η υπόσχεση της ανταμοιβής Η αποδοχή της διαφορετικότητας Η αίσθηση της ‘ιδιοκτησίας’ (Garrick, 1998΄) Αναλογίες στη θεραπεία;

Κίνδυνοι Η εκπαίδευση γίνεται φορέας συγκεκριμένου τύπου γνώσης Η εκπαίδευση εξυπηρετεί την ένταξη στην ομάδα Η εκπαίδευση εξυπηρετεί τη διεκπεραίωση των εργασιών Βαθύτερο επίπεδο γνώσης είναι αδύνατον να επιτευχθεί (Baudrillard, 1993).

Προοπτικές - Η ανθρωπιστική προσέγγιση. Έμφαση στην ενδυνάμωση των επαγγελματιών στην αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης. Ο εκπαιδευτής διευκολύνει να αξιολογήσουν θετικά τις γνώσεις και δεξιότητες που ήδη έχουν. Το μαθησιακό περιβάλλον είναι συνεργατικό, μη-ανταγωνιστικό. Η μάθηση δίνει πληροφορίες και δεξιότητες που μπορούν να αξιοποιήσουν στη δουλειά τους (MacDonald & Patterson, 1991). Αξιοποίηση των εργασιακών εμπειριών μέσα από ομαδικές ασκήσεις, μελέτες περίπτωσης κλπ. Διερεύνηση των στάσεων, αξιών και απόψεων

Οι εκπαιδευόμενοι είναι υπεύθυνοι Η μάθηση είναι ατομική διεργασία Ο εκπαιδευτής μπορεί να ενθαρρύνει τους εκπαιδευόμενους να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διάρκεια της μαθησιακής διεργασίας Ο εκπαιδευτής μπορεί να αξιολογήσει τις ανάγκες των εκπαιδευόμενων και να τις ενσωματώσει στη μαθησιακή διεργασία Μετά την αρχική αξιολόγηση χρειάζεται συνεχής ανατροφοδότηση.

Ο ρόλος του εκπαιδευτή Ενίσχυση της αυτονομίας του εκπαιδευόμενου Ο εκπαιδευτής είναι επίσης εκπαιδευόμενος Περιβάλλον που επιτρέπει την έκφραση των ιδεών και των συναισθημάτων Αυτό-αξιολόγηση και εποπτεία Αξιοποίηση της διαισθητικής πλευράς η οποία αφορά τα συναισθήματα και τις απόψεις του εκπαιδευτή για τις μαθησιακές καταστάσεις και τα μοντέλα. Η διαισθητική πλευρά του εκπαιδευτή ονομάζεται «σιωπηρή γνώση» την οποία είναι δύσκολο να μετρήσουμε ή να αξιολογήσουμε επηρεάζει όμως σημαντικά την ανθρώπινη συμπεριφορά. Προτεραιότητα η προσωπική ανάπτυξη του εκπαιδευόμενου. Αναλογίες με θεραπευτή;

Σημεία-κλειδιά για την εκπαίδευση Να γνωρίζει τι κυρίαρχες αξίες κάθε συστήματος και τα «ταμπού» Έμφαση στη βιωματική εμπειρία Κατανόηση του ρόλου της ηγετικής ομάδας Ρόλος εκπαιδευόμενου – ρόλος επαγγελματικός: Συμφωνία ή σύγκρουση; Αρχή από την ηγεσία ή από τη βάση; Δυνατότητα εφαρμογής των όσων έμαθαν;

Ερωτήματα για τον εκπαιδευτή Μπορεί η εκπαίδευση να αποτελέσει μέσο ανάπτυξης και αλλαγής για τα άτομα και τους οργανισμούς. Ποιες αντιστάσεις θα προκαλέσει η διεργασία της αλλαγής στα άτομα και στους οργανισμούς; Πως μπορεί ο εκπαιδευτής να κερδίσει την εμπιστοσύνη των εκπαιδευόμενων; Μπορεί ο εκπαιδευτής να διευκολύνει την αλλαγή; Μπορεί ο εκπαιδευτής να αποφύγει την στείρα και μηχανιστική ‘αναπαραγωγή’; Αναλογίες στα ερωτήματα του θεραπευτή;

Εκπαίδευση στην αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης: Επιρροές Διαφορετικά μοντέλα θεραπείας –διαφορετικές προσεγγίσεις στην εκπαίδευση (Commission of the European Communities, 1994). Οι διαφορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις και οι συνεχείς συγκρούσεις για την αποτελεσματικότητα κάθε μοντέλου έχουν επηρεάσει τη δομή και το περιεχόμενο των προγραμμάτων εκπαίδευσης αλλά και την ταυτότητα των επαγγελματιών του χώρου. Η αντίληψη που επικρατεί κατά περιόδους για το πρόβλημα της εξάρτησης και τον εξαρτημένο (π..χ. εγκληματίας, ασθενής, ανήθικος κλπ.). Η παρουσία επαγγελματιών από διαφορετικούς χώρους (νοσηλευτική, κοινωνική εργασία, ψυχολογία, ψυχιατρική, ιατρική κλπ) με διαφορετική βασική εκπαίδευση και κουλτούρα (Kennard, 1983).

Προτάσεις Η εκπαίδευση μπορεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στην κατανόηση της αιτιολογίας της εξάρτησης, των στάσεων των ίδιων των επαγγελματιών, των διαφορετικών θεραπευτικών προσεγγίσεων και δυνατοτήτων θεραπείας και επομένως να λειτουργήσει προς όφελος του εξαρτημένου. Καλύτερη εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας με επαρκή εκπαιδευτικά προγράμματα που δίνουν έμφαση στη θεωρία, στη βιωματική εκπαίδευση και στην έρευνα. Έμφαση στην ανάπτυξη διεπιστημονικών προγραμμάτων (Roche, 1998).