Μαρία Ξενιτίδου, Αντώνης Σαπουντζής ΔΠΘ “Είμαι λίγο ρατσίστρια αλλά…”: το νέο κανονικό στο λόγο για τη μετανάστευση στην Ελλάδα; Μαρία Ξενιτίδου, Αντώνης Σαπουντζής ΔΠΘ Η πρόταση υλοποιείται στο πλαίσιο της Δράσης «Ενίσχυση Μεταδιδακτόρων Ερευνητών/τριών» του ΕΠΕΔΒΜ με Δικαιούχο την Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας και συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.

Στόχος Η σημερινή εισήγηση διερευνά τις γραμμές επιχειρηματολογίας που αναπτύσσονται στο λόγο κατοίκων της Θεσσαλονίκης – γηγενών και μη – για την ιθαγένεια και τη μετανάστευση. Έμφαση δόθηκε στους τρόπους με τους οποίους οι συμμετέχοντες της έρευνας διαχειρίζονται ζητήματα κοινωνικής λογοδοσίας όταν μιλούν με όρους αυστηροποίησης της μεταναστευτικής πολιτικής και της πολιτικής κτήσης ιθαγένειας Ελλάδα. Οι συμμετέχοντες φαίνεται χρησιμοποιούν τη στρατηγική της αποκήρυξης/πρόληψης όχι για να προλάβουν το στίγμα του ρατσισμού αλλά για να θεμελιώσουν επιχείρημα επικαλούμενοι ρατσισμό.

Μέθοδος Ημιδομημένες ομαδικές και ατομικές συνεντεύξεις (Ν=50) με άτομα που ζουν στη Θεσσαλονίκη και είναι γηγενείς, ή εγκαταστάθηκαν και ζουν στην Ελλάδα. Η ανάλυση αντλεί από τη ρητορική ψυχολογία, τη λογοψυχολογία και την κριτική λογοψυχολογία (Wetherell, 1998).

Η αποκήρυξη του ρατσισμού ως ρητορική στρατηγική Νόρμα κατά της προκατάληψης ηγεμονική στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και αντλεί ιδεολογικά από τη φιλελεύθερη ιδεολογία του Διαφωτισμού (Billig et al, 1988) Ιδεολογικό δίλημμα μεταξύ προκατάληψης και ανοχής (Billig et al, 1988) Η νόρμα κατά της προκατάληψης και υπάρξη ιδεολογικού διλήμματος καταδεικνύεται ρητορικά με στρατηγικές αποκήρυξης του ρατσισμού και της προκατάληψης (Wetherell & Potter, 1992; van Dijk, 1992) Πέρα από αυτό, η αποκήρυξη τύπου «δεν έχω τίποτα εναντίον τους αλλά...» συγχρόνως κατασκευάζει θετική ταυτότητα για τον ομιλητή ή τη θέση/κατηγορία από την οποία μιλάει και αρνητική για τον/τους αποδέκτες «άλλους» (van Dijk, 1995) Η άρνηση της προκατάληψης αποτελεί συνεργατικό παρά ατομικό επίτευγμα στο λόγο (Condor et al, 2006)

Απόσπασμα 1 Ρατσιστής δε γεννιέσαι – αναγκάζεσαι να γίνεις Κώστας: =Όχι ότι είμαστε ρατσιστές απλώς= Ιωάννης: =Οι καταστάσεις (.) μας αναγκάσανε θεωρώ τους περισσότερους συγνώμη (.) τους περισσότερους Έλληνες (.) να γίνουμε ρατσιστές. Γιατί δεν να βλέπεις τον αδερφό σου τον φίλο σου τον μπαμπά σου (.) ακόμα χειρότερα (.) να μην έχει δουλειά (.) το Έλληνα μπαμπά σου να μην έχει δουλειά (.) και να βλέπεις (.) τον: εγκληματία αλλοδαπό (.) αυτόν ο οποίος το προηγούμενο βράδυ έσπασε ένα μαγαζί επειδή πήγε και σούρωσε (.) και:: λήστεψε ένα αυτοκίνητο (.) να δουλεύει και να παίρνει το διπλάσιο μεροκάματο από αυτό που παίρνεις εσύ (.) γιατί τον έχουν είτε ειδικευμένο εργάτη (.) είτε προϊστάμενο (.) είτε: το οτιδήποτε που θα ανεβάσει ένα μισθό. Όλα αυτά σε αναγκάζουν να γίνεις ρατσιστής. Όλα αυτά.

Απόσπασμα 2 Είμαι κι εγώ ρατσίστρια - αλλά όχι με όλους Βενετία: Ήτανε αυτό το (.) ήτανε η ίδια η νοοτροπία που είχαν η αντίληψη (.) το ότι δεν μπορούσαν να δεχτούν τη διαφορετικότητα γενικά είτε είχε να κάνει με το χρώμα είτε είχε να κάνει ξέρω εγώ με τη χώρα από την οποία κατάγεσαι ή τα πάντα. Το πιστεύω αυτό (.) πιστεύω είναι πολύ μεγ πολύ υποκριτικό (.) απλά έπιασε τόπο στις εποχές που ζούμε και στη και εντέλει όταν ένας άνθρωπος έρχεται κάτω από τόσο άσχημες συνθήκες όπως οι Αλβανοί (.) δεν σου λέω για τους Ρωσοπόντιους γιατί δεν έχω πολύ καλή: έτσι: (.) γενικότερα δεν τους θεωρώ πολύ: (..) είμαι κι εγώ ρατσίστρια δηλαδή αλλά:: όσο αφορά τους Αλβανούς ή τον μαύρο ή οποιοδήποτε άλλο που: έχει έρθει από την χώρα του κάτω από αντίξοες συνθήκες δεν έχει να φάει και πρέπει οπωσδήποτε να δουλέψει δεν του προσφέρεις δουλειά ή τον εκμεταλλεύεσαι για δέκα ευρώ (.) ε θα ενεργήσει διαφορετικά (.) όταν βιώνει μέσα σε μια χώρα και ζυμώνεται μέσα από αυτές τις καταστάσεις (.) θα περάσει και (.) ανάλογα.

Απόσπασμα 3 «έτσι πως θα ακουστεί θα είναι ρατσιστικό» - ρατσιστής με κάποιους Μαρία : Ποιες προϋποθέσεις θα είχανε νόημα για σένα; Τάνια: ε: (..) κοίταξε (..) να έχεις (.) και πάλι αυτό σου λέω ότι (.) ε: και αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί (.) αλλά: το να ανήκεις με ποιο τρόπο το να έχεις όμως δράση αλλά αρκετά χρόνια (.) το να έχεις (.) ε:: δεν είναι απαραίτητα να έχεις μια: να έχεις να έχεις εργαστεί (.) να έχεις εργαστεί νόμιμα (.) και μόνιμα για: μόνιμα όχι δεν είναι απαραίτητο έτσι όπως είναι τα πράγματα δεν μπορείς να έχεις μια μόνιμη δουλειά απαραίτητα (.) σαφώς πρέπει να μιλάς τη γλώσσα καλά (..) ε: (..) στην περίπτωση των παιδιών που να δηλαδή μόνο με τη γέννηση να πάρουν την υπηκοότητα δεν γίνεται (.) θα σου πω πολύ απλά θα γέμιζε η χώρα (.) με:: (.) έτσι πως θα ακουστεί θα είναι ρατσιστικό (.) αλλά απ’ όλο το όλο την Αφρική θα ζήσουν εδώ οι γονείς για πέντε χρόνια (.) και μετά τα παιδιά τους θα είναι ελληνάκια (.) δεν ξέρω εγώ που είμαι από το εξωτερικό δεν δεν εγώ δεν ξέρω εμένα θα με πονούσε.

«πες ότι είμαι ρατσιστής» - ρατσιστής με κάποιους Απόσπασμα 4 «πες ότι είμαι ρατσιστής» - ρατσιστής με κάποιους Οδυσσέας: Το λερωμένο ρούχο πρέπει να περάσει από το πλυντήριο. Η χώρα πρέπει να περάσει (.) να πλένεται καλά (.) αυτά όλα είναι λάθος που κάνανε (.) που ξέρουμε γιατί το κάνανε (.) η γνώμη μου είναι πρέπει να καθαρίσουν <την ιστορική χώρα που την αγαπάμε εμείς>. Όποιος και να είναι αν ο άνθρωπος δεν έρχεται εδώ όπως ήρθαμε εμείς να κάνουμε οικογένεια να ζήσει με αξιοπρέπεια πρέπει να φύγει. (..) Όχι και 85-90% να φύγουν αυτοί που είναι εδώ και μας χαλάνε τα πάντα ε:: πες ότι είμαι ρατσιστής >εμένα δε με ενδιαφέρει< να φύγουν όλοι να καθαρίζουμε να πλένουμε το ρούχο μας να το: βάλουμε να: στεγνώσει να το φορέσουμε καλά. Αυτό είναι. Όλοι πρέπει να φύγουν (.) η γνώμη μου είναι έτσι. Πες ότι είμαι ένα παιδί από τη Χρυσή Αυγή. Πρέπει να φύγουν. >Εμένα δε με ενδιαφέρουν αυτοί που λένε οι Πακιστανοί οι άλλοι δε με ενδιαφέρουν< ας πάνε στη χώρα τους έχουν μια μεγάλη χώρα= Τάκης: =Μιλάμε Οδυσσέας: Δέκα φορές είναι μεγαλύτερη από την Ελλάδα και έχουν και καλό κλίμα εκεί ας πάνε εκεί. Εγώ έτσι λέω.

«πες ότι είμαι ρατσιστής» - ρατσιστής με κάποιους Απόσπασμα 4 «πες ότι είμαι ρατσιστής» - ρατσιστής με κάποιους Οδυσσέας: Το λερωμένο ρούχο πρέπει να περάσει από το πλυντήριο. Η χώρα πρέπει να περάσει (.) να πλένεται καλά (.) αυτά όλα είναι λάθος που κάνανε (.) που ξέρουμε γιατί το κάνανε (.) η γνώμη μου είναι πρέπει να καθαρίσουν <την ιστορική χώρα που την αγαπάμε εμείς>. Όποιος και να είναι αν ο άνθρωπος δεν έρχεται εδώ όπως ήρθαμε εμείς να κάνουμε οικογένεια να ζήσει με αξιοπρέπεια πρέπει να φύγει. (..) Όχι και 85-90% να φύγουν αυτοί που είναι εδώ και μας χαλάνε τα πάντα ε:: πες ότι είμαι ρατσιστής >εμένα δε με ενδιαφέρει< να φύγουν όλοι να καθαρίζουμε να πλένουμε το ρούχο μας να το: βάλουμε να: στεγνώσει να το φορέσουμε καλά. Αυτό είναι. Όλοι πρέπει να φύγουν (.) η γνώμη μου είναι έτσι. Πες ότι είμαι ένα παιδί από τη Χρυσή Αυγή. Πρέπει να φύγουν. >Εμένα δε με ενδιαφέρουν αυτοί που λένε οι Πακιστανοί οι άλλοι δε με ενδιαφέρουν< ας πάνε στη χώρα τους έχουν μια μεγάλη χώρα= Τάκης: =Μιλάμε Οδυσσέας: Δέκα φορές είναι μεγαλύτερη από την Ελλάδα και έχουν και καλό κλίμα εκεί ας πάνε εκεί. Εγώ έτσι λέω.

Απόσπασμα 5 «Δυστυχώς ρατσιστής» Μαρία: Με τους ανθρώπους που έχουν έρθει στην Ελλάδα (.) που έχει: (.) δε μιλάω μόνο για τώρα που έχει πάρα πολλά χρόνια= Φρόσω: =Δυστυχώς είμαι πάρα πολύ μεγάλη ρατσίστρια [οπότε θα μιλήσω πολύ άσχημα για αυτούς. Μαρία: [πως το βλέπεις; Φρόσω: Είναι κάτι το οποίο το σιχαίνομαι (..) καλύτερα στη χώρα τους παρά εδώ (.) γιατί και η Ελλάδα δεν μπορεί να ταΐσει τα παιδιά της θα ταΐσει τους ξένους; Δε γίνεται. Και παίρνουν συντάξεις του ΟΓΑ (.) χωρίς να έχουν δουλέψει μία μέρα; Ε δε γίνεται αυτό. Το πώς (.) πως δε θα μπει μέσα η Ελλάδα;

Μερικές Σκέψεις Ευελιξία και μεταβλητότητα Δίλημμα κοινωνικής λογοδοσίας - μεταξύ ουσιοποίησης και αναστοχαστικότητας Η νόρμα κατά της προκατάληψης δεν εκλείπει – εαν ήταν έτσι τότε οι συμμετέχοντες δε θα χρειαζόταν να προσανατολιστούν με όρους λογοδοσίας στο ρατσισμό Κοινωνικό γίγνεσθαι η δημοσιοποίηση/το βήμα αρχικά και η προβολή κατ’επέκταση του ακροδεξιού λόγου νομιμοποιεί ή απενοχοποιεί τέτοιες εκφάνσεις στον καθημερινό λόγο; Από την άλλη, αν τέτοιες εκφάνσεις στον καθημερινό λόγο νομιμοποίουν τον ακροδεξιο λόγο στην πολιτική και δημόσια σκηνή; Το ενδιαφέρον – ερευνητικά τουλάχιστον – το οποίο απαιτεί περισσότερη διευρευνηση είναι εαν η ρητορική αυτή έχει διάρκεια – και ποιες μορφές μπορεί να παίρνει σήμερα; Μερικές σκέψεις Πως μπορούμε να κατανοήσουμε τα παραπάνω; Μια πρώτη σκέψη, η οποία αντλεί τόσο από την Condor κ.α. (2006) όσο και από τον van Dijk είναι ότι οι (πιο) έκδηλες ρατσιστικές αναφορές δεν εξέλειψαν λόγω της έμφασης στο δίλημμα. Ο van Dijk (1995) αναφέρει ότι ο ρατσισμός ως (αναλυτική) κατηγορία και η κατασκευή ταυτοτήτων είναι ευέλικτα και ευμετάβλητα στο λόγο και έμφαση θα πρέπει να δίνεται στις διαφορές ισχύος μεταξύ των ομάδων (κάθε φορά). Μια δεύτερη σκέψη, σύμφωνα πάλι με τον van Dijk είναι οτι είναι προτιμότερο να αποποιηθεί κανείς μια αρνητική ιδιότητα καθώς αυτό θα ήταν ζημιογόνο για την προσωπικότητα του εν γένει από το να την παραδεχθεί μερικώς, (ή) υπό ορισμένες προϋποθέσεις ή συνθήκες. Σε αυτό το πλαίσιο οι συμμετέχοντες, με εξαιρεση τη Φροσω, αντιστέκονται σε ουσιοποιημένες κατηγοριοποιήσεις της ταυτότητάς τους. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η επίκληση σε ρατσισμό σε αυτή την περίπτωση μπορεί να λειτουργεί αναστοχαστικά αφού η παραδοχή καταδεικνύει τα αντιρατσιστικά χαρακτηριστικά του ομιλητή (Condor κ.α., 2006; van Dijk, 1992). Με αυτή την έννοια, το ιδεολογικό δίλημμα «επιτρέπει» τη μεταβλητότητα και ευελιξία της ρητορικής στρατηγικής – η ιδεολογική βάση είναι ίδια: το δίλημμα της κοινωνικής λογοδοσίας μεταξύ ουσιοποίησης και αναστοχαστικότητας. Σε μια τρίτη σκέψη, και συνεχίζοντας τη συλλογιστική, αφορά στη νομιμοποίηση του ρατσιστικού λόγου. Η χρήση της ρητορικής, όχι για να θωρακίσει από το στίγμα του ρατσισμού αλλά να θωρακίσει/οξυρώσει τον ομιλητή πίσω τον ρατσισμό ως (ευλογη και δικαιολογημένη) θέση, δε σημαίνει ότι η νόρμα κατά της προκατάληψης εκλείπει – εαν ήταν έτσι τότε οι συμμετέχοντες δε θα χρειαζόταν να προσανατολιστούν με όρους λογοδοσίας στο ρατσισμό. Από την άλλη αξίζει να σημειωθεί ότι κατα την περίοδο διεξαγωγής των συνεντεύξεων το κοινωνικό γίγνεσθαι χαρακτηρίζεται από την άνοδο της ΧΑ και τη διείσδυση αναφορών και ακροδεξιού λόγου στο δημόσιο λόγο. Το ερώτηματα τα οποία προκύπτουν και μας εγκαλούν σε περαιτέρω διερεύνηση σήμερα, είναι εαν η δημοσιοποίηση/το βήμα αρχικά και η προβολή κατ’επέκταση του ακροδεξιού λόγου νομιμοποιεί ή απενοχοποιεί τέτοιες εκφάνσεις στον καθημερινό λόγο; Π.χ. τοποθετώντας τη ΧΑ στο ρατσιστικό άκρο στο συνεχές και αποδίδοντας τις πραγματικά ή τις προβληματικές ρατσιστικές θέσεις εκεί – και εγώ/γίνομαι/αναγκάζεσαι/πες οτι είμαι. Ή αντλώντας από το λόγο της ΧΑ εμβληματικά στη βάση της νομιμοποίησης των θεσεών της μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Από την άλλη, αν τέτοιες εκφάνσεις στον καθημερινό λόγο νομιμοποίουν τον ακροδεξιο λόγο στην πολιτική και δημόσια σκηνή; Τώρα; Το ενδιαφέρον – ερευνητικά τουλάχιστον – το οποίο απαιτεί περισσότερη διευρευνηση είναι εαν η ρητορική αυτή έχει διάρκεια – και ποιες μορφές μπορεί να παίρνει σήμερα; θα παραμείνει;