Αρχαϊκη ελλαδα (8-6ος αι. π.Χ.) Αρχαϊκη ελλαδα (8-6ος αι. π.Χ.) Από το άγραφο, στο γραπτό δίκαιο

1. Η ομηρική κοινωνία (10ος-9ος αι. π.Χ.)

Μυκηναϊκή μοναρχία Ἄναξ με απόλυτη εξουσία Μεγαλειώδες ανάκτορο, τεράστιος πλούτος Κοινωνία οργανωμένη γύρω από το ανάκτορο

Τα Ομηρικά έπη Αντλούν υλικό από την περίοδο της μυκηναϊκής βασιλείας Αντλούν υλικό από την περίοδο της μυκηναϊκής βασιλείας Περιγράφουν όμως μια μεταγενέστερη κοινωνία Ιλιάδα: 10ος-9ος αι. (σκοτεινή χρόνοι) Οδύσσεια: εποχή μετάβασης από βασιλεία στην αριστοκρατική διακυβέρνηση των πόλεων

Η ομηρική βασιλεία Η εξουσία του ἄνακτα κατακερματίζεται Τοπικοί βασιλείς ισόβιοι και συνήθως κληρονομικοί Η βασιλική εξουσία προέρχεται από τους θεούς (διοτραφής βασιλεύς) Δύο βασικές λειτουργίες βασιλέως: Ηγεσία του στρατού στον πόλεμο Απονομή της δικαιοσύνης

Ανάδυση αριστοκρατίας Ομάδα πλούσιων γαιοκτημόνων, επικαλούμενων ευγενική καταγωγή (από θεούς – ήρωες) Σχηματίζουν ένα συμβούλιο που εκφράζει γνώμη στον βασιλέα Ο βασιλιάς οφείλει να τους εισακούει

Ο λαός Αποτελείται από ελεύθερους ανθρώπους χωρίς περιουσία, που δεν ανήκουν στους σπουδαίους οίκους Αγρότες Κτηνοτρόφοι Τεχνίτες (δημιουργοί) Θήτες (ακτήμονες) Αποτελεί την πλειοψηφία του πληθυσμού Συγκεντρώνεται περιστασιακά σε συνέλευση στην αγορά

Ο οίκος Ομάδα ανθρώπων και περιουσίας Είναι η κεντρική μονάδα της ομηρικής κοινωνίας Αποτελείται από: Τον αρχηγό του οίκου τους στενούς συγγενείς του όσους μετέχουν στις παραγωγικές εργασίες έγγεια ιδιοκτησία, κινητά, παραγόμενα αγαθά

2. Η δημιουργία των πόλεων

Η γέννηση της πόλεως (8ος αι. π.Χ.) Αλλαγή του τρόπου οργάνωσης των ελληνικών κοινωνιών: Από την οργάνωση της κοινωνίας γύρω από το ανάκτορο, στην οργάνωση σε μικρές κοινότητες (πόλεις) Επίκεντρο της πόλεως: το άστυ Ιερό της θεότητας της πόλεως Χώρος συνάθροισης των πολιτών Βουλευτήριο Γέννηση της έννοιας του πολίτη Δημιουργία πολιτειακών θεσμών

Οι συνθήκες του 8ου και 7ου αιώνα Διάδοση της γραφής Αλλαγή του τρόπου μάχης Εμπορική ανάπτυξη Αγροτική κρίση Πολιτικές αναταραχές Αποικισμός

1. Διάδοση της γραφής Εισαγωγή – τροποποίηση φοινικικού αλφαβήτου Σύντομα η γραφή χρησιμοποιείται για καταγραφή νόμων Το αλφάβητο διευκολύνει την ανάγνωση, ακόμη και από ημιαναλφάβητους

2. Αλλαγή του τρόπου μάχης Ομηρικοί χρόνοι: μονομαχία σώμα με σώμα μεταξύ των ευγενών Από τον 8ο αιώνα: παράταξη οπλιτών σε φάλαγγα Η οπλιτική φάλαγγα δημιουργεί δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ των οπλιτών Αναπτύσσεται πνεύμα ισότητας μεταξύ των οπλιτών Γεννιούνται αιτήματα πολιτικής ισότητας μεταξύ τους Η συνέλευση του στρατού μετατρέπεται σε συνέλευση πολιτών (εκκλησία του δήμου) Οπλίτης = πολίτης

3. Εμπορική ανάπτυξη Από τον 7ο αιώνα, ταχεία ανάπτυξη εμπορίου μακρινών αποστάσεων σε πόλεις όπως η Αθήνα, η Κόρινθος Δημιουργείται τάξη εμπόρων με οικονομική ευμάρεια, αλλά δίχως συμμετοχή στην εξουσία Δημιουργούνται αιτήματα συμμετοχής στην εξουσία Εισαγωγή του νομίσματος

4. Αγροτική κρίση Αιτίες: Αποτελέσματα: Δημογραφική ανισορροπία – αύξηση φτωχών Κατακερματισμός κληρονομιών Δυσβάστακτα στρατιωτικά βάρη Καταχρέωση φτωχών, υποδούλωση στους δανειστές τους για χρέη Αποτελέσματα: Αποικισμός Πρόσφορο έδαφος για τυραννίδα (φιλολαϊκή πολιτική τυράννων) Ανάγκη μεταρρυθμίσεων Καταγραφή νομοθεσίας

5. Πολιτικές αναταραχές Οι αιματηρές διαμάχες μεταξύ αριστοκρατικών φατριών (στάσις) είναι πολύ συχνό φαινόμενο στις πόλεις της αρχαϊκής εποχής Η φατρία που κατακτά την εξουσία εξορίζει τα ηγετικά μέλη των άλλων φατριών Συχνή εγκατάσταση τυραννίδων Οι τύραννοι, αν και αριστοκράτες, ακολουθούν φιλολαϊκή πολιτική για να έχουν ευρεία υποστήριξη Συνέπειες: ανάδυση του δήμου (κατώτερων λαϊκών στρωμάτων), δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για διεκδικήσεις μεριδίου στην εξουσία και από άλλες τάξεις εκτός των αριστοκρατών

6. Αποικισμός Ιδρύονται ελληνικές πόλεις (αποικίες) στα παράλια ολόκληρης της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας Οι αποικιστές μεταφέρουν το δίκαιο και τους θεσμούς της μητρόπολης Όταν οι άποικοι προέρχονται από διαφορετικές πόλεις, υπάρχει συγκερασμός διαφορετικών δικαιικών εμπειριών H ίδρυση της αποικίας και οι σχέσεις δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου με τη μητρόπολη καθορίζονται νομοθετικά. Π.χ. Νόμοι σωζόμενοι σε επιγραφές: ὅρκιον τῶν οἱκιστήρων από την Κυρήνη, αποικία της Θήρας (SEG ΙΧ, 3) Νόμος των Οπουντίων Λοκρών για την αποικία στη Ναύπακτο (IG IX I2, 3, 718)

Εξάπλωση ελληνικών πόλεων από την αρχαϊκή εποχή

3. Τα όργανα των πόλεων Στα αριστοκρατικά πολιτεύματα των αρχαϊκών χρόνων

Αριστοκρατικό πολίτευμα Μετάβαση: με την ίδρυση των πόλεων (8ος αι. π.Χ.) Όργανα του πολιτεύματος: Άρχοντες Συμβούλιο αριστοκρατών Συνέλευση του δήμου Υπάρχουν σε όλες τις πόλεις, με διαφορετικές δικαιοδοσίες και διαφορετικά ονόματα

Άρχοντες Παύει η κληρονομικότητα του βασιλιά (εκλέγεται από αριστοκρατικό συμβούλιο) Μοιράζονται τα καθήκοντα σε περισσότερους άρχοντες (π.χ. πολέμαρχος, ξένιος κόσμος) Από ισόβια, η θητεία γίνεται δεκαετής, έπειτα ετήσια

4. Η εποχή των νομοθεσιών

Η καταγραφή του δικαίου Αρχίζει από τα τέλη 8ου - αρχές 7ου αιώνα π.Χ. Κρήτη, Ιωνία, Μεγάλη Ελλάδα, Σπάρτη, Αθήνα κλπ. Αρχικά μεμονωμένα και σύντομα νομοθετικά κείμενα Αργότερα πιο εκτεταμένα νομοθετήματα («κώδικες») Η θέσπιση νόμων γίνεται ad hoc, για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων

Ποιος νομοθετεί στις ελληνικές πόλεις; Δύο τάσεις παρατηρούνται: Ανάθεση από την πόλιν σε πρόσωπα κοινής αποδοχής (νομοθέται, αἰσυμνῆται) Νομοθεσία από τους προύχοντες της πόλεως (ευγενείς)

Εξάπλωση ελληνικών δικαίων

Ἐνα ή πολλά αρχαιοελληνικά δίκαια; Στην επιστήμη τέθηκε το θέμα της ενότητας ή πλειονότητας των αρχαιοελληνικών δικαίων Η κάθε πόλις ήταν αυτόνομη και ανεξάρτητη πολιτειακή οντότητα, με το δικό της δικαιικό σύστημα Συνεπώς υπάρχουν τόσα συστήματα δικαίου όσες και οι πόλεις Εντοπίζονται πολλές ομοιότητες μεταξύ των δικαίων των αρχαιοελληνικών πόλεων Βασικό διαφοροποιητικό στοιχείο: το πολίτευμα

Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο Περιλαμβάνει μια οικογένεια δικαίων, τα οποία μοιάζουν πολύ μεταξύ τους

Γιατί καταγράφεται το δίκαιο; Απάντηση στην κοινωνική κρίση στο εσωτερικό της πόλεως (στάσις) Εξασφάλιση δημοσιότητας - διάδοσης και γνώσης του νόμου Εξασφάλιση ίσης εφαρμογής του νόμου σε όλους Στοχεύεται η προστασία του πολιτεύματος και της καθεστηκυίας τάξης

Γραπτό δίκαιο Το γραπτό δίκαιο εμφανίζεται για πρώτη φορά στην αρχαϊκή εποχή; Όχι! Στη Μεσοποταμία υπάρχουν «κώδικες» από το 2100 π.Χ. Κώδικας του Χαμουραμπί

Τότε γιατί οι ελληνικοί γραπτοί νόμοι είναι τόσο σημαντικοί; Δεν είναι κανόνες προερχόμενοι άνωθεν, από μια υπέρτατη εξουσία Είναι προϊόν της ίδιας της κοινωνίας μέσω των αρχηγών της ή των νομοθετῶν Οι νόμοι αναγράφονται σε δημόσια κτίρια στον πυρήνα της πόλεως (σε ιερά, σε βουλευτήρια κλπ) Εξασφαλίζεται με διάφορους τρόπους η εφαρμογή τους

Οι νομοθέτες της αρχαϊκής εποχής Μεγάλη Ελλάδα: Ζάλευκος, Χαρώνδας Σπάρτη: Λυκούργος Αθήνα: Δράκων, Σόλων Μυτιλήνη: Πιττακός Πολλοί άλλοι νομοθέτες αναφέρονται ονομαστικά από τον Αριστοτέλη, δίχως πολλές πληροφορίες για το έργο τους Φαλέας Χαλκηδόνιος Ονομάκριτος Φιλόλαος

Η νομοθεσία του Ζαλεύκου Επιζεφύριοι Λοκροί, 662 π.Χ. Η νομοθεσία του Ζαλεύκου Επιζεφύριοι Λοκροί, 662 π.Χ. Η πρώτη γραπτή νομοθεσία Καθορισμός της ποινής από τον νόμο και όχι από τον δικαστή Ορισμένη ποινή για κάθε αδίκημα (η μετέπειτα αρχή nullum crimen nulla poena sine lege) Προσπάθεια να αποτραπούν μελλοντικές μεταβολές Περιορισμός δυνατότητας ερμηνείας των νόμων Αρχή της ταυτοπάθειας Απαγόρευση απαλλοτρίωσης γης Ρυθμίσεις συναλλακτικού δικαίου Διατάξεις περί ηθών και περιορισμού της πολυτέλειας

Η νομοθεσία του Χαρώνδα Κατάνη Σικελίας , 650 π.Χ. Η νομοθεσία του Χαρώνδα Κατάνη Σικελίας , 650 π.Χ. Πολιτειακές ρυθμίσεις (πρόστιμο για δικαστές που δεν προσέρχονται) Ενίσχυση γραπτού νόμου Υποχρεωτική και δημόσια παιδεία Ποινικές διατάξεις (ουσιαστικές και δικονομικές) Διατάξεις οικογενειακού δικαίου Οι νόμοι του θεωρείται πως επηρέασαν τη νομοθεσία πολλών άλλων πόλεων

Οι πρώτες νομοθεσίες της Αθήνας Νομοθεσία του Δράκοντα Νομοθεσία του Σόλωνα

Η Αθήνα στα μέσα του 7ου αι. Η άνθηση του εμπορίου δημιούργησε μια νέα τάξη εμπόρων Εξαθλίωση των φτωχών αγροτών Αμφισβήτηση των προνομίων των αριστοκρατών Γέννηση του ατομικισμού Πολιτειακή κρίση: πραξικόπημα του Κύλωνα (Κυλώνειο άγος)

Δράκων, 621 π.Χ. Πρώτη γραπτή νομοθεσία στην Αθήνα Καταργήθηκε στη συνέχεια από τον Σόλωνα, εκτός από τον φονικό νόμο Φονικός νόμος (ίσχυσε στην Αθήνα για αιώνες): Καθιερώνει ισότητα απέναντι στην ποινική μεταχείριση Καταργεί την αντεκδίκηση, θεσπίζει την αρμοδιότητα των φονικών δικαστηρίων Λαμβάνει υπ’όψη για τον υπολογισμό της ποινής την υποκειμενική διάθεση του δράστη. Διακρίνει φόνο εκ προμελέτης (εκ προνοίας), φόνο εξ αμελείας (ακούσιος) και Στον ακούσιο φόνο επιδιώκει τη συμφιλίωση των συγγενών του θύματος με τον δράστη Κατά την αναθεώρηση των νόμων το 409/8 π.Χ., ο φονικός νόμος του Δράκοντος αναγράφηκε σε λίθινη στήλη και αναρτήθηκε στην αγορά Η στήλη βρέθηκε το 1843 (IG 13 104)

Σόλων, 638-558 π.Χ. Αριστοκρατικής καταγωγής , ασχολήθηκε με το εμπόριο Ποιητής, έγραψε πολιτικές ελεγείες Ανακάλυψη διαρκών νόμων που διέπουν το σύμπαν και την κοινωνία Αρχή της αιτιότητας, παράλληλα με τους φιλοσόφους Θαλή και Αναξίμανδρο στην Ιωνία Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την τύχη του (αρχή της ατομικής και όχι συλλογικής ευθύνης) Ορίστηκε από τους Αθηναίους άρχοντας – διαλλάκτης το 594

Η νομοθεσία του Σόλωνα, 594 π.Χ. Έδωσε συνολική γραπτή νομοθεσία Οι νόμοι του χαράχθηκαν σε άξονες και κύρβεις Υποδιαίρεσε το σώμα των πολιτών σε 4 τάξεις με τιμοκρατικά κριτήρια Πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες Μεταρρυθμίσεις κληρονομικού και εμπραγμάτου δικαίου Επέτρεψε τη συμμετοχή των φτωχών (θητών) στην εκκλησία του δήμου και τα δικαστήρια Σεισάχθεια: απελευθέρωσε τις μικρές ιδιοκτησίες από τα εμπράγματα βάρη Απαγόρευσε τον δανεισμό με ασφάλεια το πρόσωπο του οφειλέτη Εισήγαγε νέα μέτρα – σταθμά, μείωση επιτοκίων

Πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα Λαϊκή συμμετοχή στη διακυβέρνηση Ο δήμος στην εκκλησία – συμμετοχή των θητών Εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία – πλήγμα κατά του αριστοκρατικού Αρείου Πάγου Ίδρυση Βουλής των Τετρακοσίων Δημιουργία της Ηλιαίας (δικαστήριο αποτελούμενο από το σώμα των πολιτών)

Η Ευνομία του Σόλωνος (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 12. 4 Η Ευνομία του Σόλωνος (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 12. 4 Αποσύρθηκα μήπως από την εξουσία πριν επιτύχω κάτι από αυτά για τα οποία συμφιλίωσα τον δήμο; Θα μπορούσε να μαρτυρήσει μαζί μου γι’αυτά στο δικαστήριο του χρόνου με τον καλύτερο τρόπο η μέγιστη μητέρα των Ολυμπίων θεών, η μαύρη Γη, από την οποία εγώ αφαίρεσα τις λίθινες στήλες που σε πολλά σημεία ήταν μπηγμένες. Κι ενώ πρώτα ήταν δούλη, τώρα ελευθερώθηκε. Και στην Αθήνα, τη θεόκτιστη πατρίδα, επανέφερα πολλούς, που είχαν πωληθεί ως δούλοι, άλλος παράνομα, άλλος νόμιμα, κι άλλους που από άφευκτη ανάγκη αυτοεξορίστηκαν και δεν μιλούσαν πια την αττική γλώσσα, καθώς περιπλανιόνταν σε πολλά μέρη. Κι εκείνους που ζούσαν εδώ σε κατάσταση ατιμωτικής δουλείας, τρέμοντας την αυθαιρεσία των αφεντάδων, τους ελευθέρωσα. Αυτά τα έπραξα συνδυάζοντας μαζί την επιβολή του καταναγκασμού και της δικαιοσύνης, και τα έφερα σε πέρας όπως είχα υποσχεθεί. Έφτιαξα νόμους ίδιους για τον φτωχό και για τον ευγενή, εφαρμόζοντας σε όλους αμερόληπτη δικαιοσύνη. Αν κάποιος άλλος έπαιρνε τη βουκέντρα της εξουσίας όπως την είχα εγώ, άνδρας κακόβουλος και πλεονέκτης, δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει τον δήμο. Γιατί αν εγώ υιοθετούσα όσα ήταν αρεστά στους αντιπάλους του τότε ή, αντίθετα, όσα οι πρώτοι έλεγαν εναντίον τους, άνδρες πολλούς θα είχε χάσει η πόλις. Για όλους αυτούς τους λόγους, δύναμη αντλώντας από παντού, εναντίον πολλών σκύλων στράφηκα σαν λύκος. Ἐγὼ δὲ τῶν μὲν οὕνεκα ξυνήγαγον δῆμον, τί τούτων πρὶν τυχεῖν ἐπαυσάμην; Συμμαρτυροίη ταῦτ’ ἂν ἐν δίκηι Χρόνου Μήτηρ μεγίστη δαιμόνων Ὀλυμπίων ἄριστα, Γῆ μέλαινα, τῆς ἐγὼ ποτε ὅρους ἀνεῖλον πολλαχῆι πεπηγότας, πρόσθεν δὲ δουλεύουσα, νῦν έλευθέρη. Πολλοὺς δ’ Ἀθήνας πατρίδ’ ἐς θεόκτιτον ἀνήγαγον πραθέντας, ἄλλον ἐκδίκως, ἄλλον δικαίως, τοῦς δ’ ἀναγκαίης ὑπὸ χρειοῦς φυγόντας, γλῶσσαν οὐκέτ’ Ἀττικὴν ἱέντας, ὥς δὴ πολλαχῆι πλανωμένους. τοὺς δ’ ἐνθάδ’ αὐτοῦ δουλίην ἀεικέα ἔχοντας, ἤθη δεσποτέων τρομεομένους, ἐλευθέρους ἔθηκα. Ταῦτα μὲν κράτει ὅμοῦ βίην τε καὶ δίκην ξυναρμόσας ἔρεξα, καὶ διῆλθον ὡς ὕπεσχόμην. Θεσμοὺς δ’ ὁμοίως τῶι κακῶι τε κἀγαθῶι εὐθεῖαν εἰς ἕκαστον ἁρμόσας δίκην ἔγραψα. Κέντρον δ’ ἄλλος ὡς ἐγὼ λαβών, κακοφραδής τε καὶ φιλοκτήμων ἀνήρ, οὐκ ἂν κατέσχε δῆμον. Εἰ γὰρ ἤθελον ἃ τοῖς ἐναντίοισιν ἥνδανεν τότε, αὖτις δ’ ἃ τοῖσιν οὕτεροι φρασαίατο, πολλῶν ἂν ἀνδρῶν ἥδ’ ἐχηρώθη πόλις. Τῶν οὕνεκ’ ἀλκὴν πάντοθεν ποιεόμενος ὡς ἐν κυσὶν πολλῆισιν ἐστράφην λύκος.