5.Πρόσωπα, οικογένεια, περιουσία στην ελληνική αρχαιότητα Αθηνά Δημοπούλου Επ. Καθηγήτρια, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ

Δημόσιο – ιδιωτικό δίκαιο Η διάκριση δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου ανήκει στο σύγχρονο δίκαιο. Δεν αναπτύσσεται στο αρχαίο. Το δίκαιο της πόλης θεωρείται ενιαίο. Οι κατηγορίες: δίκαιο προσώπων, οικογενειακό, κληρονομικό, ενοχικό είναι σύγχρονες. Τα αντίστοιχα δίκαια για τους αρχαίους έχουν σχέση και με τη λειτουργία της πόλης, την δημόσια οικονομία, τη θρησκεία, τη συνοχή της κοινωνίας.

Υποκείμενα δικαίου Πόλη-κράτος = συνδεδεμένη με την ιδιότητα του πολίτη. Πλήρη δικαιώματα: άρρενες, ενήλικες πολίτες (δικαστικά και πολιτικά αξιώματα). Γυναίκες: όχι πολίτες (ούτε οι ανήλικοι), προσδιορίζονται ως «αστές». Ιδιότητα πολίτη: Φύσει (με δύο γονείς αστούς, νόμος Περικλή 451/450 π.Χ.) Απονομή: ψήφισμα εκκλησίας & εγγραφή σε καταλόγους δήμου – φυλών-φρατριών. Τιμητική - Δεν είναι σίγουροι ότι οι ξένοι-μέτοικοι-δούλοι στους οποίους απονέμεται η ιδιότητα του πολίτη αποκτούν πλήρη δικαιώματα. Επιγαμία: δικαίωμα σύναψης νόμιμου γάμου με Αθηναία Έκτησις περιουσίας: δικαίωμα κατοχής ακίνητης περιουσίας στην Αττική. Συλλογική απονομή πολιτείας: από 4ο αι. π.Χ., σε όλους τους πολίτες μίας πόλης, μέσω διεθνών συνθηκών. Σημασία κυρίως δικαστική – πρόσβαση στα δικαστήρια, αποφυγή αντιποίνων.

Ατιμία Στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων Επιβολή από Ηλιαία Απαγόρευση: εισόδου σε αγορά άσκησης δικαστικών καθηκόντων συμμετοχής στην Εκκλησία Υποβολής προτάσεων νόμων-ψηφισμάτων Υποβολής ενδίκων βοηθημάτων Εισόδου στα ιερά

Δικαιώματα & υποχρεώσεις του πολίτη Ελευθερίες & δικαιώματα, πρόδρομοι των «ατομικών δικαιωμάτων» του Διαφωτισμού & φιλελευθερισμού. Δεν κατοχυρώνονται καθολικά, παρά την επιρροή του στωικισμού (φιλοσοφικού ρεύματος) Αφορούν τη θεσμική λειτουργία της πόλης: δικαίωμα εκλέγεσθαι, δικάζειν, συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου

Μη πολίτες Νόθοι: πολίτες με μειωμένα δικαιώματα. Όσοι δεν έχουν κ’ τους δύο γονείς Αθηναίους & γάμο με εγγύη. Δεν έχουν κληρονομικά εξ αδιαθέτου δικαιώματα. Μέτοικοι: ξένοι ελεύθεροι πολίτες, διαβιώνουν μόνιμα στην Αθήνα. Προστάτης: πολίτης Φόρος: μετοίκιον Εγγράφεται σε καταλόγους του δήμου Συνάπτει ελεύθερα συμβάσεις Ενιότε, δικαίωμα εγκτήσεως γης. Όχι πολιτικά δικαιώματα

ΞΈΝΟΙ Επισκέπτες: π.χ. Πρέσβεις ξένων πόλεων, διάδικοι. Δικαιώματα από διεθνείς συνθήκες Δικαίωμα φιλοξενίας Άσκησης εμπορίου στην αγορά Χορήγηση ασυλίας (εξαίρεση από αντεκδικήσεις).

ΔΟΥΛΟΙ Από γέννηση από γονείς δούλους Αιχμάλωτοι πολέμου Μέτοικοι καταδικασθέντες για απροστασία ή μη καταβολή μετοικίου. Όχι υποκείμενα δικαίου, αλλά έμψυχο πράγμα, αντικείμενο δικαιωμάτων: πωλούνται, δωρίζονται, κληρονομούνται. Δικαίωμα στη ζωή (δίκη φόνου ή βλάβης) Προβαίνουν σε συναλλαγές κ’ εμπορικές πράξεις. Σημαντικός αριθμός στην Αθήνα

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΙ Δούλοι απελευθερώνονται: Με αφιέρωσή τους στο θεό – εικονική πώληση στο θεό Δήλωση στην εκκλησία του δήμου + επικύρωση από δικαστήριο Εγγράφως ενώπιον μαρτύρων (ελληνιστικοί χρόνοι) Απελεύθερος: νομική θέση που μοιάζει με μετοίκου – υποχρεώσεις έναντι τέως κυρίου. Παραβίαση : δίκη αποστασίου, μπορεί να ξαναγίνει δούλος

ΓΥΝΑΙΚΕΣ Όχι πολίτης & πολιτικά δικαιώματα Αστή – κοινωνικά & περιουσιακά δικαιώματα Μετέχουν στην θρησκευτική ζωή & την ανατροφή των παιδιών Πατέρας= κύριος (κηδεμόνας) συζύγου & θυγατέρων, μέριμνα περιουσίας τους

Επίκληρος Επίκληρος: θεσμός πολλών πόλεων Ορφανή κόρη, χωρίς αδελφούς Υποχρεούται να παντρευτεί τον εγγύτερο συγγενή από την πατρική πλευρά, που γίνεται κληρονόμος Σκοπός: να παραμείνει η περιουσία στην οικογένεια & να γεννηθούν γιοί που θα την κληρονομήσουν

ΟΙΚΟΣ Πυρήνας της ελληνικής πόλης Ανδρόγυνο + παιδιά + οικιακοί δούλοι Λατρευτική μονάδα (λατρεία Ερκείου Διός) Οικονομική μονάδα Ακίνητη & κινητή περιουσία.

ΓΑΜΟΣ Νόμος Περικλή περί επιγαμίας, 451/50 π.Χ.: νόμιμος γάμος μόνον μεταξύ Αθηναίου + Ατθίδα (γυναίκα από Αττική). Πριν το γάμο: εγγύη (σύμβαση). Ο κύριος της νύφης μεταβιβάζει τα δικαιώματα επί της γυναίκας στο γαμπρό. Έκδοση: η παράδοση της νύφης στο γαμπρό, ολοκληρώνει το γάμο. Μόνη συμβίωση = όχι γάμος Σύσταση προίκας: από τον κύριο. Η γυναίκα έχει την κατοχή & χρήση της, αποκτά πλήρη κυριότητα μετά το θάνατο του προικοδότη.

ΔΙΑΖΥΓΙΟ Λύση γάμου: θάνατος – διαζύγιο Απόπεμψις: ο άνδρας διώχνει τη γυναίκα Απόλειψις: η γυναίκα εγκαταλείπει τη συζυγική στέγη Μοιχεία: υποχρέωση διαζυγίου για τον άνδρα, άλλως ποινή ατιμίας Αφαίρεσις: ο πατέρας (κύριος) μπορούσε να διακόψει την έγγαμη συμβίωση αν δεν είχαν γεννηθεί τέκνα.

Πράξη διαζυγίου από πάπυρο ελληνιστικής Αιγύπτου (12 π.Χ.) Κόλληση. Προς τον Πρώταρχο από την Απολλωνία, κόρη του Σαμβαθίωνα μαζί με τον κύριο της τον αδελφό της μητέρας της Ηρακλείδη, γιο του Ηρακλείδη και από τον Ερμογένη, γιο του Ερμογένη Αρχηγέτη. Η Απολλωνία και ο Ερμογένης συμφωνούν να λύσουν τη μεταξύ τους συμβίωση, η οποία συστάθηκε, δια μέσου του ιδίου «κριτηρίου» το μήνα Φαρμούθι το 13ο έτος του Καίσαρα (Αυγούστου) (δηλ. το 17 π.Χ.) και η Απολλωνία (συνομολογεί ότι) έλαβε από τον Ερμογένη «χέρι με χέρι» τα προικώα κινητά που αυτός έλαβε από τους γονείς της, Σαμβαθίωνα και Ειρήνη, στον γάμο σύμφωνα με τη «συγχώρηση», αξίας 60 αργυρών δραχμών και να είναι το συμβόλαιο του γάμου άκυρο και να μη μπορεί ούτε η Απολλωνία ούτε κανείς άλλος για λογαριασμό της να εγείρει αξιώσεις εναντίον του Ερμογένη για τα προικώα κινητά, και κανείς από τους δύο εναντίον του άλλου για τη συμβίωση και απλώς για οτιδήποτε άλλο μέχρι σήμερα και να επιτρέπεται στο εξής στην Απολλωνία να συμβιώνει με άλλο άνδρα και στον Ερμογένη να συμβιώνει με άλλη γυναίκα, χωρίς να υπέχουν καμία ευθύνη, όποιος παραβεί τα παραπάνω να οφείλει το προκαθορισμένο πρόστιμο. Το 17ο έτος του Καίσαρα (δηλ. 13 π.Χ.) το μήνα Φαμενώθ 14.

Συγγένεια – Σχέσεις γονέων & τέκνων Συγγένεια – Σχέσεις γονέων & τέκνων Έκθεσις: δικαίωμα του πατέρα κατά τη γέννηση παιδιού, να το αφήσει Τα παιδιά μπορούν να περισυλλεγούν και ανατραφούν από τρίτους. 5-10 ημέρα από γέννηση: αναγνώριση τέκνου από πατέρα (Αμφιδρομία), μετά απαγορεύεται η έκθεση. Εγγραφή στην φρατρία (Απατούρια) ή κατά την εφηβεία.

Πατέρας Ασκεί εξουσία επί νομίμων τέκνων, υιοθετημένων, αναγνωρισμένων (εκτός γάμου). Δικαίωμα αποκήρυξης & αποπομπής τέκνου σε περίπτωση σοβαρού παραπτώματος (στέρηση κληρονομικού δικαιώματος). Μικρότερες εξουσίες απ’ ό,τι ο pater familias στη Ρώμη (όχι δικαίωμα ζωής – θανάτου). Υποχρέωση ανατροφής – εκπαίδευσης Πρόνοια για τα τέκνα στη διαθήκη του.

Υιοθεσία Δυνατή μεταξύ πολιτών Ο υιοθετών δεν πρέπει να έχει νόμιμους κατιόντες Να είναι ενήλικος. Αν ο υιοθετούμενος είναι ανήλικος, πρέπει να συναινέσει ο πατέρας. Με δικαιοπραξία εν ζωή, ενώπιον μαρτύρων Με διαθήκη Εγγραφή σε ειδικά βιβλία για να είναι έγκυρη Λύνεται κοινή συναινέσει ή μονομερώς ή με αποκήρυξη θετού τέκνου. Υιοθετούμενος: αποκτά κληρονομικά δικαιώματα στην περιουσία του θετού πατέρα.

Κληρονομικές σχέσεις Σκοπός: διατήρηση & συνέχιση του οίκου Στην κληρονομιά προτιμούνται οι συγγενείς από την πατρική πλευρά & οι κατιόντες από τους εκ πλαγίου συγγενείς.

Διαθήκη Νόμος περί διαθηκών Σόλωνα Διαθήκη: όταν ο διαθέτης δεν έχει νόμιμους άρρενες κατιόντες Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα σύνταξης διαθήκης & ελεύθερης διάθεσης της περιουσίας του, εκτός αν έχει γιούς-εγγονούς για τους οποίους πρέπει να προνοήσει στη διαθήκη, όπως και για τις κόρες. Διαθήκη: προφορική ή έγγραφη

Ισαίος Οι νόμοι δηλαδή ορίζουν ρητώς ότι ένας δικαιούται να διαθέτει όπως επιθυμεί τα περιουσιακά του στοιχεία εάν (κατά το θάνατό του) δεν πρόκειται να καταλείπει γνήσιους γιούς. Εάν πάλι αφήνει θυγατέρα (άγαμη), πρέπει την κληρονομιά να την παίρνει εκείνος που θα πάρει και αυτήν (ως γυναίκα του). Λοιπόν μαζί με τις θυγατέρες του πρέπει ο οποιοσδήποτε να διαθέτει τα περιουσιακά του στοιχεία. Δίχως τις γνήσιες θυγατέρες του δεν επιτρέπονται ούτε να υιοθετήσει κανείς ούτε να δώσει σε οποιονδήποτε κάτι από τα περιουσιακά του στοιχεία.

Δημοσθένης, λόγοι ακύρωσης διαθηκών Όσοι, μέχρι το έτος που έγινε άρχοντας ο Σόλων, δεν ήσαν υιοθετημένοι, ώστε να μη δικαιούνται να αποποιηθούν την κληρονομία ή να ζητήσουν δικαστικώς την επιδίκασή της, δικαιούνται να διαθέσουν την περιουσία τους όπως επιθυμούν, υπό την προϋπόθεση ότι δεν έχουν άρρενα νόμιμα τέκνα, δεν πάσχουν στο νου λόγω γήρατος, ουσιών ή ασθένειας ή παραπλάνησης από γυναίκα και δεν υπέστησαν ψυχολογική ή σωματική βία.

Δίκαιο συναλλαγών Συνάλλαγμα: συμφωνία μεταξύ δύο μερών ή προσωπικός δεσμός που μπορούν να γεννήσουν δικαίωμα δικαστικής προστασίας. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Εκούσια συναλλάγματα = συμφωνίες Ακούσια συναλλάγματα = υποχρεώσεις από το νόμο

Αριστοτέλης, συναλλάγματα Οι σχέσεις που παράγουν ενοχές είναι άλλες εκούσιες και άλλες ακούσιες. Εκούσιες μεν είναι αυτού του είδους, όπως η πώληση, η αγορά, ο δανεισμός, η εγγύη, το χρησιδάνειο, η παρακαταθήκη, η μίσθωση. Λέγονται δε εκούσια, γιατί η πρωτοβουλία της συναλ- λαγής ανήκει στα μέρη. Από τις ακούσιες κάποιες γίνονται με εξαπάτηση, όπως η κλοπή, η μοιχεία, η δηλητηρίαση, η μαστροπεία, η εξαπάτηση από δούλο, η δολοφονία, η ψευδομαρτυρία και κάποια με χρήση βίας, όπως η βιαιοπραγία, ο περιορισμός της ελευθερίας, ο θάνατος, η αρπαγή, ο ακρωτηριασμός, η δυσφήμηση, ο προπηλακισμός.

Ενοχική σχέση Ενοχή = υποχρέωση προς παροχή Δεν συνδέεται με τη συναίνεση των μερών ή την υπόσχεσή τους να εκπληρώσουν κάποια παροχή (= Ρωμαϊκό Δίκαιο) Συνδέεται με ζημία Ζημία = καταστροφή ή βλάβη περιουσιακού στοιχείου ή προσβολή περιουσιακού δικαιώματος

Συμβατική ευθύνη : σε περίπτωση μη εκπλήρωση της παροχής από τον οφειλέτη, αν προέκυψε περιουσιακή ζημία του δανειστή. Απλή παραβίαση συμβατικής υποχρέωσης, δεν γεννούσε αγώγιμη αξίωση. Για να λάβει χώρα πώληση, μίσθωση, δάνειο, δεν αρκούσε η απλή συμφωνία, έπρεπε να παραδοθεί και το πράγμα.

Άτυπες συμβάσεις Οι συμβάσεις στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο καταρτίζονται άτυπα, δηλαδή χωρίς την τήρηση κάποιου αναγκαίου για το κύρος τους τύπου. Τα μέρη είτε καταρτίζουν κάποιο γνωστό τύπο σύμβασης (πώληση, μίσθωση, δάνειο) ή δημιουργούν μικτές συμβάσεις. Έγγραφος τύπος (συνθήκη, συγγραφή): μόνον αποδεικτικά, όχι συστατικά.

Πώληση ακινήτου, Χαλκιδική, 351/0 π.Χ. Θεός. Τύχη αγαθή. Πώληση Όταν άρχοντας ήταν ο Καλλιπίδης γιος του Μενεκλή, μήνας εμβόλιμος Ο Ορνύμενος, γιος του Τιμησιάνακτα, αγόρασε από τον Διονύσιο και τον Αντιπατρίδη και τον Σώσωνα, γιους του Κατάστασι, τον αγρό που συνορεύει με αγρό του Ορνύμενου και του Αριστοτέλη και του Αριστοτέλη, γιου του Αντιφάνη για 4.000 δραχμές. Εγγυητής, για το μερίδιο του Διονυσίου ο Φανοκράτης, γιος του Φιλώνδη, για το μερίδιο του Αντιπατρίδη, ο Πίτθις, γιος του Αρχέδημου, και για το μερίδιο του Σώσωνος ο Αλκισθένης, γιος του Πολύστρατου. Μάρτυρες: Αριστοτέλης γιος του Αντιφάνη, Ευδημίδης γιος του Επιχάρη, Αριστοτέλης γιος του Θέωρου