Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα Θρησκευτική ελευθερία 08.05.2017

Κατοχύρωση Ά. 13 παρ. 1 – δεν αναθεωρείται (ά. 110 Σ) Ά. 5 παρ. 2, 16 παρ. 2 (αναφορά), ά. 3 – σχέσεις εκκλησίας και κράτους Ά. 9 ΕΣΔΑ, ά. 2 εδ. Α’ ΠΠΠρωτΕΣΔΑ Ά. 10 ΧΘΔΕΕ Ά. 18 ΔΣΑΠΔ ------------------------------- Διεθνές δίκαιο: Όχι απαγόρευση προσηλυτισμού Ευρύτερη προστασία για ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και πεποιθήσεως (και θρησκείας) Σύνταγμα: μόνο ελευθερία θρησκείας και όχι πεποιθήσεων γενικά ρητώς – όμως 2 Σ + ειδικές εκφάνσεις (5 παρ. 1, 14 παρ. 1, 11 και 12)

Έννοια θρησκείας Αντίληψη περί Θεού και σχετικές μεταφυσικές και ηθικές παραστάσεις Θρησκευτική πεποίθηση: πίστη για το Θείο Έννοιες εξωνομικές τις οποίες υποδέχεται το δίκαιο και τις ρυθμίζει χάριν της εγγύησης της ελευθερίας- νομική ερμηνεία αόριστων νομικών εννοιών

Έννοια ελευθερίας θρησκείας Ελευθερία θρησκείας: συνεκδοχική έννοια Δύο βασικές εκφάνσεις: ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης Ελευθερία λατρείας (ίσως άσκησης θρησκείας) Ευρεία κατανόηση όρου Αδιάφορο πόσοι οι πιστοί Αδιάφορο εάν ορθόδοξη/αίρεση «επικρατούσα» και «γνωστή» : Σ (δήλωση στατιστικής κατάστασης ή διαφοροποίηση προστασίας) Κάθε αντίληψη περί του Θείου, αλλά μόνον αυτή και πάντως και η αθεΐα – προστασία κατά το ά. 13 Σ

Ι. Ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης Ελευθερία επιλογής, διατηρήσεως, αλλαγής ή εγκατάλειψης ορισμένης θρησκείας και επιλογής αθρησκείας ή αθεΐας χωρίς δυσμενείς συνέπειες (θετική και αρνητική διάσταση Καλύπτει ακόμη και θρησκείες των οποίων η λατρεία απαγορεύεται Ελευθερία να δηλώνει κανείς το θρήσκευμά του ή να αποσιωπά τις πεποιθήσεις του ή την ανυπαρξία τους Ελευθερία του πληροφορείσθαι και εκπαιδεύεσθαι (και αρνητική διάσταση)

Θρησκεία και ανήλικοι Δικαίωμα επιλογή θρησκείας και θρησκευτική εκπαίδευση (μόρφωση): ανήκει στους γονείς στο πλαίσιο της γονικής μέριμνας Θέμα: ά. 16 παρ. 2 Σ – κρατική υποχρέωση Πρόβλεψη μαθήματος θρησκευτικών αλλά και δυνατότητας των γονέων να αποσύρουν τα παιδιά τους από το μάθημα, τον εκκλησιασμό και την προσευχή

Διαστάσεις ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης Απαγόρευση εξαναγκασμού σε πράξεις ή παραλείψεις που αντίκεινται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις ατόμου Αντισυνταγματικότητα υποχρεωτικού θρησκευτικού γάμου πριν 1982, υποβολή σε υποχρεωτικό όρκο Αντισυνταγματική η εξάρτηση της απόλαυσης δικαιωμάτων και ελευθεριών από θρησκευτικές πεποιθήσεις βλ. ά. 13 παρ. 1 β’ και ά. 5 παρ. 2 εδ. Β’ Σ, αλλά και για κοινωνικά δικαιώματα: απαγόρευση διακρίσεων λόγω θρησκείας Εξαιρέσεις μόνον όπου επιτρέπει το Σ – βλ. ά. 33 Σ για τον ΠτΔ (χριστιανός, όχι κατ’ ανάγκη ορθόδοξος)

ΙΙ. Ελευθερία λατρείας (ασκήσεως) Η λατρεία μία εκδήλωση της άσκησης θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά όχι μόνη της εκδήλωση Ασκείται ατομικά ή συλλογικά Συνήθως άσκηση – συλλογικό δικαίωμα Ά. 13 παρ. 2 Σ Κάθε «γνωστή θρησκεία» ελεύθερη Ακώλυτο λατρείας Απαγόρευση προσηλυτισμού Λοιπές διαστάσεις άσκησης: συνάγεται προστασία από συνδυασμό ά. 13 με ά. 3 Σ

Το προοίμιο του Σ Ιστορική παράδοση Στερείται αυτοτελούς νομικής σημασίας Διαδηλώνεται ότι το Ελληνικό Κράτος δεν είναι αντιθρησκευτικό / αντικληρικό ή λαϊκιστικό, αλλά διάκειται ευμενώς προς τη θρησκεία Δεν αναιρείται η θρησκευτική ουδετερότητα

«Επικρατούσα» θρησκεία Όχι κρατική θρησκεία ή επίσημη θρησκεία ή ηγεμονικός ρόλος μίας θρησκείας Διαφοροποιημένη μεταχείριση μόνο για προοίμιο και για όρκο ΠτΔ Τάση αποδέσμευσης κράτους και εκκλησίας: διαγραφή από το ισχύον Σ περιορισμών και διαφοροποιήσεων σχετικά με Ορθοδοξία / Χριστιανισμό Στατιστικό γεγονός: πλειοψηφία λαού – δικαιολογείται πχ η τήρηση του εορτολογίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις δημόσιες υπηρεσίες

«γνωστή» θρησκεία Φανερά δόγματα, διδασκαλεία, λατρεία, οργάνωση και σκοπούς – που μπορεί να καταστούν γνωστά Δεν απαιτείται οποιαδήποτε έγκριση, άδεια, συναίνεση: όχι αναγνωρισμένη Δεν απαιτείται να έχουν εκκλησιαστικές αρχές ή λειτουργούς ιερωμένους κατά την έννοια της Ορθοδόξου Εκκλησίας Όριο για τη λατρεία: δημόσια τάξη και χρηστά ήθη Κατά τεκμήριο κάθε θρησκεία γνωστή εκτός εάν αποδεικνύεται το αντίθετο Ελεύθερη και όχι απλώς ανεκτή – όχι μόνον ανεξιθρησκεία αλλά ελευθερία! Ισότητα των θρησκειών

Ανέγερση ναών και ευκτηρίων οίκων άδεια οικοδομής – πολεοδομικά κριτήρια – ΟΚ Συμβιβάζεται με την ελευθερία η προηγούμενη ειδική άδεια, όπως το ά. 1 ΑΝ 1363/1938 – άδεια Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων; ΣτΕ: έλεγχος της συνδρομής των προϋποθέσεων του ά. 13 παρ. 2! Σίγουρα πάντως όχι διακριτική ευχέρεια Από το 2006: καταργήθηκε η γνώμη της εκκλησιαστικής αρχής της περιφέρειας

ΣτΕ (Ολ) 4202/2012 7. Επειδή, το ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, που κατοχυρώνεται με το άρθρο 13 του Συντάγματος, περιλαμβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (παρ. 1) και την ελευθερία της εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων με ρητή αναφορά στην ανεμπόδιστη άσκηση της λατρείας κάθε γνωστής θρησκείας (παρ. 2). Το δικαίωμα αυτό υπόκειται μόνον στους προβλεπόμενους από το ίδιο το Σύνταγμα περιορισμούς (ΣτΕ 2281 - 2285/2001 Ολομ.). Συγκεκριμένα, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης διακηρύσσεται στο άρθρο 13 παρ. 1 του Συντάγματος ως απαραβίαστη, χωρίς να τάσσεται κανένας ειδικός περιορισμός ως προς αυτήν, με συνέπεια να υπόκειται μόνον στους γενικούς περιορισμούς της παραγράφου 4 του ίδιου άρθρου. Για την τέλεση, όμως, της θρησκευτικής λατρείας «ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων», το άρθρο 13 παρ. 2 του Συντάγματος θέτει ειδικούς όρους, απαιτώντας αφ’ ενός μεν να πρόκειται περί λατρείας γνωστής θρησκείας, αφ’ ετέρου δε να μη προσβάλλονται η δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη δια των συγκεκριμένων πράξεων λατρείας. Υπό τα δεδομένα αυτά, είναι ανεκτές από τον συνταγματικό νομοθέτη διατάξεις της κοινής νομοθεσίας που προβλέπουν ότι η ανέγερση ή η θέση σε λειτουργία ευκτηρίου οίκου, ως χώρου θρησκευτικής λατρείας ετεροδόξων ή ετεροθρήσκων σε σχέση με τους χριστιανούς της Εκκλησίας της Ελλάδος, είναι επιτρεπτή μόνον κατόπιν αδείας, η οποία χορηγείται στους ενδιαφερόμενους από όργανο της Διοικήσεως κατά δεσμία αρμοδιότητα κατόπιν διαπιστώσεως, επί τη βάσει αντικειμενικών στοιχείων, ότι αυτοί τελούν θρησκευτική λατρεία υπό τους όρους του Συντάγματος, λαμβανομένης υπ’ όψη και της φύσεως αυτών των όρων.

μειοψηφία το άρθρο 13 παρ. 2 του Συντάγματος δεν ανέχεται διατάξεις της κοινής νομοθεσίας, οι οποίες προβλέπουν ότι η ανέγερση ή η θέση σε λειτουργία ευκτηρίου οίκου από ετεροδόξους ή ετεροθρήσκους σε σχέση με τους χριστιανούς της Εκκλησίας της Ελλάδος γίνεται μόνον κατόπιν αδείας διοικητικού οργάνου ελέγχοντος προληπτικώς ζητήματα συνταγματικής νομιμότητας της λατρείας των ενδιαφερομένων. Σύμφωνα με τη μειοψηφήσασα γνώμη, θα ήταν συνταγματικώς ανεκτή μια νομοθετική ρύθμιση που θα προέβλεπε την δια δικαστικής αποφάσεως αναγνώριση θρησκευτικής κοινότητας ως πρεσβεύουσας γνωστή θρησκεία (εξαιρουμένων βεβαίως των θρησκευτικών κοινοτήτων ως προς τις οποίες δεν υφίσταται σχετική αμφισβήτηση διότι έχουν δια νόμου αναγνωρισθεί ως νομικά πρόσωπα) προς διαπίστωση του θετικού όρου που προβλέπει το Σύνταγμα για την άσκηση λατρείας, ήτοι ότι πρόκειται περί λατρείας γνωστής θρησκείας. Περαιτέρω, όμως, κατά την ίδια γνώμη, επιβάλλεται να είναι απολύτως ανεμπόδιστη από τη Διοίκηση η ανέγερση ή η θέση σε λειτουργία ευκτηρίου οίκου από τους ανήκοντες σε τέτοια θρησκευτική κοινότητα, υποκείμενη μόνον στους περιοριστικούς όρους των διατάξεων του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού και του Κτιριοδομικού Κανονισμού.

Προστασία των νόμων Όχι απλώς αξίωση αποχής αλλά και για παροχή προστασίας Ποινικές διατάξεις σχετικά με την προστασία της λατρείας Πχ: εγκλήματα επιβουλής της θρησκευτικής ειρήνης ά. 198-201 ΠΚ Αστική προστασία κατά τις διατάξεις ΑΚ

Φορείς Φυσικά πρόσωπα – όλα Ανήλικοι – γονείς Νομικά πρόσωπα και ενώσεις προσώπων με θρησκευτικούς σκοπούς Και νπδδ σε σχέση με τη θρησκευτική ελευθερία

αποδέκτες Το κράτος Όχι οι θρησκευτικοί οργανισμοί εκτός και εάν ασκούν δημόσια εξουσία – δυνατότητα επιβολής θρησκευτικών κυρώσεων Όχι σε σχέσεις μεταξύ ιδιωτών παρά μόνο έμμεση τριτενέργεια

Περιορισμοί (1) Ά. 13 παρ. 4 Σ: υποχρεώσεις προς το Κράτος – συμμόρφωση με νόμους Γενικές διατάξεις Έλεγχος αναλογικότητας – βλ. ά. 9 παρ. 2 ΕΣΔΑ Στρατιωτική υποχρέωση – ά. 4 παρ. 4 Σ Ά. 4 παρ. 6 + 13 παρ. 4 Σ: δεν απαγορεύεται αλλά και δεν επιτάσσεται άοπλη εκπλήρωση θητείας για αντιρρησίες συνείδησης (πρβλ. ά. 10 παρ. 2 ΧΘΔΕΕ) – αναθεώρηση 2001 Προστασία υγείας (εμβολιασμός, χειρουργική επέμβαση, μετάγγιση )

Περιορισμοί (2) Χρηστά ήθη – δημόσια τάξη Ποινικό δίκαιο στα όρια του Σ

ΣτΕ (Ολ) 2399/2014  17. Επειδή τέλος προβάλλεται ότι η ίδρυση και λειτουργία του συγκεκριμένου ισλαμικού τεμένους στο κέντρο της πόλεως των Αθηνών, εν όψει των συνεπειών της (πρόκληση καθημερινώς ηχητικών, τουλάχιστον, οχλήσεων, συγκέντρωση πλήθους μουσουλμάνων και εντεύθεν κίνδυνος βίαιων θρησκευτικών εξάρσεων), θα πλήξει τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη της ελληνικής κοινωνίας και, ως εκ τούτου, δεν επιτρέπεται σύμφωνα με το άρθρο 13 παρ. 2 του Συντάγματος. Ο λόγος, όμως, αυτός ακυρώσεως είναι απορριπτέος ως αβάσιμος, διότι η μη συνδρομή του αρνητικού όρου που θέτει η ανωτέρω συνταγματική διάταξη για την άσκηση θρησκευτικής λατρείας, ήτοι του όρου της μη προσβολής της δημοσίας τάξεως ή των χρηστών ηθών διά των συγκεκριμένων πράξεων λατρείας, διαπιστώνεται κατά κανόνα με κατασταλτική κρατική δράση, ενώ η μη συνδρομή του εν λόγω αρνητικού όρου πριν από την ίδρυση και λειτουργία συγκεκριμένου χώρου λατρείας αφορά κυρίως περιπτώσεις προσώπων που αποδεδειγμένα απειλούν τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη με έκνομες πράξεις, έχοντας λ.χ. παρελθόν βεβαρημένο με σχετικές καταδικαστικές αποφάσεις (βλ. Ολομ. ΣΕ 4202/2012).

Προσηλυτισμός Απαγόρευση εκ του Σ Κατά οποιασδήποτε θρησκείας Χρήση αθέμιτων μέσων για να επιτευχθεί διείσδυση στη θρησκευτική συνείδηση άλλου (καταναγκασμός, εξαπάτηση ή άλλη αθέμιτη ενέργεια) Αθέμιτο ότι θα μπορούσε να στοιχειοθετήσει εκβίαση ή απάτη ΕΔΔΑ 1991 Κοκκινάκης /Ελλάδος