Θεωρίες περί συγκινήσεων

Ψυχολογία των Συγκινήσεων Ψυχολογία: μελετά τις νοητικές διαδικασίες και την συμπεριφορά αλλά ταυτόχρονα ενδιαφέρεται και για τις υποκείμενες φυσιολογικές και νευρολογικές διεργασίες. Νευροεπιστήμη: νευρωνικοί μηχανισμοί συγκινήσεων (συνδυασμός νευροεπιστημονικών μεθόδων απεικόνισης –PET, fMRI, MEG- και καταγραφής –EG- της νευρωνικής δραστηριότητας με μεθόδους της πειραματικής ψυχολογίας). Ψυχιατρική: μελέτη και θεραπεία των συναισθηματικών διαταραχών.

Βασικές έννοιες Affect Emotion Feeling Mood Συναίσθημα Διάθεση Συγκίνηση Θυμικό

Βασικές έννοιες Affect Emotion Feeling Mood Συναίσθημα Διάθεση Συγκίνηση Θυμικό

Διάκριση εννοιών ως προς την ένταση και έκταση των φαινομένων που ορίζουν Συγκίνηση: έντονη κινητοποίηση, ελάχιστη διάρκεια, σε κανονικές συνθήκες έχει αντικείμενο Συναίσθημα: συνειδητή εμπειρία της αλλαγής της κατάστασης του οργανισμού, έχει πάντα αντικείμενο και ποικίλη διάρκεια και ένταση Διάθεση: γενικευμένη κατάσταση, χωρίς αντικείμενο, μεγαλύτερη διάρκεια

Τι δεν είναι συγκίνηση Affect Πρωταρχικό στάδιο επεξεργασίας του emotion: Κατηγοριοποίηση αντικειμένων σε σχέση με τον εαυτό σε μονοδιάστατη και δυαδική κλίμακα σθένους: θετικό-αρνητικό, καλό-κακό, ωραίο-άσχημο, ασφαλές-επικίνδυνο, προσέγγιση-αποφυγή (Zajonc, 2000; Clore & Katelaar, 1997). Διακριτή κατάσταση σε σχέση με άλλες ψυχολογικές καταστάσεις, όπως τα emotions ή τα feelings. Έννοια ανώτερης τάξης που περιλαμβάνει όλα τα φαινόμενα του θυμικού: core affect (Russell & Barrett, 1999) (ευχαρίστηση-δυσαρέσκεια, ένταση-χαλάρωση και κατάθλιψη-υπερθυμία [elation]), διαρκής παρουσία και δυνατότητα συνειδητής κατεύθυνσης προς ένα αντικείμενο. Ήπια παρουσία core affect ορίζει τις διαθέσεις (moods) Core affect και σε πρωτοτυπικά επεισόδια του emotion +αιφνίδια αλλαγή του, περαιτέρω γνωστική επεξεργασία, αναγνώριση του αντικειμένου και συμπεριφορικός προγραμματισμός για την αντιμετώπιση των συνεπειών της τροποποίησης της κατάστασης του οργανισμού (Russell & Barrett, 1999).

Τι δεν είναι συγκίνηση Feeling Αίσθημα: Feeling of pain ≠ Feeling of distress Πόνος ≠ Οδύνη Συναίσθημα: συνειδητή εμπειρία των σωματικών αλλαγών Είτε έπεται της βίωσης της συγκίνησης (Damasio, 1999) Είτε καθορίζει τη συγκίνηση που θα βιωθεί (Ortony, Norman & Revelle; 2005) Συναίσθημα οδύνης: Συγκίνηση λύπης για ένα συμβάν απώλειας στο παρελθόν Συγκίνηση φόβου για ένα παρελθοντικό, αναμενόμενο ή φανταστικό απειλητικό συμβάν

Μετάφραση όρων Συναίσθημα/«Θυμικό» Affect Αίσθημα/Συναίσθημα Feeling Συγκίνηση Διάθεση Affect Feeling Emotion Mood

Θεωρίες περί Συγκινήσεων Θεωρίες Βασικών/Διακριτών Συγκινήσεων: από το Δαρβίνο στον P. Ekman Συστατικές θεωρίες: Γνωστικές (Lazarus, Russell), Κοινωνικής Δόμησης (Averill, Harre)

Η Θεωρία του Δαρβίνου The Expression of Emotions in Man and Animals (1872) Η Έκφραση των Συγκινήσεων στον Άνθρωπο και τα Ζώα Οι συγκινήσεις και οι εκφράσεις τους στον άνθρωπο διαμορφώθηκαν κατά το εξελικτικό του παρελθόν. Προκύπτουν με ακούσιο, «ασυνείδητο» τρόπο Έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά των υπόλοιπων ζώων.

Η Θεωρία του Δαρβίνου Μέθοδοι Έρευνας Αναφορές τρίτων παρατηρητών για την έκφραση και αναγνώριση των συγκινήσεων και σε άλλες φυλές, πλην της ινδοευρωπαϊκής (οικουμενικότητα) Τεκμηρίωση με φωτογραφίες εκφράσεων παιδιών, ενηλίκων και τροφίμων ψυχιατρείου (πρώιμη εμφάνιση κατά την ανάπτυξη, απουσία μάθησης) Στοιχεία για κινητικότητα των μυών του προσώπου, όπως προκύπτουν από το γαλβανισμό των μυών του προσώπου (ακούσια και τυποποιημένη εμφάνιση των διακριτών εκφράσεων) Παρατήρηση της έκφρασης των συγκινήσεων των ζώων (παρουσία σε άλλα είδη)

Εικόνες 1, 2 και 3: φωτογραφίες παιδιών με έκφραση χαράς Εικόνα 5: αυθόρμητη έκφραση χαράς από τρόφιμο τρελοκομείου Εικόνα 6: έκφραση χαράς μετά από ηλεκτρικό ερεθισμό- γαλβανισμό συγκεκριμένων ομάδων μυών στον ίδιο τρόφιμο τρελοκομείου

Εικόνες 2,3: έκφραση λύπης από ενήλικες Εικόνες 4, 5, 6 και 7: έκφραση λύπης από παιδιά

Έκφραση έντονου φόβου με γαλβανισμό συγκεκριμένων ομάδων μυών σε τρόφιμο τρελοκομείου

Εικόνα 1: σκύλος που προσεγγίζει έναν άλλο σκύλο με εχθρικές διαθέσεις Εικόνα 2: ο ίδιος σκύλος σε κατάσταση στοργής και επίδειξη της πίστης του στο αφεντικό του

Αρχή της συσχέτισης χρήσιμων συνηθειών Συγκεκριμένες σύνθετες αντιδράσεις εμφανίζονται κάτω από συγκεκριμένες καταστάσεις του νου (πρβλ. νοητική κατάσταση), προκειμένου να ανακουφίσουν ή να ικανοποιήσουν συγκεκριμένες αισθήσεις, επιθυμίες, κ.λ.π. Κάθε φορά που παράγεται η ίδια κατάσταση (του νου, έστω και σε μικρότερη ένταση, υπάρχει η τάση, μέσω της δύναμης της συνήθειας και της συσχέτισης, να εκτελεστούν οι ίδιες κινήσεις.

Αρχή της συσχέτισης χρήσιμων συνηθειών Όταν κάποιες συγκεκριμένες αντιδράσεις-συμπεριφορές έχουν χρησιμότητα σε μια δεδομένη κατάσταση, τότε οι ίδιες αυτές συμπεριφορές εμφανίζονται σε κάθε κατάσταση που ομοιάζει στην αρχική, π.χ. κίνδυνος ανεξάρτητα του συγκεκριμένου συμβάντος: Στην παρουσία ενός αρπακτικού (φόβος) απαιτούνται άμεσες αντιδράσεις για την αποφυγή του κινδύνου Διάπλατο άνοιγμα των ματιών για ανίχνευση του κινδύνου Διάπλατο άνοιγμα του στόματος για εισπνοή Κατηγοριοποίηση καταστάσεων ως επικίνδυνων και γενίκευση της τυποποιημένης συμπεριφοράς σε αυτές, ανεξάρτητα από το αν η απειλή είναι φυσική ή άλλη

Αρχή της αντίθεσης Σε αντιδιαμετρικά αντίθετες καταστάσεις, προκύπτουν συμπεριφορές της αντίθετης κατεύθυνσης, π.χ. απειλή vs απομάκρυνση απειλής: Στην πιθανή παρουσία ενός εχθρού (θυμός): Επίδειξη σιαγόνας και δοντιών για επίθεση ή απειλή του επιτιθέμενου Όταν διαπιστωθεί ότι η παρουσία κάποιου δεν είναι εχθρική: Η επίδειξη των δοντιών συνεχίζεται, χωρίς το πρόταγμα της σιαγόνας, δείχνοντας την άρση της επιθετικής διάθεσης = χαμόγελο Αυτές οι συμπεριφορές και δράσεις κληρονομήθηκαν λόγω της χρησιμότητάς τους στην επικοινωνία εντός των ειδών

Αρχή της άμεσης δράσης του νευρικού συστήματος ΑΝΣ Ομοιόσταση του οργανισμού ως απόκριση στις «συνθήκες εκτάκτου ανάγκης» Αλλαγή του χρώματος των μαλλιών από έντονο φόβο ή λύπη. Κρύος ιδρώτας και τρεμούλιασμα των μυών στο φόβο. Μεταβολή της εντερικής λειτουργίας ΚΝΣ Η κατεύθυνση της ενεργοποίησης επηρεάζεται επιπρόσθετα από τη «συνήθεια», καθώς η νευρική ένταση περνά με ευκολία μέσω συνηθισμένων καναλιών. Έτσι τυποποιήθηκε κατά τον εξελικτικό χρόνο μια συγκεκριμένη νευρωνική απόκριση σε είδη συμβάντων, η οποία ευθύνεται πλέον για την διακριτά τυποποιημένη συμπεριφορική και εκφραστική απόκριση σε αυτά

Μέσα έκφρασης των συγκινήσεων στα ζώα Παραγωγή ήχων Η ανύψωση των τριχών ή του φτερώματος (θυμός ή φόβος) Το φούσκωμα του σώματος (φόβος) Το τράβηγμα των αυτιών προς το κεφάλι (θυμός) Η ανύψωση των αυτιών

Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο-Οικουμενικές συγκινήσεις στην έκφραση και αναγνώρισή τους Άσχημη διάθεση, άγχος, λύπη Χαρά, καλή διάθεση Οργή, θυμός Περιφρόνηση, αηδία, ψεύδος, ενοχή Κατάπληξη, έκπληξη, φόβος, τρόμος Ντροπή, (ντροπαλότητα-Ινδοί)

Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο ΧΑΡΑ: γέλιο-χαμόγελο Γέλιο: γαργάλημα του μυαλού, όπως το γαργάλημα που προκαλείται από την απαλή επαφή ενός οικείου προσώπου σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος. Διαφοροποίηση ανάλογα με την ηλικία: γέλιο=θρήνος=παιδιά ενώ χαμόγελο=δυστυχία=ενήλικες ΛΥΠΗ: Μετακίνηση σε οξεία γωνία των φρυδιών και χαμήλωμα των γωνιών του στόματος  προσπάθεια αποφυγής ή παύσης του κλάματος (έλεγχος της συστολής των σφαιρικών, αυλακωτών και πυραμιδικών μυών που συστέλλονται στην περίπτωση του κλάματος). (η συστολή του platysma myoides muscle και η μυδρίαση πιθανόν είναι κατάλοιπα από το τρέμουλο που συνοδεύει τον τρόμο).

Η σωματική θεωρία των James-Lange William James (Principles of Psychology, 1890): «Οι σωματικές μεταβολές ακολουθούν άμεσα την πρόσληψη του διεγερτικού γεγονότος και η αίσθηση αυτών των ίδιων μεταβολών τη στιγμή που συμβαίνουν ΕΙΝΑΙ η συγκίνηση» «Αν νιώσουμε μια έντονη συγκίνηση κι έπειτα προσπαθήσουμε να αφαιρέσουμε από τη συνείδησή μας όλα τα σωματικά συμπτώματα που τη συνόδευαν, τότε θα διαπιστώσουμε ότι δεν μας έχει απομείνει τίποτα» Carl Lange (1885)

Η σωματική θεωρία των James-Lange Σωματικές μεταβολές: Περιφερικό σύστημα: Αυτόνομο και σωματικό [καρδιά, αιμοφόρα αγγεία, στομάχι, ιδρωτοποιοί αδένες, μύες και αρθρώσεις] Οι προγενέστερες θεωρίες δεν αγνοούσαν το αισθητηριακό συστατικό, ωστόσο το αξιολογούσαν ως αποτέλεσμα της εκτίμησης μιας συγκεκριμένης κατάστασης. Η διαφοροποίηση της θεωρίας των James-Lange έγκειται στο γεγονός ότι ο ορισμός των συγκινήσεων δεν γίνεται στο επίπεδο της ερμηνείας της κατάστασης, αλλά στη βάση της, «ασυνείδητης» από το άτομο, αξιολόγησης των φυσιολογικών αντιδράσεων που προκαλούνται.

Η σωματική θεωρία των James-Lange Όταν βλέπουμε μια αρκούδα, ο φλοιός ανιχνεύει πέραν της συνειδητής γνώσης του ατόμου την απειλητική κατάσταση, προκαλώντας φυσιολογικές αντιδράσεις, όπως επιτάχυνση της αναπνοής, αύξηση του καρδιακού ρυθμού, εκφράσεις στο πρόσωπο ή το σώμα. Το ερέθισμα προκαλεί μια συγκεκριμένη βιοσωματική διέγερση, ακούσια και αντανακλαστική, που εμφανίζεται προτού το άτομο αντιληφθεί ότι βιώνει μια συγκίνηση. Μόνο όταν ο εγκέφαλος αποτιμήσει γνωστικά τη φυσιολογική αντίδραση, το άτομο αναγνωρίζει συνειδητά το είδος του συναισθήματος που βιώνει. Το αίσθημα της συγκίνησης δεν είναι τίποτε άλλο από το αποτέλεσμα της αντίληψης αυτών των σωματικών αλλαγών. Δεν είναι οι συγκινήσεις που προκαλούν την αποκαλούμενη σωματική έκφραση των συγκινήσεων. Αντίθετα είναι οι σωματικές «εκφράσεις» -το κλάμα, το τρέμουλο, οι γκριμάτσες, η αύξηση του καρδιακού ρυθμού, το τρέξιμο και η επίθεση- που προκαλούν το αίσθημα των συγκινήσεων.

Οι ενστάσεις του Walter Cannon στη σωματική θεωρία Cannon, W. B Οι ενστάσεις του Walter Cannon στη σωματική θεωρία Cannon, W. B. (1927) The James-Lange theory of emotion: A critical examination and an alternative theory. American Journal of Psychology, 39, 10-124. Για κάθε στρεσογόνο ερέθισμα παράγεται η ίδια περίπου ομάδα αντιδράσεων από το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ). Συνεπώς η διαφοροποίηση των αισθημάτων που αναφέρονται στις διάφορες συγκινήσεις δεν μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της διαφορετικής ανάδρασης του ΑΝΣ. Το ΑΝΣ, όχι μόνο δεν διαφοροποιεί τις συγκινήσεις, αλλά δεν συμμετέχει απαραίτητα στην παραγωγή τους: διατήρηση συγκινησιακής έκφρασης και συμπεριφοράς θυμού σε γάτες και σκύλους, έστω και μετά την αφαίρεση της σπονδυλικής στήλης και του σπλαχνικού νεύρου (Cannon & Sherrington)

Ενστάσεις του Walter Cannon στη σωματική θεωρία Αδυναμία διάκρισης μεταξύ συγκίνησης και συναισθήματος. Θεωρείται δεδομένη η παρουσία της συγκίνησης ως επαρκής συνθήκη για την παρουσία συναισθημάτων: Η ένσταση των Cannon & Sherrington θα είχε βάση μόνο στην περίπτωση που τα ζώα είχαν τη δυνατότητα να αναφέρουν ότι βιώνουν ένα συναίσθημα, ότι δηλαδή αντιλαμβάνονται τις φυσιολογικές αλλαγές που συμβαίνουν, και όχι απλά να επιδείξουν χαρακτηριστικά της αυτόματης αντίδρασης που εμπλέκει η συγκίνηση. Cannon & Bard: Oλοκληρωμένες συγκινησιακές αποκρίσεις των πειραματόζωων ακόμη και μετά από αφαίρεση του φλοιού. Η εκφραστική συμπεριφορά εξαφανίσθηκε, όταν αφαιρέθηκαν υποφλοιώδεις δομές και συγκεκριμένα ο υποθάλαμος. Διπλή λειτουργία θαλάμου και υποθαλάμου: ρύθμιση των περιφερικών σημάτων της συγκίνησης, μέσω συντονισμένων κινητικών εντολών, και μετάδοση πληροφοριών στον φλοιό για τη γνωστική αντίληψη των συγκινήσεων.