« Το Πένθος στη ζωή του Παιδιού, Το Σχολείο ως Πλαίσιο Στήριξης » « Το Πένθος στη ζωή του Παιδιού, Το Σχολείο ως Πλαίσιο Στήριξης » Μαυρίδου Μαρία Δασκάλα, ΜΑ Ειδικής Αγωγής

Απώλειες στη ζωή του παιδιού εξελικτικές η είσοδος του παιδιού στον παιδικό σταθμό, στο σχολείο, η εκάστοτε μετάβαση σε νέα εκπαιδευτική δομή, η απόρριψη γονεϊκών προτύπων από τον έφηβο κ.λ.π απρόσμενες ο θάνατος αγαπημένου προσώπου η διάγνωση μιας σοβαρής αρρώστιας το διαζύγιο των γονιών ο ξεριζωμός από την πατρίδα η μετανάστευση μια φυσική καταστροφή ένα δυστύχημα κ.λ.π

οι απώλειες βιώνονται από τα παιδιά ως τραυματικά γεγονότα. «Τραυματικό θεωρείται ένα γεγονός που εμφανίζεται ξαφνικά, γίνεται αντιληπτό ως εξαιρετικά απειλητικό και κατακλύζει τα ψυχικά αποθέματα του παιδιού, εγείροντας μια αίσθηση αδυναμίας, ανημποριάς και παντελούς έλλειψης ελέγχου» (Παπαδάτου, 2005, 15).

Οι Αντιλήψεις των παιδιών για το θάνατο Οι Αντιλήψεις των παιδιών για το θάνατο

Γνωστική Θεώρηση έννοια του θανάτου φυσική κατάσταση του σώματος αιτιολογία καθολικότητα μη αναστρεψιμότητα γνώση του χρόνου επιβίωσης Β. Κοινωνικό-Συναισθηματική Θεώρηση εμπειρία συναισθήματα για το θάνατο άλλου αντιλήψεις εικόνες συναισθήματα για τον προσωπικό θάνατο διαχείριση των συναισθημάτων για το θάνατο και την απώλεια

Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο 0-3 ετών αντίδραση σε κάθε είδους αποχωρισμό/ έντονο άγχος 3-5 ετών προσωρινός & αναστρέψιμος 5-9 ετών οριστικός & μη αναστρέψιμος ( μορφοποίηση π.χ τέρας ,φάντασμα κ.λ.π) (Παπαδάτου, 2005)

έννοιες της Καθολικότητας και μη Αντιστρεψιμότητας, περίπου στην ηλικία των 7-8 ετών 8-9 το παιδί συνειδητοποιεί ότι ο θάνατος μπορεί να συμβεί και στο ίδιο. 9 έως τα 12 έχουν τη δυνατότητα να μετουσιώνουν τις συγκινήσεις τους και να δείχνουν ότι είναι δυνατά. κινδυνεύοντας συχνά να παρεξηγηθούν για υπέρμετρο εγωισμό (Bacqué, 2007).

έφηβοι Αντίληψη μονιμότητας ( όπως και οι ενήλικες ) αναζήτηση νοήματος, (καθώς αποτελεί μέρος των τεράστιων «γιατί» της εφηβείας) δυνατότητα για αφηρημένους συλλογισμούς( υποθέσεις, επεξεργασία θεμάτων, διαμόρφωση δικής τους θεωρίας, αμφισβήτηση πιθανόν, μεταθανάτιας ζωής (Herbert, 2008, 36-38).

Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο δεν αποτελεί η ηλικία τον καθοριστικό παράγοντα για την κατανόηση του θανάτου αλλά οι νοητικές ικανότητες συλλογισμοί γενικεύσεις υποθέσεις αφηρημένο επίπεδο σκέψης Piaget, (Σούλης,2000)

Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο Αντίληψη των παιδιών για το θάνατο Οι διαφορετικές εμπειρίες ζωής των παιδιών συμβάλλουν και στις διαφορετικές αντιλήψεις που έχουν για το θάνατο (Morin & Welsh, 1996).

Πένθος και Θρήνος πένθος (bereavement) = η κατάσταση -νοητική διεργασία ( αποδοχή θανάτου, επαναπροσδιορισμός εαυτού, ενσωμάτωση πόνου και απουσίας, επένδυση σε νέα αντικείμενα χωρίς να ξεχνά το πρόσωπο που πέθανε (Leclerqc & Hayez, 1998). θρήνος (grief) = το σύνολο των αντιδράσεων η συναισθηματική διεργασία (Ράλλη, 2006)

Φάσεις στην πορεία του θρήνου αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας ανάμεικτα συναισθήματα αποδοχής και άρνησης αντιφατική συμπεριφορά επεξεργασία του πόνου και της θλίψης κλάμα, αισθήματα άγχους ,θυμού ,ενοχής, τύψης

απέναντι στον αποθανόντα συνέχιση της ζωής προσαρμογή σε ένα περιβάλλον όπου λείπει ο αποθανών επανακαθορισμός των ρόλων κατάκτηση νέων δεξιοτήτων συναισθηματικός επαναπροσδιορισμός απέναντι στον αποθανόντα συνέχιση της ζωής (David&Woods2008 : 136-138)

Η διεργασία του θρήνου είναι εξαιρετικά σημαντική καθώς βοηθά το παιδί όχι να ξεπεράσει ή να ξεχάσει μια σημαντική απώλεια, αλλά να την εντάξει στη ζωή του. Να της δώσει ψυχικό χώρο, να μπορεί να την αφηγηθεί, να διαπραγματευτεί πολλές φορές το νόημα που θα της αποδώσει και να μάθει να ζει με αυτήν. Έτσι θα μπορέσει να ανακατασκευάσει μια ιστορία ζωής που θα εμπεριέχει την απώλεια όχι μόνο με τον πόνο που προκάλεσε αλλά και το όποιο όφελος προέκυψε .

Αντιδράσεις και παιδιών που θρηνούν εναλλαγή συναισθημάτων θλίψης-χαράς σταδιακός θρήνος «με δόσεις» έμμεση έκφραση πόνου( ζωγραφιές, παιχνίδι, αλλαγή συμπεριφοράς)

Αντιδράσεις και παιδιών που θρηνούν θλίψη θυμός φόβος έντονο αίσθημα κενού ενοχές οδυνηρές και τρομαχτικές αναμνήσεις χαμηλή σχολική επίδοση διάσπαση προσοχής, απάθεια και απόσυρση από τη ζωή προβλήματα υγείας κ.λ.π

Ανάγκες των παιδιών που θρηνούν Έγκαιρη ενημέρωση για το γεγονός (η καθυστέρηση δημιουργεί σύγχυση, παρερμηνείες, ανασφάλεια, φόβο) Λεξιλόγιο ανάλογο με την ηλικία( χρήση των λέξεων «πέθανε» και «θάνατος» και ΟΧΙ «χάθηκε» , «έφυγε»

Ανάγκες των παιδιών που θρηνούν να συμμετέχουν στις τελετουργίες , να έχουν ενθύμια, να βλέπουν φωτογραφίες, να μιλούν ελεύθερα γι’ αυτόν που πέθανε, να μοιράζονται τα συναισθήματά τους

Στήριξη του παιδιού , Ο ρόλος του σχολείου διευκόλυνση της κατανόησης της έννοιας του θανάτου έκφραση συναισθημάτων γενικότερα, εξοικείωση των παιδιών με απώλειες που αποτελούν μέρος της ζωής

ο/ η εκπαιδευτικός θα πρέπει: Να μη σιωπά απέναντι στο γεγονός Να δίνει συγκεκριμένη μορφή στις αφηρημένες έννοιες Να ακούει με προσοχή χωρίς να κρίνει το παιδί ή να του λέει για το πώς πρέπει να νιώθει ή να σκέφτεται Να μοιράζεται συναισθήματα και σκέψεις για το θάνατο κάποιου δικού του αγαπημένου προσώπου Να μην υπερπροστατεύει το παιδί ή να υποκαθιστά το πρόσωπο που έφυγε

ο/ η εκπαιδευτικός θα πρέπει: Να δημιουργεί ασφαλές, οροθετημένο πλαίσιο Να βοηθά κάθε παιδί σύμφωνα με το επίπεδο ανάπτυξής του Να βοηθά το παιδί να εξωτερικεύει τα συναισθήματά του Να ενθαρρύνει το παιδί να συνεχίσει τη ζωή του συμμετέχοντας σε κοινωνικές και σχολικές εκδηλώσεις όσο πρόσφατος κι αν είναι ο θάνατος

Ανησυχητικές εκδηλώσεις θρήνου (ψυχοπαθολογία) Ανησυχητικές εκδηλώσεις θρήνου (ψυχοπαθολογία) παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι απομόνωση (από τους συνομηλίκους) αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, τάσεις αυτοκτονίας παρατεταμένα προβλήματα στη σχολική επίδοση και σε συμπεριφορές παρατεταμένες διαταραχές διατροφής ή ύπνου παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις

Προγράμματα Διδασκαλίας αγωγή γύρω από το θάνατο διαθεματικότητα Μελέτη Περιβάλλοντος(φυτά, ζώα, άνθρωποι, γεννιούνται μεγαλώνουν, πεθαίνουν), Γλώσσα Ιστορία κ.λ.π συναισθηματική αγωγή ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων, έκφραση συναισθημάτων με ζωγραφική , δραματοποίηση κ.λ.π υλικό ανάλογο με το επίπεδο ανάπτυξης του κάθε παιδιού καθώς και με το πολιτισμικό περιβάλλον και την κουλτούρα της οικογένειάς του.

Η Μελέτη Περίπτωσης στην έρευνα (Gajendra&Kanka2004.Επιμ.Παπασταμάτης) σημαντικό ερευνητικό εργαλείο συλλογή δεδομένων σε αυθεντικές καταστάσεις από την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε ανθρώπους και γεγονότα δεν μπορεί να αναπαραχθεί με ακρίβεια και τα συμπεράσματα από αυτή δεν μπορούν να γενικευτούν. μέθοδοι: παρατήρηση και οι συνεντεύξεις

1η Μελέτη Περίπτωσης . ο Μιχάλης παιδί με σύνδρομο Down (19 ετών) 1η Μελέτη Περίπτωσης . ο Μιχάλης παιδί με σύνδρομο Down (19 ετών) Έχασε τον πατέρα του πριν 2 μήνες Απόκρυψη του γεγονότος από τους οικείους Περιφέρονταν στο κρύο Έλεγε συνέχεια τη λέξη «μπαμπά»

Η βίωση της απώλειας χωρίς να βιωθούν τα στάδια του θρήνου αποκλεισμός από την κηδεία και τη διαδικασία αποχαιρετισμού του αγαπημένου του πατέρα αποκλεισμός από την ομάδα των πενθούντων, της οικογένειας και των φίλων πρόκληση μεγαλύτερης σύγχυσης

Πρόγραμμα υποστήριξης Στόχος «να ξεκινήσει το προσωπικό του ταξίδι στο θρήνο» κατανόηση του θανάτου , συμβολική επαφή και διατήρηση ζωντανής μνήμης με το πρόσωπο που πέθανε, συνέχιση της ζωής Συμμετέχοντες Κοινωνική Λειτουργός, μητέρα και αδερφός του Μιχάλη

Μοντέλα παρέμβασης επίσκεψη του Μιχάλη στο χώρο ταφής (Rituale-Traditionen) συζήτηση με τη βοήθεια εικονογραφημένων βιβλίων για το γεγονός του θανάτου ( Unterricht- Lehre Modell) δημιουργία βιβλίου αναμνήσεων μαζί με τον αδερφό του ώστε να μοιραστούν τον πόνο και τη θλίψη (Kreativität ) (Luchterhand & Murphy, 2007)

2η Μελέτη Περίπτωσης Ο Δημήτρης 5 χρονών, μαθητής Νηπιαγωγείου Ο Δημήτρης 5 χρονών, μαθητής Νηπιαγωγείου Έχασε τον πατέρα του Ο θάνατος του ανακοινώθηκε μετά από 3 μέρες Δε συμμετείχε σε καμία τελετουργία Είναι το 3ο παιδί της οικογένειας Περνούσε πολύ χρόνο με τον πατέρα του

Αντιδράσεις του παιδιού Κλάμα Επιθετική συμπεριφορά ( λεκτική) Άρνηση για εκτέλεση ρουτινών της καθημερινότητας Συνεχείς απαιτήσεις (θέλω να μου πάρεις…) Άρνηση για το σχολείο Προσκόλληση στη μητέρα Προβλήματα ύπνου Διάσπαση προσοχής- υπερκινητικότητα-μοναχικό παιχνίδι- αποχή από ομαδικές δραστηριότητες

Οικοσυστημική Παρέμβαση Σχολείο, Οικογένεια, Συγγενικό Περιβάλλον Οικοσυστημική Παρέμβαση Σχολείο, Οικογένεια, Συγγενικό Περιβάλλον η Ειδική Παιδαγωγός του Δημοτικού Σχολείου η Νηπιαγωγός του Δημήτρη η Ψυχολόγος της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Δήμου η Ψυχολόγος του Κέντρου Πρόληψης «0ΑΣΙΣ» η μητέρα ,τα δίδυμα αδέρφια αγόρι κορίτσι 14 ετών παππούς, γιαγιά

Η παρέμβαση στο πλαίσιο του Νηπιαγωγείου Προετοιμασία των συμμαθητών/ ζωγραφιές & γράμμα για το Δημήτρη Επίσκεψη της Ειδικής Παιδαγωγού& Νηπιαγωγού στο σπίτι του παιδιού (Ενσυναίσθηση και ενθάρρυνση της επικοινωνίας με έκφραση συναισθημάτων ) τετράδιο επικοινωνίας με τη μητέρα (γνώση της συμπεριφοράς του παιδιού σε όλα τα πλαίσια ) καθημερινή καταγραφή των συμπεριφορών

Πίνακας Καταγραφής Συμπεριφορών Όνομα Παιδιού : Δημήτρης Σχολείο Φοίτησης : Νηπιαγωγείο Ηλικία Παιδιού : 5 ετών Όνομα Νηπιαγωγού : Θάλεια Οκτώβρης 2008 1η Εβδομάδα Ημ Επίθεση σε συμμαθητή-τρια Αντιμίλησε στη Νηπ/γό Έκλαψε Συμμετείχε σε δραστηριότητες Δε συμμετείχε πόσο συχνά πότε 1μ 2μ 3μ 4μ 5μ

1ο Σχέδιο Διδασκαλίας «Οι 4 εποχές και ο κύκλος της ζωής» Διάρκεια 3 μήνες Διαθεματική Προσέγγιση (Ανάγνωση παραμυθιών, Ζωγραφική, Κολάζ, Δραματοποίηση,) βιβλίο: Το φύλλο που δεν ήθελε να πέσει (Πλαχούρης Γ., εικον. Ε.Καραλέκα, Άγκυρα, Αθήνα χαρτί, ξύλα, φύλλα, άνθη κ.λ.π

2ο Σχέδιο Διδασκαλίας «κοινωνική και συναισθηματική μάθηση» Διάρκεια 3 μήνες αναγνώριση, έκφραση , χειρισμός συναισθημάτων αυτοαντίληψη και αυτοεκτίμηση αντιμετώπιση αγχογόνων καταστάσεων Εκπαιδευτικό Υλικό για Εκπαιδευτικούς και Μαθητές Προσχολικής και Πρώτης Σχολικής Ηλικίας του Κέντρου Έρευνας και Εφαρμογών Σχολικής Ψυχολογίας (2008) Επιμέλεια της Χατζηχρήστου Γ. Χρυσής /εκδ.Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός.

Ο Δημήτρης σήμερα Είναι μαθητής στην Στ’ Δημοτικού Πηγαίνει στο σχολείο με καλή διάθεση Είναι συνεργάσιμος, συμμετέχει σε όλα τα δρώμενα της τάξης, έχει κίνητρα για μάθηση Είναι συνεσταλμένο παιδί με ελάχιστους φίλους Στο σπίτι υπάρχει ηρεμία αλλά και πολλές δυσκολίες Αν και η απώλεια υπάρχει και θα υπάρχει για πάντα, είναι πλέον ενταγμένη στη ζωή και την καθημερινότητα

Συζήτηση –Προτάσεις Η απώλεια αγαπημένου προσώπου αποτελεί τραυματική εμπειρία για κάθε παιδί Τα παιδιά που βρίσκονται αντιμέτωπα με μια τέτοια κατάσταση θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο, ως παιδιά με ειδικές ανάγκες Ο θρήνος δεν αποτελεί «αρρώστια που θεραπεύεται» αλλά μια συνεχή χωρίς χρονικά όρια διαδικασία στον κοινωνικο-συναισθηματικό κόσμο του ατόμου

Σχολείο : πλαίσιο στήριξης, καθώς από τη φύση του συμβολίζει την ελπίδα, την πρόοδο ,την ίδια τη ζωή. οργανωμένη και συστηματική εφαρμογή προγραμμάτων συναισθηματικής μάθησης βιωματικά σεμινάρια και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών

«Το πένθος είναι η αρχή της ζωής, δεν υπάρχει ζωή χωρίς πένθος «Το πένθος είναι η αρχή της ζωής, δεν υπάρχει ζωή χωρίς πένθος. Αν δεν υπήρχε πένθος θα είμαστε ακόμα στην κοιλιά της μάνας μας, δεν θα είχαμε βγει έξω! Δεν θα είχαμε βγάλει την πρώτη κραυγή. Με ένα κλάμα γεννιέσαι. Αυτό ήδη το κλάμα σηματοδοτεί το πρώτο πένθος. Αποχωρίζεσαι την θαλπωρή του ενδομήτριου παραδείσου.

Δίχως απώλεια θα ήμασταν αγέννητοι, πεθαμένοι. Με πένθος εισαγόμαστε στη ζωή, με πένθος τελειώνουμε τη ζωή και ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο άκρα αναζητούμε τρόπους να αντλούμε δύναμη από τα αναπόφευκτα τραύματα και τις αναπόφευκτες απώλειες της ζωής μας.

……..οι απώλειες που σημαδεύουν το ταξίδι της ζωής μας αποτελούν όχι μονό μια κατάρα αλλά και έναν σύντροφο. Αν δεν τον φοβηθούμε, αν δεν τον καταχωνιάσουμε στα υπόγεια του μυαλού μας αυτόν τον σύντροφο, μας ανοίγεται ένας πολύτιμος δρόμος στοχασμού. Στοχασμού πάνω σ’ αυτή τη σκοτεινή ύλη που είναι και ένα βασικό κομμάτι του ψυχισμού μας. Αλλιώς, αν την αγνοήσουμε αυτή τη σκοτεινή ύλη, με κάποιο τρόπο μένουμε λειψοί» Από συνένετευξη της Φωτεινής Τσαλίκογλου, Καθηγήτριας Ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου http://fractalart.gr/foteini-tsalikoglou/

ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ !!!