ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΣΕ ΔΟΜΕΣ ΕΑΕ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΛΕΥΡΙΑΔΟΥ, Καθηγήτρια Παν/μίου Δυτικής Μακεδονίας ΤΣΑΓΚΑΝΕΛΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ, Ψυχολόγος,

Το φαινόμενο της Εξουθένωσης δεν εμφανίζεται ξαφνικά, ούτε οφείλεται σε κάποιο μεμονωμένο γεγονός, που προκαλεί υπερβολικό στρες. Αντίθετα, θεωρείται αποτέλεσμα χρόνιου συσσωρευμένου στρες, που κατακλύζει τον εργαζόμενο, ο οποίος νοιώθει ότι τα ψυχικά του αποθέματα δεν επαρκούν για να αντεπεξέλθει στην πίεση του εργασιακού χώρου (Maslach & Leiter, 1997).

Η επαγγελματική εξουθένωση ορίζεται ως ένα σύνδρομο σωματικής και ψυχικής εξάντλησης που αναπτύσσεται σε όσους έρχονται σε επαγγελματική σχέση με άλλους ανθρώπους. Ο εργαζόμενος χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που είχε προς τους πελάτες, παύει να είναι ικανοποιημένος με την εργασία και την απόδοσή του και αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του (Maslach, 1982).

Οι κυριότεροι παράγοντες που διακρίνουν το Σύνδρομο Εξουθένωσης είναι : η συναισθηματική εξάντληση, που εκδηλώνεται με μια αίσθηση ψυχικής κόπωσης του επαγγελματία, η αποπροσωποποίηση, που σχετίζεται με την απομάκρυνση του εργαζομένου από τους πελάτες και την ανάπτυξη απρόσωπων σχέσεων μαζί τους και η έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων, που αναφέρεται στη μείωση της απόδοσης και την παραίτηση του εργαζομένου από κάθε προσπάθεια αποτελεσματικού χειρισμού των προβλημάτων των πελατών. (Maslach & Jackson, 1981b)

Πως εκδηλώνεται το Σύνδρομο Εξουθένωσης ; Πως εκδηλώνεται το Σύνδρομο Εξουθένωσης ; Σύμφωνα με τους Maslach & Leiter (1997), εκδηλώνεται μέσω σταδίων που ξεκινούν από μια αυξημένη αφοσίωση προς τους εργασιακούς στόχους (burn in) και εκφράζεται στη συνέχεια ως μια κατάσταση εξάντλησης των «αποθεμάτων προσωπικής ενέργειας» του εργαζομένου (burn out).

Παράγοντες που επηρεάζουν το βαθμό του στρες των εργαζομένων στην Εκπαίδευση Η πιο ολοκληρωμένη πρόταση για την αιτιολογία του άγχους των εκπαιδευτικών αναφέρεται από τους Antoniou, Polychroni & Vlachakis (2006), σύμφωνα με τους οποίους το στρες που βιώνουν οι εκπαιδευτικοί πηγάζει: α) από παράγοντες που αφορούν την ίδια τη φύση του επαγγέλματος β) από παράγοντες που άπτονται των ατομικών διαφορών / της προσωπικότητας του ατόμου και οι οποίοι επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και βιώνουν το στρες γ) από διοικητικούς παράγοντες που σχετίζονται με την οργάνωση και τη διοίκηση των σχολείων.

Στόχος της παρούσας έρευνας ήταν: Να εντοπίσει με τη χρήση ερωτηματολογίου το βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εργαζομένων στις υπηρεσίες ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης ως προς τα τρεις διαστάσεις της. Να αναζητήσει τους βασικούς, κατά σημαντικότητα, παράγοντες άγχους και εξάντλησης, όπως τις αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, με τη χρήση ημι-δομημένων συνεντεύξεων. Επίσης, να εξετάσει τη σύνδεση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης και των παραγόντων στρες με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων.

Οικογενειακή κατάσταση Άγαμος/η 13 23,6 Έγγαμος/η 38 69,1 ΔΕΙΓΜΑ (1) Πίνακας 1: Φύλο, Ηλικία και Οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων (Ν=55) Μεταβλητή Συχνότητα Ποσοστό Φύλο Άνδρας 20 36,4 Γυναίκα 35 63,6 Ηλικία 22-30 ετών 5 9,1 31-40 ετών 16 29,1 41-50 ετών 30 54,5 51-60 ετών 4 7,3 Οικογενειακή κατάσταση Άγαμος/η 13 23,6 Έγγαμος/η 38 69,1 Διαζευγμένος/η 3 5,5 Χήρος/α 1 1,8

Πίνακας 2: Μορφωτικό Επίπεδο των ερωτηθέντων (Ν=55) ΔΕΙΓΜΑ (2) Πίνακας 2: Μορφωτικό Επίπεδο των ερωτηθέντων (Ν=55)  Μεταβλητή Συχνότητα Ποσοστό Εκπαιδευτικό επίπεδο ΑΕΙ 7 12,7 ΑΤΕΙ 33 60,0 ΑΕΙ & ΑΤΕΙ ΑΕΙ ή ΑΤΕΙ & ΑΣΠΑΙΤΕ 8 14,5 Μεταπτυχιακές Σπουδές Όχι 28 50,9 Μεταπτυχιακό 24 43,6 Διδακτορικό 3 5,5

Πίνακας 3: Επαγγελματικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων (Ν=55) ΔΕΙΓΜΑ & ΜΕΘΟΔΟΣ (3) Πίνακας 3: Επαγγελματικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων (Ν=55)  Μεταβλητή Συχνότητα Ποσοστό Ειδικότητα ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥ 10 18,2 ΨΥΧΟΛΟΓΟΥ ΑΓΓΛΙΚΩΝ 1 1,8 ΓΕΩΠΟΝΟΥ (ΤΕ) 2 3,6 ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗΣ (ΤΕ) ΓΥΜΝΑΣΤΗ/ΤΡΙΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΥ/ΛΑΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ 9 16,4 ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΟΥ (ΤΕ) ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΟΥ (ΠΕ) ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΟΥ (ΤΕ) ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΝΗΠΙΑΓΩΓΟΥ 4 7,3 ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΥ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ (ΠΕ) ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ 5 9,1

Πίνακας 4: Επαγγελματικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων (Ν=55) ΔΕΙΓΜΑ (4) Πίνακας 4: Επαγγελματικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων (Ν=55)  Μεταβλητή Συχνότητα Ποσοστό Υπηρεσία που εργάζεται: ΚΕΔΔΥ 16 29,1 ΕΙΔΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 5 9,1 ΕΙΔΙΚΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 2 3,6 ΤΕΕ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 14 25,5 ΕΕΕΕΚ 12 21,8 ΤΜΗΜΑ ΕΝΤΑΞΗΣ ΔΗΜ. ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΩΦΩΝ 4 7,3 Θέση Διοικητικής Ευθύνης Όχι 47 85,5 Διευθυντής Υποδιευθυντής Προϊστάμενος Εργασιακή σχέση Μόνιμος/η 38 69,1 Αναπληρωτής/τρια 17 30,9 Έτη προϋπηρεσίας: 3-6 20 36,4 7-10 18 32,7 11-14 10 18,2 15-18 23-26 3 5,5 27-30

Εργαλεία: Η συλλογή των δεδομένων βασίστηκε στην Κλίμακα καταγραφής του Συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης Εκπαιδευτικών - [Maslach Burnout Inventory – Educators Survey, M.B.I.-E.S., (Maslach, Jackson & Schwab, 1996)].

Μέθοδος Α΄ΦΑΣΗ: Για τη χορήγηση των ερωτηματολογίων η επιλογή των συμμετεχόντων βασίστηκε σε βολική δειγματοληψία, ωστόσο έγινε προσπάθεια να υπάρχει αντιπροσώπευση. Η κωδικοποίηση των απαντήσεων καταγράφηκε με βάση το Πακέτο Στατιστικής Ανάλυσης SPSS 21. Για την επαγωγική στατιστική χρησιμοποιήθηκε μη παραμετρικό τεστ δυο ανεξαρτήτων δειγμάτων (Mann whitney Test) και μη παραμετρικό τεστ (Κruskal-Wallis Test).

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ (1) Πίνακας 5 : Ερμηνεία της Συναισθηματικής Εξάντλησης των Εργαζομένων (Ν=55)   Συχνότητα Ποσοστό Συναισθηματικής Εξάντλησης 16±9,59* Χαμηλή 36 65,5 Μέτρια 10 18,2 Υψηλή 9 16,4 *Μέση Τιμή ±Τυπική Απόκλιση

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ (2) Πίνακας 6: Ερμηνεία της Προσωπικής Εκπλήρωσης των Εργαζομένων (Ν=55)   Συχνότητα Ποσοστό Προσωπική Εκπλήρωση 37,78±5,92* Υψηλή 35 63,6 Μέτρια 13 23,6 Χαμηλή 7 12,7 *Μέση Τιμή ±Τυπική Απόκλιση

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ (3) Πίνακας 7: Ερμηνεία της Αποπροσωποποίησης των Εργαζομένων (Ν=55)   Συχνότητα Ποσοστό Αποπροσωποποίηση 3,25±3,56* Χαμηλή 51 92,7 Μέτρια 3 5,5 Υψηλή 1 1,8 *Μέση Τιμή ±Τυπική Απόκλιση

Από τη μέτρηση του Maslach Burnout Inventory – Educators Survey, παρατηρήθηκαν : Στατιστικά σημαντικές διαφορές για τη διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης μεταξύ των εργαζομένων σε Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής και των εργαζομένων στα ΚΕΔΔΥ, με τους πρώτους να αισθάνονται υψηλή συναισθηματική εξάντληση. Στη διάσταση της προσωπικής επίτευξης δεν παρατηρήθηκε καμία στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των εργαζομένων. Οι γυναίκες φάνηκε να εμφανίζουν χαμηλότερα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης, σε σχέση με τους άνδρες. Γενικά, δεν παρατηρήθηκε κάποια άλλη στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ των τριών διαστάσεων της εξουθένωσης και των κοινωνικό – δημογραφικών χαρακτηριστικών των συμμετεχόντων στην έρευνα.

Μέθοδος Β΄ Φάση: Για την υλοποίηση των ημι-δομημένων συνεντεύξεων, με τη βοήθεια των κριτηρίων ερμηνείας των μετρήσεων του Maslach Burnout Inventory-Educators Survey, εξήχθη μία λίστα όπου προσδιόρισε το δείγμα των 6 περισσότερο και των 6 λιγότερο εξουθενωμένων εργαζομένων. Η συνέντευξη δομήθηκε γύρω από τρεις θεματικούς άξονες: Α. Προσωπικοί παράγοντες πρόκλησης της εξουθένωσης Β. Επαγγελματικοί παράγοντες πρόκλησης της εξουθένωσης Γ. Εργασιακοί παράγοντες πρόκλησης της εξουθένωσης

Αποτελέσματα ποιοτικής ανάλυσης συνεντεύξεων των εργαζομένων σε υπηρεσίες ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης Τα δεδομένα των 12 συνεντεύξεων απομαγνητοφωνήθηκαν και αναλύθηκαν ποιοτικά σύμφωνα με τη μέθοδο των Miles και Huberman (1994). Κατά την ανάλυση εντοπίστηκαν χαρακτηριστικές λέξεις, φράσεις και προτάσεις και αποδόθηκαν οι κατάλληλοι «κωδικοί» οι οποίοι φέρουν λειτουργικούς ορισμούς. Κατόπιν, οι κωδικοί ομαδοποιηθήκαν σε κατηγορίες οι οποίες εντάχθηκαν στους τρεις θεματικούς άξονες. Στην ομάδα των επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων προέκυψαν 101 ατομικοί κωδικοί στην ομάδα, από τους οποίους οι 19 ήταν κοινοί. Ενώ για την ομάδα των μη επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων 53 ατομικοί κωδικοί και 19 κοινοί κωδικοί. Οι παραπάνω κωδικοί ομαδοποιήθηκαν στις 15 κατηγορίες και εντάχθηκαν στους 3 θεματικούς άξονες.

Πίνακας 8. Συγκεντρωτικός πίνακας έκθεσης κοινών Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί–Εννοιολογικοί Ορισμοί Προσωπικοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Λόγοι ενασχόλησης με την ειδική αγωγή ΛΕΝΕΑΤΥ= Τυχαία επιλογή η ενασχόληση με την Ειδική Αγωγή 2. Αίσθημα επάρκειας στην εργασία με άτομα με αναπηρία ΑΕΕΑΜΒΑ= Σημαντικό αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις της Ειδικής Αγωγής 3. Συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην ειδική αγωγή ΣΔΕΕΑΔΙ= Χρειάζεται διάλλειμα έπειτα από διάστημα ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΠΒ= Βαρύ συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην Ειδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΑΚ= Αίσθημα κούρασης έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην Εδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΑΣ= Συναίσθημα απογοήτευσης έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή εξαιτίας του συστήματος εκπαίδευσης ΣΔΕΕΑΧΝ= Αρνητικό συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην Ειδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΕΚ= Καλό συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΣΑ= Έλλειψη σταθερής συναισθηματικής κατάστασης έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή ΣΔΕΕΑΚΠ= Συναίσθημα πληρότητας έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην Ειδική Αγωγή 4. Σκέψεις και λόγοι εγκατάλειψης της εργασίας στην ειδική αγωγή ΣΚΕΕΑΔΚ= Δε κάνει σκέψεις για εγκατάλειψη της εργασίας στην Ειδική Αγωγή 5. Παράγοντες για αποτελεσματική εργασία στην ειδική αγωγή ΠΑΕΕΑΣΥ= Οι συνεργάτες συμβάλλουν στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΓΝ= Οι γνώσεις συμβάλλουν στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή

Πίνακας 9. Συγκεντρωτικός πίνακας έκθεσης Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί Ορισμοί Επαγγελματικοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Αίσθημα επαρκούς κατάρτισης για εργασία στην ειδική αγωγή ΑΕΚΕΑΝΚ= Ικανοποιητικό επίπεδο κατάρτισης για εργασία στην Ειδική Αγωγή ΑΕΚΕΑΣΕ= Ανάγκη για συνεχή ενημέρωση και επιμόρφωση στην εργασία στην Ειδική Αγωγή 2. Παρεμπόδιση της επαγγελματικής απόδοσης στην ειδική αγωγή ΠΑΕΠΑΔΣ= Οι δυσκολίες συνεργασίας παρεμποδίζουν την επαγγελματική απόδοση στην Ειδική Αγωγή 3. Επίδραση της ετερογένειας που ενυπάρχει στην ειδική αγωγή ΕΕΕΑΥΠΔ= Το δεδομένο της ετερογένειας των μαθησιακών δυσκολιών δεν επιδρά αρνητικά στην καθημερινή εργασία στην Ειδική Αγωγή ΕΕΕΑΑΝΤ= Η ετερογένεια των μαθησιακών δυσκολιών στην Ειδική Αγωγή είναι αντιμετωπίσιμη στην καθημερινή άσκηση του έργου 4. Επαγγελματική ανάπτυξη στην ειδική αγωγή ΕΑΕΑΔΥ= Η Ειδική Αγωγή δεν υποστηρίζει την επαγγελματική ανάπτυξη ΕΑΕΑΥΠΟ= Η παρεχόμενη επιμόρφωση στην Ειδική Αγωγή υποστηρίζει την επαγγελματική ανάπτυξη 10. Εργασιακή ικανοποίηση στην ειδική αγωγή ΕΡΙΕΑΕΙ= Ικανοποίηση από την εργασία στην Ειδική Αγωγή

Πίνακας 10. Συγκεντρωτικός πίνακας έκθεσης Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί Ορισμοί Εργασιακοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Ο ρόλος της διοίκησης στην επαγγελματική εξουθένωση ΡΟΔΕΕΜΡ= Η διοίκηση παίζει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση επαγγελματικής εξουθένωσης 2. Παροχές εκπαιδευτικού υλικού ΠΕΥΕΑΟΚ= Έλλειψη ικανοποίησης από την παροχή παιδαγωγικού και εποπτικού υλικού στην Ειδική Αγωγή ΠΕΥΕΑΙΝ= Ικανοποίηση από την παροχή παιδαγωγικού και εποπτικού υλικού στην Ειδική Αγωγή 3. Συνεργατικές σχέσεις ΣΣΕΑΣΗ= Οι συνεργατικές σχέσεις εξαιρετικά σημαντικές στην εργασία στην Ειδική Αγωγή 4. Εργασιακοί παράγοντες επιβάρυνσης ΕΠΕΥΠΟ= Η έλλειψη υποδομών επιβαρύνει την εργασία στην Ειδική Αγωγή 5. Στρεσογόνα χαρακτηριστικά μαθητών ΣΤΧΜΑΣΠ= Η συνύπαρξη προβλημάτων στους μαθητές προκαλεί στρες

Από την ποιοτική ανάλυση των συνεντεύξεων των έξι εξουθενωμένων εργαζομένων συνολικά παρατηρούμε ότι: Επαγγελματικό προφίλ: δύο κατέχουν θέση ευθύνης, δύο έχουν από 23-26 έτη προϋπηρεσίας στην ειδική αγωγή, τρείς από 7-10 και ένας έχει 3-6 χρόνια υπηρεσίας, ενώ στην πλειονότητα τους έχουν υψηλή μόρφωση και εξειδίκευση και όλοι εργάζονται σε σχολεία ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης. Εμπλοκή προσωπικών παραγόντων: κυριαρχεί το σημαντικά ανεπτυγμένο αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις αυτού του επαγγελματικού χώρου. Αντίθετα, το αίσθημα που βιώνουν έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην ειδική αγωγή διαφέρει από άτομο σε άτομο, με κυρίαρχα την κούραση, την απογοήτευση και την ανάγκη για εργασιακό διάλλειμα και μεταπήδηση σε άλλο κλάδο της εκπαίδευσης. Εμπλοκή επαγγελματικών παραγόντων: αισθάνονται κατά κύριο λόγο επαρκώς καταρτισμένοι για την εργασία τους στην ειδική αγωγή και θεωρούν την ετερογένεια των μαθησιακών δυσκολιών δεδομένη και άρα αντιμετωπίσιμη. Επιπλέον, παρά το ότι είναι εξουθενωμένοι εμφανίζονται να είναι ικανοποιημένοι από την εργασία τους στο χώρο της ειδικής αγωγής, αποδίδοντας αυτή την ικανοποίηση στο αντικείμενο απασχόλησης. Εμπλοκή εργασιακών παραγόντων: οι εργαζόμενοι εστίασαν στις συνεργατικές σχέσεις, στην έλλειψη υποδομών και στη συνύπαρξη πολλών προβλημάτων στους μαθητές.

Πίνακας 11. Έκθεση Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των μη επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί–Εννοιολογικοί Ορισμοί Προσωπικοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Λόγοι ενασχόλησης με την ειδική αγωγή ΛΕΝΕΑΠΕ= Προσωπικό ενδιαφέρον ο λόγος ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή 2. Αίσθημα επάρκειας στην εργασία με άτομα με αναπηρία ΑΕΕΑΔΝΕ = Ποτέ δε νιώθει αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις της Εδικής Αγωγής ΑΕΕΑΣΕΞ = Χρειάζεται συνεχή εξέλιξη – εξειδίκευση για ανταπόκριση στις απαιτήσεις της Εδικής Αγωγής 3. Συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης στην ειδική αγωγή ΣΔΕΕΑΕΚ= Καλό συναίσθημα έπειτα από διάρκεια ενασχόλησης με την Ειδική Αγωγή 4. Σκέψεις και λόγοι εγκατάλειψης της εργασίας στην ειδική αγωγή ΣΚΕΕΑΔΚ= Δε κάνει σκέψεις για εγκατάλειψη της εργασίας στην Ειδική Αγωγή 5. Παράγοντες για αποτελεσματική εργασία στην ειδική αγωγή ΠΑΕΕΑΣΕ= Η ικανοποίηση συμβάλλει στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΔΠ= Το δυναμικό των παιδιών συμβάλλει στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΣΕ= Η συνεχής ενημέρωση και εμπειρία συμβάλλει στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΕΜ= Η εναλλακτική μάθηση συμβάλλει στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΣΥ= Οι συνεργάτες συμβάλλουν στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΓΥ= Η συνεργασία με γονείς και υπηρεσίες συμβάλλουν στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή ΠΑΕΕΑΥΠ= Η υλικοτεχνική υποδομή συμβάλλει στην αποτελεσματική εργασία στην Ειδική Αγωγή

Πίνακας 12. Έκθεση Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των μη επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί Ορισμοί Επαγγελματικοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Αίσθημα επαρκούς κατάρτισης για εργασία στην ειδική αγωγή ΑΕΚΕΔΝ= Δε νιώθει επαρκή κατάρτιση για εργασία στην Ειδική Αγωγή ΑΕΚΕΑΔΜ= Ανάγκη διαρκούς μάθησης – εξέλιξης για εργασία στην Ειδική Αγωγή 2. Παρεμπόδιση της επαγγελματικής απόδοσης στην ειδική αγωγή ΠΑΕΠΑΔΣ= Οι δυσκολίες συνεργασίας παρεμποδίζουν την επαγγελματική απόδοση στην Ειδική Αγωγή 3. Επίδραση της ετερογένειας που ενυπάρχει στην ειδική αγωγή ΕΕΕΑΣΕΞ= Η ετερογένεια των μαθησιακών δυσκολιών απαιτεί συνεχή εξατομίκευση στην καθημερινή εργασία στην Εδική Αγωγή 4. Επαγγελματική ανάπτυξη στην ειδική αγωγή ΕΑΕΑΔΥ= Η Ειδική Αγωγή δεν υποστηρίζει την επαγγελματική ανάπτυξη ΕΑΕΑΥΠ= Η Ειδική Αγωγή υποστηρίζει την επαγγελματική ανάπτυξη 10. Εργασιακή ικανοποίηση στην ειδική αγωγή ΕΡΙΕΑΕΙ= Ικανοποίηση από την εργασία στην Ειδική Αγωγή

Πίνακας 13.Έκθεση Κωδικών και Λειτουργικών Ορισμών των μη επαγγελματικά εξουθενωμένων εργαζομένων Κατηγορίες Κωδικοί/Λειτουργικοί Ορισμοί Εργασιακοί παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης 1. Ο ρόλος της διοίκησης στην επαγγελματική εξουθένωση ΡΟΔΕΕΜΡ= Η διοίκηση παίζει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση επαγγελματικής εξουθένωσης ΡΟΔΕΕΥΕ= Η διοίκηση πρέπει να υποστηρίζει τον εκπαιδευτικό 2. Παροχές εκπαιδευτικού υλικού ΠΕΥΕΑΟΚ= Έλλειψη ικανοποίησης από την παροχή παιδαγωγικού και εποπτικού υλικού στην Ειδική Αγωγή 3. Συνεργατικές σχέσεις ΣΣΕΑΣΗ= Οι συνεργατικές σχέσεις εξαιρετικά σημαντικές στην εργασία στην Ειδική Αγωγή 4. Εργασιακοί παράγοντες επιβάρυνσης ΕΠΕΠΕΣ = Η έλλειψη συνεργασίας επιβαρυντικός παράγοντας στην εργασία στην Ειδική Αγωγή ΕΠΕΠΜΣ = Η δυσκολία να εκπληρωθεί ο μαθησιακός στόχος 5. Στρεσογόνα χαρακτηριστικά μαθητών ΣΤΧΜΑΑΑ = Η αμφιβολία σε μια αξιολόγηση μαθητή

Από την ποιοτική ανάλυση των συνεντεύξεων των έξι μη εξουθενωμένων εργαζομένων συνολικά παρατηρούμε ότι: Επαγγελματικό προφίλ: κανένα άτομο δεν κατέχει θέση ευθύνης, οι περισσότεροι έχουν 3-6 έτη προϋπηρεσίας στην ειδική αγωγή, ένας μόνο είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος και επιπλέον εξειδικεύσεων στην ειδική αγωγή, ενώ οι υπηρεσίες εργασίας τους αφορούν σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής και Κέντρα Διαφοροδιάγνωσης Διάγνωσης και Υποστήριξης Εμπλοκή Προσωπικών παραγόντων: κυριαρχεί το προσωπικό ενδιαφέρον για ενασχόληση στην ειδική αγωγή, ενώ βιώνουν χαμηλό αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις του χώρου. Επιπλέον, βιώνουν θετικό αίσθημα κατά την εργασία τους και αρνούνται να την εγκαταλείψουν. Αντίθετα, εμφάνισαν ανομοιογένεια στις αναφορές τους όσον αφορά τους παράγοντες που θεωρούν ότι συνδέονται με την αποτελεσματική εργασία σε αυτό το χώρο. Εμπλοκή επαγγελματικών παραγόντων: αισθάνονται ελλιπή κατάρτιση για εργασία στην ειδική αγωγή, ενώ θεωρούν πως η ετερογένεια των μαθησιακών δυσκολιών δεν εμποδίζει τόσο, όσο απαιτεί διαρκή εξατομικευμένη παρέμβαση. Επιπλέον, βιώνουν ισχυρή ικανοποίηση από την εργασία τους σε αυτό το χώρο. Εμπλοκή εργασιακών παραγόντων: οι εργαζόμενοι ενοχοποιούν την έλλειψη συνεργασίας, τη δυσκολία επίτευξης του μαθησιακού στόχου και την αμφιβολία που ενέχει μία διάγνωση.

Συζήτηση Το φαινόμενο της Επαγγελματικής Εξουθένωσης δεν είναι συχνό και μάλιστα κυμαίνεται σε χαμηλά ποσοστά στους εργαζομένους στις υπηρεσίες Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης. Στην εμφάνιση του συνδρόμου φαίνεται να εμπλέκονται εργασιακοί παράμετροι, όπως τα χρόνια στο επάγγελμα, η θέση ευθύνης και η δομή απασχόλησης. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά δεν έδειξαν κάποια σημαντική συσχέτιση με το υπό μελέτη φαινόμενο, πλην του φύλου όπου οι γυναίκες φάνηκε να βιώνον μικρότερα ποσοστά εξουθένωσης σε σχέση με τους άνδρες και της δομής απασχόλησης, όπου οι εργαζόμενοι σε ΣΜΕΑΕ είναι περισσότερο εξουθενωμένοι από τους εργαζομένους στα ΚΕΔΔΥ.

Συμπεράσματα από τις δύο Ομάδες εργαζομένων που υποβλήθηκαν σε συνέντευξη: Περίπτωση εξουθενωμένων: Ανομοιογενείς απαντήσεις Τυχαία η επιλογή του επαγγέλματος Υψηλό αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις του χώρου, αλλά επιθυμούν την περαιτέρω επιμόρφωση Βιώνουν αρνητικό αίσθημα κατά την εργασία τους Θετικοί στο να εγκαταλείψουν την εργασία στην Ειδική Αγωγή, προσωρινά ή μόνιμα Έχουν σημαντική εργασιακή εμπειρία και υψηλή μόρφωση Είναι ικανοποιημένοι από την εργασία τους Περίπτωση μη εξουθενωμένων: Ομοιογενείς απαντήσεις Προσωπική επιλογή η ενασχόληση με την Ειδική Αγωγή Χαμηλό αίσθημα επάρκειας για ανταπόκριση στις απαιτήσεις του χώρου και επιθυμούν τη συνεχή εξειδίκευση Βιώνουν θετικό αίσθημα κατά την εργασία τους Αρνητικοί στο να εγκαταλείψουν στη συγκεκριμένη εργασία Έχουν κατά μέσο όρο 3-6 έτη υπηρεσίας και χαμηλή μόρφωση σε σχέση Βιώνουν ισχυρή ικανοποίηση από την εργασία τους

Περιορισμοί της έρευνας – Μελλοντικές προτάσεις: Περιορισμένος αριθμός δείγματος – αδυναμία γενίκευσης αποτελεσμάτων Χρονική περίοδος διενέργειας της έρευνας Η σχέση εργασίας, η ειδικότητα και τα χρόνια προϋπηρεσίας - Προτείνεται: Επέκταση της μελέτης του φαινομένου της εξουθένωσης και σε άλλες περιφέρειες, με συμμετοχή περισσότερων δομών ειδικής αγωγής, αλλά και όλων των ειδικοτήτων Ανάγκη για διενέργεια περισσότερων ποιοτικών μελετών

Συζήτηση: Αν και τα ποσοστά της συναισθηματικής εξάντλησης δε βρέθηκαν σε υψηλά επίπεδα, ωστόσο, ήταν εφικτό να διαπιστωθούν σημαντικές διαφοροποιήσεις στις ατομικές αναφορές και τις κοινές καταγραφές των δύο ομάδων εργαζομένων. Συνεπώς, χρειάζεται συνολική αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού, όχι μόνο με οργανωτικού τύπου παρεμβάσεις , αλλά και με προγράμματα ενημέρωσης, εκπαίδευσης και υποστήριξης, τόσο σε επίπεδο εργαζομένων, όσο και σε επίπεδο υπηρεσιών.

Βιβλιογραφία: Antoniou, A. S., Polychroni, F. & Vlachakis, A. N. (2006). Gender and age differences in occupational stress and professional burnout between primary and high-school teachers in Greece. Journal of Managerial Psychology, 21(7), 682-690. Maslach, C., & Jackson C. E. (1981b). The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behavior, 2, 99-113. Maslach, C., Jackson, S. E., & Schwab, R.L. (1996). Maslach Burnout Inventory Educators Survey (MBI-ES). C. In Maslach, S. E. Jackson, & M. P. Leiter (Eds.), MBI Manual (3rd ed.). Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Maslach, C., & Leiter, M. P. (1997). The truth about burnout. New York. NY: Jossey-Bass. Miles, M.B. & Hubermann, A.M. (1994). Qualitative data analysis. Sage Publications. Platsidou, M. & Agaliotis, I. (2008). Burnout, job satisfaction and instructional assignment-related sources of stress in Greek special education teachers. International Journal of Disability, Development and Education, 55(1),61–76.