Μάθημα: Θέματα Ελληνικής, Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας οικονομίας Jorge, U., Paul, J., Febrero, E. 2011, “Current account imbalances in the monetary union and the great recession: Causes and policies”, Panoeconomicus Μάθημα: Θέματα Ελληνικής, Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας οικονομίας Εμμανουέλα Σουλτάτου Α.Μ. 34019

Οι ανισορροπίες του CA εντός της ευρωζώνης είναι στις ρίζες τις οικονομικής κρίσης Ανάγκη για μετατόπιση από την ανταγωνιστικότητα στην αύξηση της εγχώριας ζήτησης Ο πυρήνας των χωρών της Ευρωζώνης έχει βιώσει μια μείωση της εγχώριας ζήτησης και συγκράτηση των μισθών Αλλά έχουν πλεονασματικό CA εξαιτίας της αύξησης του ιδιωτικού χρέους των περιφερειακών χωρών οι οποίες διατηρούν έντονη εγχώρια ζήτηση Όμως αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να συνεχιστεί χωρίς όριο Έτσι, πρέπει να αναζητηθούν τα βαθύτερα αίτια της οικονομικής κρίσης

Το CA της ευρωζώνης παρέμεινε σχετικά κοντά με αυτό του υπόλοιπου κόσμου έως το 1999

Αρχικά οι ευρωπαϊκές αρχές συνδέουν τις ανισορροπίες με την διαδικασία σύγκλισης μεταξύ των χωρών Μετά το ξέσπασμα της κρίσης, οι εξωτερικές ανισορροπίες αποδίδονται σε λάθη οικονομικής πολιτικής και σε «κακή συμπεριφορά» των ελλειμματικών χωρών: υπερβολικές δημοσιονομικές δαπάνες, έλλειψη ανταγωνιστικότητας και εξαγωγικής ικανότητας, κακή κατανομή πόρων και υπρβολική αύξηση των μισθών Αντίθετα, τα πλεονάσματα θεωρούνται απόδειξη οικονομικής αποτελεσματικότητας: συνετές δημοσιονομικές πολιτικές, συγκράτηση μισθών, υψηλή παραγωγικότητα Συνεπώς, τα μέτρα που εφαρμόζονται επικεντρώνονται σε εφαρμογή προγραμμάτων επώδυνης προσαρμογής για την αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας

Σε αυτό το άρθρο προτείνεται μια εναλλακτική εξήγηση για τις αιτίες των ανισορροπιών του CA εντός της νομισματικής ένωσης και για την σχέση τους με την προέλευση της οικονομικής κρίσης Οι πηγές του ελλείμματος και του πλεονάσματος του CA εξετάζονται από κοινού και συνδέονται με το μη ισορροπημένο μοντέλο ανάπτυξης που έχει αναπτυχθεί στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης (EMU)

Κεντρική ιδέα: εντός της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης τα ελλείμματα ορισμένων χωρών και τα πλεονάσματα κάποιων άλλων προέρχονται από το ίδιο φαινόμενο Η ύπαρξη ενός μη ισορροπημένου μοντέλου ανάπτυξης έχει ως αποτέλεσμα χώρες με πολύ πολύ χαμηλή αύξηση μισθών και ασθενή εγχώρια ζήτηση να λύνουν τις αρνητικές επιπτώσεις της ανάπτυξης και της απασχόλησης ακολουθώντας στρατηγική ανάπτυξης που βασίζεται στις εξαγωγές, ενώ άλλες βασίζουν την ανάπτυξη τους στην επέκταση της εγχώριας ζήτησης η οποία χρηματοδοτείται από την αύξηση του χρέους Οι δυο στρατηγικές είναι αλληλένδετες καθώς η ανάπτυξη του πυρήνα συντηρείτε από την ζήτηση στην περιφέρεια και αντίστροφα Επιπλέον η ενιαία νομισματική πολιτική διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και την συντήρηση αυτού του μη ισορροπημένου μοντέλου ανάπτυξης οδηγώντας σε αποσταθεροποίηση και περαιτέρω αύξηση των ανισορροπιών του CA

Πως έχει αναπτυχθεί μέχρι τώρα το μοντέλο αυτό και γιατί δεν είναι βιώσιμο; Περίπτωση Γερμανίας-Ισπανίας Τα εξωτερικά τους ισοζύγια κατέγραψαν αντίθετη φορά και το 2007 ανέρχονται για την Γερμανία σε 71% του συνολικού πλεονάσματος όλων των χωρών του EMU και για την Ισπανία σε 45% του συνολικού ελλείμματος όλων των χωρών που δανείζονται

Ποιο οι παράγοντες που εξηγούν το πλεόνασμα στην Γερμανία και το έλλειμμα στην Ισπανία; Η πολιτική συγκράτησης των μισθών στην Γερμανία και οι επιπτώσεις της στην εγχώρια ζήτηση και ανταγωνιστικότητα Ως σημείο αναφοράς παίρνουμε το ποσό της αύξησης της παραγωγικότητας ανά εργαζόμενο και τον στόχο για τον πληθωρισμό (2% για κάθε χώρα που ανήκει στην ζώνη του €) «πεδίο εφαρμογής για τους μισθούς» (scope of wages): αντιπροσωπεύει το το διαθέσιμο πεδίο εφαρμογής για αυξήσεις των ονομαστικών μισθών, χωρίς να αλλάζει το σχετικό μερίδιο του εισοδήματος ή να υπερβαίνει τον στόχο για τον πληθωρισμό

Figure 2a: 1999-2007: η μέση παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο αυξήθηκε κατά 1,1% ετησίως περιθώρια αύξησης των μισθών ήταν 3,1%. Ωστόσο, ο ονομαστικός μισθός αυξήθηκε κατά 1% Figure 2b: η αύξηση του ονομαστικού κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στην Γερμανία κατά την τελευταία δεκαετία ήταν πολύ χαμηλότερη απ’ότι σε προηγούμενες περιόδους και αυτό έχει δύο σημαντικές συνέπειες 

το μερίδιο των μισθών στο εισόδημα μειώθηκε και αυτό είχε αρνητικό αντίκτυπο στην αύξηση της ζήτησης Το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος παρέμεινε σχεδόν σταθερό κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου ενώ στην υπόλοιπη EMU αυξήθηκε 14% και στην Ισπανία κατά 30%

Η αύξηση της εγχώριας ζήτησης και του χρέους στην Ισπανία Ανάπτυξη της ισπανικής οικονομίας κατά 3,6% ετησίως μεταξύ 2000-2007 (1,5% Γερμανία). Αυτό το υψηλό ποσοστό οφείλεται κυρίως στις εγχώρια ζήτηση ιδίως στον κλάδο των κατασκευών (πάνω από 6 εκ. άρχισαν να κατασκευάζονται μεταξύ 1997-2007 και μια στις πέντες νέες θέσεις εργασίας)

Η ισχυρή αύξηση των επενδύσεων σε κατοικίες οδηγήθηκε κυρίως από 3 παράγοντες: Δημογραφικές και κοινωνικές αλλαγές Πολύ χαμηλά πραγματικά επιτόκια Μείωση των απαιτήσεων για την χορήγηση στεγαστικών δανείων για τις οικογένειες Επιπλέον, ο πληθυσμός αυξήθηκε σχεδόν 7 εκ. και η μετανάστευση προς την Ισπανία κατά 5 εκ. Το ποσοστό της ανεργίας μειώθηκε Το ποσοστό της ιδιοκτησίας αυξήθηκε φτάνοντας το 85% το 2007 Μείωση τόσο των βραχυπρόθεσμων όσο και των μακροπρόθεσμων επιτοκίων

Οι παραπάνω παράγοντες οδήγησαν στην ραγδαία αύξηση της ζήτησης για κατοικίες, η οποία συνοδεύτηκε από την προσφορά οπότε και υπήρξε μία αύξηση των τιμών. Αυτό οδήγησε σε προσδοκίες για περαιτέρω αυξήσεις των τιμών και έτσι ξεκίνησε η φούσκα των ακινήτων Η διαφορά στα «ουδέτερα» επιτόκια στην Γερμανία και στην Ισπανία και οι δυσκολίες για την λειτουργία της νομισματικής ένωσης. Η ενιαία νομισματική πολιτική είχε μία αποσταθεροποιητική επίδραση, επιδεινώνοντας τις ανισορροπίες στο CA αντί για να τις μειώνει Ακόμα, η ΕΚΤ έχοντας ως στόχο να σταθεροποιήσει το ποσοστό του πληθωρισμού, χρησιμοποιεί ως εργαλείο το επιτόκιο, το οποίο θα πρέπει να τεθεί σε «ουδέτερη» αξία

Η προέλευση των ανισορροπιών βρίσκεται στον ιδιωτικό τομέα. Οι μεταβολές στην καθαρή χορήγηση και λήψη δανείων που καταγραφονται στην Γερμανία και στην Ισπανία, εξηγούνται κυρίως από την συμπεριφορά του ιδιωτικού τομέα. Επιπλέον, ενώ στην Ισπανία τα ποσοστά αυτά αντανακλούν στην επέκταση των επενδυτικών δαπανών και όχι τόσο στο βάρος των αποταμιεύσεων προς το ΑΕΠ, στην Γερμανία η αύξηση των αποταμιεύσεων είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για τις αλλαγές στον καθαρό δανεισμό Η καθαρή λήψη δανείων στην Ισπανία καλύφθηκε σε σημαντικό βαθμό με την αύξηση του καθαρού δανεισμού της Γερμανίας. Η δημιουργία της νομισματικής ένωσης, η εξάλειψη του ασφαλίστρου κινδύνου και η αυξημένη οικονομική ενοποίηση έκαναν εφικτό, οι πόροι να διοχετεύονται πιο εύκολα στα ισπανικά νοικοκυριά και επιχειρήσειςαύξησε το κατώτατο όριο που μπορεί να φτάσει το έλλειμμα του CA χωρίς να υπάρχει πρόβλημα χρηματοδότησης

Η πραγματική αιτία της ευρωπαϊκής οικονομικής κρίσης έγκειται στην ανάπτυξη ενός μοντέλου ανάπτυξης καταδικασμένο σε αποτυχία: Από την μια, το σχέδιο ανάπτυξης από την εγχώρια ζήτηση οδηγεί στην συσσώρευση μιας σειράς ανισορροπιών που εμποδίζουν την συνέχειά της και από την άλλη το μοντέλο που βασίζεται στις εξαγωγές επίσης καταρρέει, εκτός και αν βρεθούν άλλες χώρες για εξαγωγές.

Table 2:Ισπανία υψηλό επίπεδο χρέους κυρίως από τα νοικοκυριά και τις μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις Table 3:το 1997 το βάρος του κατασκευαστικού τομέα στην δημιουργία προστιθέμενης αξίας είναι για την Ισπανία μεγαλύτερο απ’ότι για τον μ.ο. των υπολοίπων χωρών της EMU. Αντίθετα, η προστιθέμενη αξία από τον μεταποιητικό τομέα έχει μειωθεί

Οι διαφορές στους ρυθμούς αύξησης του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος που έλαβαν χώρα στη ζώνη του € για μία μακρά χρονική περίοδο είχε μία σωρευτική επίδραση στην ανταγωνιστικότητα Το ULC μεταξύ Ισπανίας και Γερμανίας το 2007 ήταν 30% υψηλότερο απ’ότι το 1998 Αντίστοιχα, το ULC μεταξύ Ισπανίας και ΕΑ ήταν 14%

Figure 9b: η αύξηση των ονομαστικών μισθών στην Ισπανία ήταν υψηλότερη από το πεδίο εφαρμογής που προερχόταν από την αύξηση της παραγωγικότητας και του στόχου για τον πληθωρισμό Οι εργαζόμενοι είναι πολύ ακριβοί σε σχέση με την παραγωγικότητά τους

Παράδειγμα Ισπανίας για την σχέση μεταξύ συσσώρευσης ανισορροπιών, αιτιών της κρίσης και δυσκολιών να τις προσπεράσει Έως το 2007ανάπτυξη συνδεδεμένη με τις επενδύσεις σε κατοικίες Το 2007: το χρέος των νοικοκυριών έχει φτάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα, οι τιμές των κατοικιών έχουν τριπλασιαστεί (σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία)οι επενδύσεις σε κατοικίες πέφτουν και γίνεται μία προσπάθεια «αναγκαστικής αποταμίευσης». Ακόμα η αγορά κατοικίας είναι ήδη κορεσμένη Από το 2005 η ΕΚΤ αυξάνει τα επιτόκια φοβούμενη μία ανάκαμψη του πληθωρισμού λόγω της αύξησης της τιμής των πρώτων υλών

Η παύση των κατασκευών και η μη ανάπτυξη κάποιου άλλου κλάδου οδηγούν στην αύξηση της ανεργίας και συνεπώς στην υπερχρέωση των νοικοκυριών Το 2008-2009 εφαρμόζεται μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική προκειμένου να αντισταθμίσει την πτώση της ζήτησης. Όμως η αύξηση του δημοσίου ελλείμματος και χρέους οδηγούν στην εφαρμογή μέτρων δημοσιονομικής λιτότητας δημιουργώντας πρόσθετο περιοριστικό αποτέλεσμα. Τέλος, η πρόσβαση στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές για την χρηματοδότηση των εγχωρίων δαπανών επίσης διακόπτεται.

Προτάσεις οικονομικής πολιτικής Από το 2010, οι ευρωπαϊκές αρχές εφαρμόζουν μια στρατηγική οικονομικής πολιτικής της οποίας τα κυριότερα στοιχεία είναι: H εγκαθίδρυση της δημοσιονομικής εξυγίανσης ως ύψιστη προτεραιότητα της οικονομικής πολιτικής.Θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την εξομάλυνση των χρηματοπιστωτικών αγορών και τη διασφάλιση της σταθερότητας της ζώνης του ευρώ Πρόταση για τη μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης με τρία βασικά στοιχεία:την έγκριση του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, την ενίσχυση των κανόνων δημοσιονομικής πειθαρχίας του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης και την μετάφρασή του στην εθνική νομοθεσία και την θέσπιση ενός νέου μηχανισμού για την παρακολούθηση μακροοικονομικών ανισορροπιών Η έγκριση των μέτρων στις ελλειμματικές χώρες για τη διόρθωση των ανισορροπιών στην ανταγωνιστικότητα, όπως αντανακλάται στην εξέλιξη του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος

Υλοποίηση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στις αγορές εργασίας και προϊόντων προκειμένου να μειωθεί η ανεργία και να αυξηθεί η μακροπρόθεσμη ανάπτυξη Παροχή χρηματοοικονομικής στήριξης στις οικονομίες που είναι πιο ευάλωτες σε κρίσεις κρατικού χρέους.(Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας και το Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας) Mεταρρύθμισεις της χρηματοπιστωτικής εποπτείας και των κανονισμών,τα οποία θα περιλαμβάνουν προσομοιώσεις ακραίων καταστάσεων (stress test) και την ανάγκη για ανακεφαλαιοποίηση των πιο ευάλωτων τραπεζών, την εισαγωγή των νέων κανονισμών (αμοιβαία κεφάλαια υψηλού κινδύνου, οργανισμοί αξιολόγησης) ή τη μεταρρύθμιση των ρυθμιστικών αρχών

Σύμφωνα με τους συγγραφείς όμως αυτές οι πολιτικές περισσότερο επιδεινώνουν παρά λύνουν τα θεμελιώδη προβλήματα που σχετίζονται με την λειτουργία της νομισματικής ένωσης και με τις ανισορροπίες στο CA αφού: Η γενική προσέγγιση αυτών των προτάσεων επικεντρώνεται σαφώς στην πλευρά της προσφοράς, όταν ο βασικός περιορισμός που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές οικονομίες είναι η έλλειψη ζήτησης οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τοποθετούν την κρίση των προβλημάτων του δημόσιου χρέους και του δημοσίου ελλείμματος στο κέντρο όλων των προτάσεων τους, μπροστά από την ανάκαμψη της ζήτησης σε ένα ποσοστό επαρκές για να μειωθεί η ανεργία. Το θεωρούν "προϋπόθεση" για την επιτάχυνση της ανάπτυξης. Ωστόσο, η δημοσιονομική κρίση είναι το αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, όχι η προέλευσή του οι πολιτικές που εφαρμόζονται επί του παρόντος για τη διόρθωσή τους επικεντρώνονται μόνο στην προσαρμογή της ανταγωνιστικότητας των ελλειμματικών χωρών, κυρίως μέσω των πολιτικών συγκράτησης των μισθών. Αλλά η λύση σε αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με αποπληθωριστικές πολιτικές στις «περιφερειακές» χώρες.

Γενικά, η οικονομική κρίση έχει οδηγήσει σε απότομη αύξηση της ανεργίας και για να μειωθεί μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα θα απαιτούνταν υψηλή οικονομική ανάπτυξη κατά τα επόμενα χρόνια. Όμως, η ισπανική οικονομία φαίνεται να είναι παγιδευμένη σε δύο φαύλους κύκλους που την εμπόδιζουν να επιτύχει αυτό το στόχο: Το υψηλό επίπεδο της χρέωσης των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων περιορίζει τις δυνατότητες μιας ισχυρής ανάπτυξης της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων και επιδεινώνει τις επιχειρηματικές προσδοκίες και τα προβλήματα του χρηματοπιστωτικού συστήματος Αν οι αποδόσεις του ρυθμού ανάπτυξη να είναι πάνω από το μέσο όρο των άλλων χωρών της ζώνης του ευρώ για να εξαλειφθεί η ανεργία, θα περιοριστούν οι μισθοί και αυτό θα δημιούργήσει έλλειμμα στο CA. Έτσι, η Ισπανία θα πρέπει να προσαρμόσει την ανταγωνιστικότητά της επεκτείνωντας τις εξαγωγές της μέσω της εσωτερικής υποτίμησης που επιτυγχάνεται με χαμηλότερη αύξηση των μισθών

Τι μέτρα θα πρέπει να περιλαμβάνει η εναλλακτική οικονομική πολιτική; Να εξαλειφθεί η πίεση ότι ο κίνδυνος μιας κρίσης χρέους είναι επιλογές των εθνικών κυβερνήσεων. Η ΕΚΤ θα πρέπει να έχει σαφή δέσμευση για την αγορά όσου δημοσίου χρέους απαιτείται. Έτσι, θα αποφευχθεί η κερδοσκοπία εναντίον οποιασδήποτε χώρας Θα πρέπει να οριστεί μια ευρωπαϊκή φορολογική αρχή, με την ικανότητα να εκδίδει ομόλογα εξ ονόματος των ευρωπαϊκών χωρών, τουλάχιστον μέχρι ένα συγκεκριμένο επίπεδο. Αυτό απαιτεί μια πραγματική συνεργασία σε θέματα φορολογικής πολιτικής για να διασφαλιστεί ότι η πλήρης επίδραση στη συνολική ζήτηση θα είναι η κατάλληλη οι εθνικές φορολογικές αρχές θα πρέπει να εναρμονίσουν τους φόρους αντί της άσκησης «φορολογικών αρμοδιοτήτων». Η μείωση των φόρων -και όχι η αύξηση των δαπανών - έχει οδηγήσει σε δημοσιονομικά ελλείμματα τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.

Ένας καλύτερος τρόπος για τον αναπροσδιορισμό της ανταγωνιστικότητας μεταξύ των χωρών της EMU θα είναι: η αύξηση του στόχου για τον πληθωρισμό καθορισμένη από την ΕΚΤ για τη νομισματική ένωση ο καθορισμός ένος στόχου, χαμηλότερου από τον μέσο στόχο, για τον πληθωρισμό στις ελλειμματικές χώρες για κάποιο χρονικό διάστημα η εφαρμογή μιας συντονισμένης μισθολογικής πολιτικής που να στοχεύει στην αύξηση των μισθών βάσει της την αύξηση της παραγωγικότητας και τον εθνικό στόχο του πληθωρισμού. Μόλις απομακρύνονται οι ζημιές που συσσωρεύονται στην ανταγωνιστικότητα, αυτή η μισθολογική πολιτική θα είναι ουδέτερη για την ανταγωνιστικότητα εντός της ευρωζώνης, αποφεύγοντας έτσι την επανάληψη των σημερινά προβλημάτων

Ένας τρόπος ανάλυσης των σημερινών ανισορροπιών του CA στη ζώνη του ευρώ είναι να τα ερμηνεύσουν ως αποτέλεσμα των προβλημάτων της ανταγωνιστικότητας, των ελλείψεων της αποτελεσματικότητας και των λαθών της οικονομικής πολιτικής που έγιναν από τις ελλειμματικές χώρες. Η Μεγάλη Ύφεση συμβαίνει όταν αυτή η αύξηση της ζήτησης που χρηματοδοτοτείται με το χρέος γίνεται αβάσταχτη και δεν υπάρχει κανένα άλλο μέσο να αναλαμβάνει την παραγωγή της ζήτησης. Για να λυθεί αυτό, είναι απαραίτητο για την εγχώρια ζήτηση να αυξηθεί με ταχύτερους ρυθμούς σε χώρες που έχουν αναπτύξει στο παρελθόν ένα μοντέλο ανάπτυξης που βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στις εξαγωγές. Και για να γίνει αυτό εφικτό, είναι απαραίτητο να αλλάξει το πρότυπο της κατανομής του εισοδήματος και της πολιτικής συγκράτησης των μισθών που εφαρμόζονται σε χώρες όπως η Γερμανία, η οποία είναι συνήθως θεωρείται ως ένα παράδειγμα της μετριοπάθειας και της αρετής