Οικονομική κρίση στην Ελλάδα Παναγιώτης Λιαργκόβας Καθηγητής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου 1

Ερωτήματα Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας; Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας; Περιορίζουν τα μνημόνια την εθνική κυριαρχία; Τι διαφέρει η οικονομική κρίση στη χώρα μας από άλλες κρίσεις σε άλλες χώρες; Χρειάζεται δημοσιονομική προσαρμογή η χώρα; Γιατί; Τι είναι προτιμότερο από πλευράς οικονομικής αποτελεσματικότητας, η αύξηση της φορολογίας ή η μείωση των δαπανών για την μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων; Είναι μονόδρομος η δημιουργία πρωτογενών πλεονασμάτων και η πολιτική λιτότητας ή όχι; Ποιο είναι το περιεχόμενο της ανάπτυξης;

Ερωτήματα Μπορεί η Ευρώπη να μας σώσει; Πόσο μπορεί να επηρεάσουν την έκβαση των πραγμάτων οι κοινωνικές αντιδράσεις; Το ΔΝΤ και γενικότερα η Τρόικα θέλουν να μας εξοντώσουν; Τελικά τι είναι τα Μνημόνια; Μπορούν οι Κεϋνσιανές πολιτικές να αποτελέσουν εναλλακτική λύση;

1. Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας; 1. Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας;

Θεωρίες της συνωμοσίας. Κυκλοφορούν στο διαδίκτυο και επηρεάζουν την σκέψη πολλών. Συνήθως αναμειγνύουν αντισημιτισμό και αντιλήψεις που παραπέμπουν στον «κώδικα da Vinci”. Αλλά κυκλοφορούν σε πιο λεπτές μορφές με αφετηρία εμφανή ελλείμματα του οικονομικού συστήματος (π.χ. αρρύθμιστες χρηματοπιστωτικές αγορές). Αποτελούν τυπικά παραδείγματα αντι- ή ψευδοεπιστημονικής σκέψης.

Η κρίση. Από το 2008 η οικονομία της χώρας διολισθαίνει προς μια βαθιά ύφεση: Οι ρυθμοί μεγέθυνσης μετατρέπονται σε αρνητικούς.

θα σήμαινε απότομη παύση πληρωμών («πτώχευση», «χρεοκοπία») και Την Άνοιξη του 2010… …η Ελλάδα βρέθηκε στα πρόθυρα αδυναμίας αναχρηματοδότησης ληξιπρόθεσμων χρεών και χρηματοδότησης τρεχόντων ελλειμμάτων, η οποία θα σήμαινε απότομη παύση πληρωμών («πτώχευση», «χρεοκοπία») και θα προκαλούσε χάος στην Ελλάδα και αλλού.

Τους μήνες που προηγήθηκαν η πιστοληπτική ικανότητα της χώρας υποβαθμιζόταν συνεχώς και η κυβέρνηση δανειζόταν με εκρηκτικά αυξανόμενο κόστος που προκαλούσε ένα φαύλο κύκλο τόκων και χρεών. Τα ομόλογά της είχαν υποβιβασθεί σε επίπεδο «σκουπιδιών» (junk) και τα επιτόκια δανεισμού της (αν έβρισκε δανειστές) είχαν ανέλθει σε επίπεδα που έκαναν αδύνατη τη δημοσιονομική διαχείριση.

Στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Γράφημα: Η εξέλιξη των επιτοκίων δανεισμού της ελλάδας το 2010.

Υπό τις συνθήκες αυτές (rebus sic stantibus), η Ελλάδα δεν είχε άλλη επιλογή από το να ζητήσει τη συνδρομή της ΕΕ και του ΔΝΤ: Έπρεπε να αντλήσει νέα κεφάλαια και να μειώσει το μη διατηρήσιμο κόστος δανεισμού της χώρας. Ήταν, από πολλές πλευρές, μια «κατάσταση έκτακτης ανάγκης».

Blame game Η αμοιβαία επίρριψη ευθυνών των κομμάτων εξουσίας συσκοτίζει τα προβλήματα, και εμποδίζει μια ευρύτερη διαδικασία μάθησης. Αποτυπώθηκε στις διαφορετικές προτάσεις για εξεταστική επιτροπή της Βουλής, με το ΠΑΣΟΚ να θέλει να περιορίσει τις διερευνήσεις στην περίοδο 2004-2009 και τη ΝΔ, φυσικώ τω λόγω, να προτείνει εξέταση της δεκαετίας του ’80 (όταν πραγματικά τριπλασιάσθηκε το χρέος) και της περιόδου μετά την ένταξη στην Ευρωζώνη.

Ο δρόμος... .....που κατέληξε στην κρίση αναχρηματοδότησης του Μαίου 2010 και στον διεθνή έλεγχο ήταν μακρύς. οι προϋποθέσεις είχαν διαμορφωθεί πολύ νωρίτερα.

Η ύφεση, έφερε στην επιφάνεια με επώδυνο τρόπο στρεβλώσεις δεκαετιών και τα διαχρονικά διαρθρωτικά ελλείμματα της χώρας (σε έναν κόσμο που αλλάζει γρήγορα). Τα προβλήματα αυτά αντικατοπτρίζονται (ανάμεσα σε άλλα) στη φθίνουσα ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας.

Επίσης.... Υψηλά ελλείμματα και συνεχής συσσώρευση χρεών σημαδεύουν τη δημοσιονομική διαχείριση από δεκαετίες. Με εξαίρεση το 1999 η χώρα ουδέποτε κατάφερε να μειώσει τα δημοσιονομικά ελλείμματα κάτω από το όριο του Μάαστριχτ (3%). Το μεταπολιτευτικό μοντέλο της χώρας και το κράτος παροχών εδραιώθηκε μέσω συνεχών δανεισμών (του κράτους και, αργότερα, των ιδιωτών). Ο δανεισμός έγινε τρόπος ζωής (αν και αυτό δεν ισχύει μόνο για την Ελλάδα). Επίσης, συνδέθηκε με μια αντιπαραγωγική νοοτροπία.

Αναλυτικότερα: Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας; Αναλυτικότερα: Ποιος φταίει για την οικονομική κρίση στη χώρα μας; Φταίει το μεταπολιτευτικό μοντέλο ανάπτυξης, ένα μοντέλο που βασίστηκε: στον εκτεταμένο κρατισμό, στην αδυναμία των θεσμών, στην ατολμία λήψης διαρθρωτικών μέτρων και τη διαπλοκή, στη διαφθορά στη μη εφαρμογή των νόμων (law enforcement) Το μοντέλο αυτό υπηρέτησαν και χρησιμοποίησαν όλοι όσοι άσκησαν εξουσία ανεξάρτητα εάν ήταν στην κυβέρνηση ή όχι.

Ο εκτεταμένος κρατισμός Οι αναρίθμητοι ρόλοι του κράτους. Η αποκαλυπτική ταυτότητα των διοικούντων τις κρατικές επιχειρήσεις Μέχρι πρόσφατα, έννοιες όπως ανταγωνισμός, επιχειρηματικότητα, επάρκεια, αποτελεσματικότητα, κερδοφορία, ανταγωνιστικότητα ήταν απαγορευμένες στο δημόσιο λεξικό Ακόμη και το Σύνταγμά μας δεν αναφέρεται πουθενά στην έννοια της επιχειρηματικότητας.

Η αδυναμία των θεσμών- παραδείγματα η ΕΛΣΤΑΤ (ως πρόσφατα τουλάχιστον) που είχε μετατραπεί σε εργαλείο χειραγώγησης στοιχείων Η απόλυτη ευχέρεια της εκάστοτε πλειοψηφίας να αλλάζει τους φορολογικούς νόμους. Οι μηχανισμοί λογοδοσίας (υπουργών) Το πλέγμα κανόνων χωροταξίας (χωροΑταξίας). Το είδαμε στην περίπτωση της Κερατέας. Η απονομή δικαιοσύνης, που επιβαρύνει την οικονομία και συχνά καταλήγει σε αρνησιδικία Η αξιολόγηση των ΑΕΙ Το καθεστώς των ΜΜΕ!

Η ατολμία λήψης διαρθρωτικών μέτρων και η διαπλοκή Όλα τα προηγούμενα χρόνια υπήρξε ατολμία στη λήψη διαρθρωτικών μέτρων γιατί οι πολιτικοί λειτουργούσαν «μυωπικά» και βρίσκονταν σε μια συνεχή συνδιαλλαγή με πάσης φύσεως οργανωμένα συμφέροντα (π.χ. συνδικάτα, εργοδότες) που επίσης παρέβλεπαν το "γενικό συμφέρον". Παραδείγματα ΔΕΚΟ Διαφορετικά μισθολόγια

Η Διαφθορά Οι πηγές διαφθοράς : κρατικός παρεμβατισμός που επεκτάθηκε γρήγορα μετά το 1974 και πρόσφερε απέραντες ευκαιρίες για συναλλαγή, το πελατειακό σύστημα, οι θεσμικές ατέλειες, η άγνοια των επιπτώσεων της διαφθοράς, που στηρίζει την επιείκεια με την οποία η κοινή γνώμη αντιμετώπιζε τις σχετικές επιπτώσεις.

Η μη εφαρμογή των νόμων Η ανομία: π.χ. καταλήψεις Οι καταλήψεις δεν νομιμοποιούνται στη Δημοκρατία. Το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης μπορεί να ασκηθεί με ποικίλους τρόπους. Δεν χρειάζεται να παραβιαστούν τα δικαιώματα των υπολοίπων πολιτών. Η μη εφαρμογή του νόμου για τα ΑΕΙ Ο νόμος για το κάπνισμα

Ιστορική αποτυχία Επισκοπώντας όσα συνέβησαν από το 1980 ως σήμερα , ριψοκινδυνεύω το συμπέρασμα ότι συνολικά, παρά μερικές σημαντικές προόδους σε διαφόρους τομείς, βιώσαμε μια ιστορική αποτυχία. Συναφώς διαπιστώνουμε –για να επαναφέρουμε μιαν αρχαία εμμονή– διάβρωση της δημόσιας αρετής.

2. Περιορίζουν τα μνημόνια την εθνική κυριαρχία;

Η Ελλάδα υπό διεθνή εποπτεία Το Μνημόνιο αντικατέστησε την έμμεση (και ως τότε αναποτελεσματική) πίεση για αλλαγές στην εθνική πολιτική που προερχόταν από τις αγορές ή / και από τις ηπιότερες μορφές συντονισμού στην ΕΕ (π.χ «διαδικασία υπερβολικού ελλείμματος, άρθρου 126 ΣΕΕ/ΣΛΕΕ). Οι διαδικασίες επιτήρησης και ελέγχου της οικονομικής πολιτικής από μέρους της τριμερούς που εκπροσωπεί τους δανειστές είναι αυστηρές – ασυγκρίτως αυστηρότερες από τη συνήθη διαδικασία υπερβολικού ελλείμματος.

Επίσης, λόγω της συμμετοχής του ΔΝΤ, η εφαρμογή της συμφωνίας σε κάθε στάδιο δεν είναι πολιτικά διαπραγματεύσιμη.

Η συμφωνία προβλέπει... τριμηνιαίες εκταμιεύσεις που θα βασίζονται σε τριμηνιαίες εκθέσεις προόδου και στην τήρηση των ποσοτικών κριτηρίων επιδόσεων, δέσμευση των ελληνικών αρχών «να διαβουλεύονται με την ΕΕ, την ΕΚΤ και το ΔΝΤ (εκπροσώπους της τριμερούς) για την υιοθέτηση πολιτικών που δεν συνάδουν με αυτό το Μνημόνιο»,

να παρέχουν οι ελληνικές αρχές κάθε αναγκαία πληροφορία, και, ειδικότερα, το Κοινοβούλιο να υιοθετήσει τη μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος «σε στενή διαβούλευση» με την τριμερή και νομοθεσία για τη φορολογική διοίκηση εφαρμόζοντας συστάσεις. Επίσης, καθιερώθηκε η φυσική παρουσία στελεχών του ΔΝΤ και της ΕΕ στην πρωτεύουσα. Δύσκολα θα συναντήσει κανείς αντίστοιχο προηγούμενο σε διεθνείς διαδικασίας στήριξης από το ΔΝΤ και την ΕΕ.

Στην αυστηρή επιτήρηση... Αντανακλάται η αμφιβολία για την ικανότητα της ελληνικής κυβέρνησης (και πολιτικής ελίτ) να φέρει εις πέρας το πρόγραμμα προσαρμογής. Το ίδιο είχε συμβεί το 1947 (έκθεση Porter). Επίσης και συναφώς, οι ηγεσίες του ΔΝΤ και της ΕΕ θεωρούσαν την Ελλάδα αποκλειστικά υπεύθυνη για την δημοσιονομική της κρίση. Είχαν καταλήξει από καιρό στο συμπέρασμα ότι η χώρα είχε συμπεριφερθεί για χρόνια ως λαθρεπιβάτης (free rider) στην ΕΕ.

Εθνική κυριαρχία περιορίζεται. Το σύστημα επιτήρησης γίνεται από πολλούς αντιληπτό ως περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας στην οικονομική πολιτική. Π.χ. ο Νότης Μαριάς (2010) υποστηρίζει ότι με το Μνημόνιο το ελληνικό Κοινοβούλιο υποτάσσεται στους δανειστές της χώρας αφού υποχρεούται «να υιοθετήσει νομοθεσία [....] εφαρμόζοντας τις συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΔΝΤ» (συντάξεις κ.α.).

Μια διαφοροποιημένη άποψη: Από «νομική άποψη» δεν φαίνεται να ανακύπτει περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας κατά την έννοια του άρθρου 28παρα 3 του Συντάγματος: Η Ελλάδα ζήτησε τη στήριξη, προσχώρησε οικειοθελώς στο Μνημόνιο και δεν κωλύεται να υπαναχωρήσει. Από «πραγματική άποψη» ωστόσο «ισοδυναμεί με εκχώρηση της αρμοδιότητας χάραξης και εφαρμογής της οικονομικής, δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής της χώρας στην ‘τρόϊκα’. Η ελληνική κυβέρνηση και το Κοινοβούλιο τίθενται υπό τον έλεγχό της...Η Δημοκρατία καταντά να να υφίσταται κατ’ επίφαση» (1). (1) Κ. Χρυσόγονος,2010.

Γεγονός είναι…. ...ότι τα περιθώρια για αυτόνομη άσκηση οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής έχουν σαφώς περιορισθεί σε τομείς που καλύπτονται από το Μνημόνιο. Όμως Πρώτον, η συρρίκνωση της εθνικής αυτονομίας δεν άρχισε με το Μνημόνιο, αλλά, δυσδιάκριτα κατ’ αρχάς, με τη διολίσθηση της χώρας στην υπερχρέωση. Τα συνεχώς αυξανόμενα χρέη συνεπάγονταν μεγαλύτερη εξάρτηση της οικονομίας και της οικονομικής πολιτικής από τις χρηματοπιστωτικές αγορές.

Δεύτερον, το επιχείρημα ότι χάθηκε η εθνική αυτονομία, όπως διατυπώνεται, στηρίζεται σε μια ξεπερασμένη αντίληψη περί εθνικής κυριαρχίας. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν από θεσμική άποψη μέρος μιας διαδικασίας τροποποίησης της εθνικής κυριαρχίας για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων.

Η Ένωση μετασχηματίσθηκε... ....από μια τελωνειακή ένωση στο πιο προωθημένο σχήμα πολιτικής ολοκλήρωσης του διεθνούς συστήματος- ένα υβρίδιο υπερεθνικών και διακυβερνητικών στοιχείων. Το αργότερο από την εποχή του Μάαστριχτ (1991-2) η εθνική κυριαρχία ορίζεται διαφορετικά από ό,τι στο παρελθόν. Η Ευρώπη έγινε ένα «μεταμοντέρνο» μόρφωμα (Robert Cooper), που επιτρέπει να αναλαμβάνονται αξιόπιστες δεσμεύσεις από αυτοπεριοριζόμενα κυρίαρχα κράτη και να λειτουργούν θεσμοί όπως η «αμοιβαία επιτήρηση» και η ΕΚΤ χωρίς να ενεργοποιούνται υπέρμετρα εθνικά ανακλαστικά!

Προσθέτω ότι στις Συνθήκες... ....αντανακλάται πρωτίστως μια ιδιαίτερη εκδοχή φιλελεύθερης οικονομικής φιλοσοφίας η οποία εγγυάται την αρχή των ανοιχτών αγορών. Οι κανόνες στοχεύουν στην ελεύθερη κυκλοφορία εμπορευμάτων, υπηρεσιών, κεφαλαίων και ατόμων («τέσσερις ελευθερίες»). Έχει καθιερωθεί επίσης μια πολιτική ανταγωνισμού για τον έλεγχο κρατικών μέτρων ή επιχειρηματικών πρακτικών που διαστρέφουν τον ανταγωνισμό.

Ως προς... ....το σύστημα «διακυβέρνησης» (ή θεσμούς συνεργασίας) υπενθυμίζω ότι ενισχύθηκαν τα όργανα της ΕΕ και δημιουργήθηκαν νέοι κεντρικοί θεσμοί (π.χ. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα που λειτουργεί ανεξάρτητα από τις εθνικές και ενωσιακές αρχές). Στο σύστημα διακυβέρνησης έχουν δοθεί ευφάνταστοι χαρακτηρισμοί (π.χ. «πολυεπίπεδο σύστημα διακυβέρνησης», «οιονεί ομοσπονδία» κλπ). Συνεπάγεται περιορισμούς της εθνικής κυριαρχίας σε ευαίσθητους τομείς (εμπορική πολιτική, νομισματική, δημοσιονομική, εν μέρει συναλλαγματική πολιτική κ.λ.π.).

Τρίτον, Είναι τυπικό παράδειγμα «νεοελληνικού φορμαλισμού». το επιχείρημα της εθνικής κυριαρχίας, κατά το βαθμό που χρησιμοποιείται ως λόγος απόρριψης του Μνημονίου, παραβλέπει το ζήτημα της αποτελεσματικότητας (ή της συνετής διαχείρισης των πόρων του έθνους) και τις συνέπειες της πολιτικής δεκαετιών, δηλαδή την ελληνική ευθύνη για την κρίση υπερχρέωσης της χώρας. Εμπιστεύεται και, έμμεσα, εξιδανικεύει την εθνική πολιτική. Είναι τυπικό παράδειγμα «νεοελληνικού φορμαλισμού».

Ουσιαστικά το Μνημόνιο... Υποχρεώνει τη χώρα να κάνει όσα είχε συμφωνήσει κατά καιρούς στο ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά δεν είχε καταφέρει να υλοποιήσει. Το πιο ακραίο σύμπτωμα μη συμμόρφωσης σε κοινές αρχές και κοινούς κανόνες είναι η δημοσιονομική ατασθαλία και αδιαφάνεια.

Πάντως, η συζήτηση για την εθνική κυριαρχία.... ....θέτει ένα σημαντικό ζήτημα: Πως ορίζεται συγκεκριμένα η εθνική κυριαρχία ή υπάρχουν περιθώρια για αυτόνομες επιλογές στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και των μεγάλων περιφερειακών ολοκληρώσεων; Η απάντησή μου είναι ναι, αλλά η απάντηση στην πράξη πρέπει να οδηγεί σε προσαρμογή των θεσμών του κράτους και της οικονομίας ώστε να ικανοποιούνται κριτήρια ευημερίας ή αποτελεσματικότητας!

...σε ένα γενικό επίπεδο... Το εθνικό κράτος δεν είναι αφοπλισμένο ακόμη και σε συνθήκες υπερχρέωσης και μεγάλων ολοκληρώσεων. Πρέπει απλά να αλλάξει στόχευση. Δεν μπορεί πια να λειτουργεί όπως πριν από το Μνημόνιο. Το ίδιο ισχύει για την οικονομία και την κοινωνία. Αυτό είναι (ή θα έπρεπε να είναι) στο επίκεντρο κάθε σοβαρής δημόσιας συζήτησης.

3. Τι διαφέρει η οικονομική κρίση στη χώρα μας από άλλες κρίσεις σε άλλες χώρες; Κάθε κρίση είναι διαφορετική (Ρωσία, Αργεντινή, ΗΠΑ, Ισλανδία, Μεξικό, Ταϋλάνδη, Τουρκία) Δεν υπάρχει μοναδικό μοντέλο Ο δημοσιονομικός άθλος της Ελλάδας: μείωση του πρωτογενούς δημοσιονομικού ελλείμματος κατά 11% μέσα σε 3,5 χρόνια. Σύμφωνα με τα σχετικά στοιχεία του ΔΝΤ, στα τελευταία 40 χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί, μεταξύ των αναπτυγμένων κρατών του κόσμου, 31 επιτυχημένες προσπάθειες δραστικής μείωσης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, πάντα με την υιοθέτηση, μεταξύ άλλων και μέτρων 'δημοσιονομικής πειθαρχίας'.  Ο μέσος όρος της μείωσης του πρωτογενούς ελλείμματος για όλες τις επιτυχημένες προσπάθειες ήταν 8,3%, και το μέσο διάστημα στο οποίο αυτή επετεύχθη 7,2 χρόνια.

4. Χρειάζεται η χώρα δημοσιονομική προσαρμογή; Γιατί; Ναι χρειαζόμαστε δημοσιονομική προσαρμογή, δηλαδή νοικοκύρεμα των δημοσίων οικονομικών μας.

ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΕΣΟΔΑ Γιατί για πολλά χρόνια πραγματοποιούμε δαπάνες που υπερβαίνουν κατά πολύ τα έσοδά μας Ζούσαμε πάνω από τις δυνατότητές μας

…το χρέος θα σταθεροποιηθεί μόνο το 2013 στο 160% του ΑΕΠ Γιατί επίσης για πολλά χρόνια αναγκαζόμαστε να δανειστούμε προκειμένου να καλύψουμε τα ελλείμματα. Γιατί έχουμε ένα χρέος που είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη Γιατί τα σημερινά επίπεδα χρέους της Ελλάδας είναι κατά πολύ ψηλότερα από αυτά της Αργεντινής και της Ρωσίας όταν είχαν χρεοκοπήσει

Γιατί το spread των Ελληνικών ομολόγων παραμένει το υψηλότερο στην Ευρωζώνη

... Η φθίνουσα ανταγωνιστικότητα αντανακλάται στο ισοζύγιο πληρωμών Γιατί η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας συνεχώς επιδεινώνεται “Doing Business” report: Η Ελλάδα είναι 109η από 155 χώρες, δεν προσελκύει επενδύσεις

Γιατί η προβλεπόμενη αύξηση της δαπάνης για συντάξεις είναι η υψηλότερη στην Ευρωζώνη Γιατί η προβλεπόμενη αύξηση της δαπάνης για συντάξεις είναι η υψηλότερη στην ευρωζώνη

Η δημοσιονομική λοιπόν προσαρμογή είναι αναγκαία για να.... να τεθούν υπό έλεγχο ή, έστω, σταθεροποιηθούν τα χρέη, να μειωθεί το κράτος, να μειωθούν τα επιτόκια δανεισμού στο μέλλον, να γίνει προβλέψιμη η οικονομική πολιτική (φόροι!) και, έτσι, να δημιουργηθούν προϋποθέσεις για την ανάκαμψη των παραγωγικών δραστηριοτήτων.

Αλλά, αναπόφευκτα δημοσιονομική προσαρμογή αυτού του τύπου και αυτής της κλίμακας εντείνει την ύφεση της οικονομίας και την ανεργία. Η ύφεση και η ανεργία θα μπορούσαν με τη σειρά τους να θέσουν σε κίνδυνο τη δημοσιονομική προσαρμογή. Διαγραφόταν λοιπόν η απειλή ενός φαύλου κύκλου αν δεν ενεργοποιηθούν οι διαθέσιμες πηγές ανάπτυξης.

5. Τι είναι προτιμότερο από πλευράς οικονομικής αποτελεσματικότητας, η αύξηση της φορολογίας ή η μείωση των δαπανών για την μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων;

Θεωρητικά, η μείωση των δαπανών είναι προτιμότερη για 3 λόγους (supply-side economics): (α) η αύξηση της φορολογίας, ενισχύει τα έσοδα και δημιουργεί ταμιακή ευχέρεια στους υπουργούς, άρα και κίνητρο να δαπανήσουν περισσότερα (β) η αύξηση της φορολογίας επηρεάζει τα κίνητρα των ατόμων να προσφέρουν περισσότερο ή όχι. Δεν είναι τυχαίο ότι οι φορολογικοί συντελεστές μπορούν να αποδώσουν μέχρις ενός σημείου. Παραπέρα τα έσοδα μειώνονται αντί να αυξάνονται. (γ) η αύξηση της φορολογίας επιδρά αρνητικά στην επένδυση που είναι η ατμομηχανή της ανάπτυξης.

Πιθανόν, δεν είναι ο καλύτερος τρόπος δημοσιονομικής εξυγίανσης η σχεδόν ισομερής κατανομή του βάρους της προσαρμογής σε δαπάνες και έσοδα που πρόβλεψε το Μνημόνιο.

Η έρευνα υποδεικνύει ότι.... προγράμματα που βασίζονται περισσότερο στην περιστολή των δαπανών (π.χ. Για μισθούς) είναι αποτελεσματικότερα από αυτά που στηρίζονται στους φόρους[i]. Και είναι πιο αποτελεσματικά αν συνοδευθούν από διαρθρωτικές αλλαγές. [i] ALESINA, Alberto and ARDAGNA, Silvia Large changes in fiscal policies: Taxes versus spending, NBER Working Paper No 15438, October 2009 κ.α.

Αλλά, πάλι, γιατί είναι προτιμότερη η περιστολή των δαπανών παρά η αύξηση των φόρων, αν δεχθούμε ότι και τα δύο εργαλεία έχουν υφεσιακές επιπτώσεις; Η επικρατέστερη εξήγηση είναι η εξής: Η πολιτική περικόπτοντας δαπάνες περιορίζει τους μισθούς και το κόστος παραγωγής και επομένως ευνοεί την παραγωγή στον ιδιωτικό τομέα, αυξάνει τον ρυθμό μεγέθυνσης και μειώνει τα ελλείμματα. (*) (*)Alesina, A and Perroti, R. Fiscal adjustment in OECD countries: composition and macroeconomic effects, IMF staff papers, 44(2), 1997, pp 210-242. κ.α.

Όμως, αν είναι έτσι, γιατί.... τελικά η κυβέρνηση (οι κυβερνήσεις) επιλέγουν να προσφύγουν σε αυξήσεις των φόρων για να μειώσουν τα δημοσιονομικά ελλείμματα; Μια απάντηση είναι ότι η διαφθορά γενικά επηρεάζει την επιλογή των εργαλείων (επιβολή φόρων μάλλον παρά αύξηση των δαπανών). σύνθεση των δαπανών (*). Θα μπορούσα να υποθέσω ότι και η οργανωμένη γύρω από το κράτος προσοδοθηρία (rent-seeking) επηρεάζει τις πολιτικές επιλογές. (*) Arin, K.P. Chimelrova, Vierra et al Why are corrupt countries less successful in consolidating their budgets?”, Journal of Public Economics, 95 (2011), 521-530.

Εκτεταμένη και μακροχρόνια προσοδοθηρία..... ....και πελατειακές πρακτικές συνεπάγονται ότι οι πολιτικοί βλέπουν τον δημόσιο τομέα σαν ένα χώρο συναλλαγών με «πελάτες». για πελατειακές διευθετήσεις. Χώρες με ισχυρές πελατειακές παραδόσεις και ανάλογες πολιτικές δομές τείνουν να στηρίζονται λιγότερο σε περιστολές των δαπανών σε περιόδους λιτότητας. Αυτό εξηγεί π.χ. Γιατί γιατί δεν έγιναν ιδιωτικοποιήσεις τα τελευταία χρόνια ή δεν εφαρμόσθηκαν σχέδια κατάργησης περιττών δημόσιων οργανισμών, γιατί υπήρχε ανοχή στη διαφθορά των φορολογικών και άλλων υπηρεσιών κλπ.

Πρόσθετες επιφυλάξεις ή κριτικές: Η πολιτική προσαρμογής έπρεπε να εκμεταλλευθεί τις δυνατότητες της δημόσιας περιουσίας. υποτίμησε την ανάπτυξη – δηλαδή τις δυνατότητες για μέτρα που θα επέσπευδαν την έξοδο από την ύφεση (π.χ. αξιοποίηση του ΕΣΠΑ ή τις δημόσιες επενδύσεις). Συνέβη το αντίθετο. Γενικά, υπάρχει θέμα σύνθεσης των δαπανών σε περιόδους λιτότητας. Υποτίμησε τις επιπτώσεις των συσσωρευμένων χρεών (σε απόλυτα μεγέθη και ως % ΑΕΠ).

6. Είναι μονόδρομος η δημιουργία πρωτογενών πλεονασμάτων και η πολιτική λιτότητας ή όχι;

ΟΧΙ μείωση του χρέους μπορεί να επέλθει ακόμα και εάν το έλλειμμα είναι μηδενικό ή ελάχιστα θετικό. το σημαντικό μέγεθος δεν είναι το χρέος καθ’ εαυτό αλλά το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. δεν είναι πανάκεια ένα πρωτογενές πλεόνασμα αφού και ένα μικρό ύψος ελλείμματος εάν υπάρχει και συνδυάζεται με υψηλή ανάπτυξη έχει ευεργετικά αποτελέσματα στη μείωση του ποσοστού χρέους ως προς το ΑΕΠ. Η ανάπτυξη της οικονομίας είναι το σημαντικό στοιχείο και η επίτευξη της μέγιστης δυνατής ευημερίας και ευτυχίας των πολιτών της. Η λιτότητα οδηγεί σε ύφεση και μειώνει τον παρονομαστή που είναι το ΑΕΠ με αποτέλεσμα ακόμα και εάν το έλλειμμα παραμένει στα ίδια επίπεδα ο λόγος να αυξάνεται.

7. Ποιο είναι το περιεχόμενο της ανάπτυξης;

Η ανάπτυξη να προέλθει από τις μεταρρυθμίσεις του Μνημονίου στο οποίο «επικαιροποιούνται» οι εισηγήσεις δεκαετιών προς τις ελληνικές κυβερνήσεις από διεθνείς και εθνικούς οργανισμούς! Συνολικά οι μεταρρυθμίσεις στοχεύουν πρωτίστως (αν και όχι μόνο) στο να βελτιώσουν την οικονομική αποτελεσματικότητα (economic efficiency), δηλαδή να επιφέρουν καλύτερη χρήση των διαθέσιμων πόρων και με τον τρόπο αυτόν αύξηση του πλούτου. Οι μεταρρυθμίσεις αποδίδουν κατά κανόνα μακροχρόνια.

Σε πολλούς - πολιτικούς, υπουργούς, δημόσιους υπάλληλους, συνδικαλιστές και πολίτες - δεν έχει γίνει κατανοητό πως οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις στοχεύουν ευθέως στην ανάπτυξη. Ούτε ότι όταν μιλάμε για ανάπτυξη εννοούμε κυρίως αλλαγή των συστημάτων κινήτρων και αντικινήτρων, των κανόνων του παιγνιδιού και των θεσμών που τους εφαρμόζουν.

Οι μεταρρυθμίσεις του Μνημονίου: Οι μεταρρυθμίσεις του Μνημονίου: Ευρεία δημοσιονομική μεταρρύθμιση (εκτός από την άμεση ποσοτική περικοπή των ελλειμμάτων), με αλλαγές της φορολογικής διοίκησης, του ελέγχου των δαπανών κ.α. («δημοσιονομική διακυβέρνηση»), Τακτοποίηση των στατιστικών της χώρας, Εκλογίκευση του ρυθμιστικού συστήματος: Απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, αναδιαρθρώνοντας τον ΟΣΕ, ενσωμάτωση στο εθνικό δίκαιο σειράς κοινοτικών οδηγιών, μείωση της γραφειοκρατίας και συνεπώς τού διοικητικού βάρους κατά 20% (τούτο δε ως το τις αρχές του 2011!), άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, άνοιγμα της αγοράς ενέργειας κ.α.

Εκσυγχρονισμός της Δημόσιας Διοίκησης, με εφαρμογή της κοινοτικής νομοθεσίας στις δημόσιες προμήθειες, τροποποίηση του συστήματος αμοιβών, που να «εξασφαλίζει ότι η αμοιβή αντανακλά την παραγωγικότητα», εισαγωγή αποτελεσματικών μηχανισμών ανεξάρτητης αξιολόγησης ατόμων και υπηρεσιών κ.α. Μεταρρύθμιση των εργασιακών σχέσεων για μεγαλύτερη ευελιξία στον ιδιωτικό τομέα, Αλλαγή των δομών του ασφαλιστικού (αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης, αλλαγή του τρόπου υπολογισμού της σύνταξης κ.α.). Ο νόμος που ψηφίσθηκε ήδη εξετάζεται από το IMF κυρίως ως προς τις δημοσιονομικές του επιπτώσεις.

Ένα απλό σχήμα για τις επιπτώσεις: Αμέσως Αργότερα Δημοσιονομική εξυγίανση Ύφεση και Ανεργία Ανάπτυξη Μεταρρυθμίσεις

Ένα απτό παράδειγμα για τις αναπτυξιακές επιπτώσεις μεταρρυθμίσεων είναι η καταπολέμηση της διαφθοράς

Το φαινόμενο της διαφθοράς…. ….πήρε ανεξέλεγκτες διαστάσεις ιδίως μετά την απότομη και άναρχη διόγκωση του κράτους στη δεκαετία του ’80. Τη διαφθορά ευνοούν η αδιαφάνεια των διαδικασιών, η ατιμωρησία, η καταναλωτική κουλτούρα, οι δομές των ΜΜΕ, και μερικές νέες διεθνείς διευκολύνσεις (εξωχώριες εταιρείες κτλ.) – συνοπτικά ένας καταλυτικός συνδυασμός θεσμών και αξιών.

«Ομηρεία του κράτους» Ίσως πιο σημαντική από την ωμή διαφθορά π.χ. με το «φακελάκι» είναι η «ομηρεία» των λειτουργών του κράτους ή και ολόκληρου του κράτους (state capture) που εκτρέφει «νόμιμες» μορφές διαφθοράς π.χ. με το είδος των προκηρύξεων που γίνονται, με νομοθετικές ρυθμίσεις για προμήθειες, αδιαφανείς διαδικασίες, με την ατιμωρησία κ.α. Συνεπώς μέτρα εκσυγχρονισμού του πολιτικού συστήματος μπορεί να συνεισφέρουν, αν είναι καλά σχεδιασμένα, στην αντιμετώπιση του φαινομένου.

Διαφθορά, χρέη και μεγέθυνση. Το φαινόμενο αποθαρρύνει την υγιή επιχειρηματικότητα, λειτουργεί ως αντικίνητρο για ξένες παραγωγικές επενδύσεις και προκαλεί ευρείας κλίμακας αναδιανομές, που εντέλει υπονομεύουν τη συνοχή και το ηθικό της κοινωνίας. Ο περιορισμός της διαφθοράς θα είχε ως επίπτωση τη μείωση των ελλειμμάτων κατά 4 ή περισσότερες ποσοστιαίες μονάδες[1]. Συνολικά, λοιπόν, η διαφθορά επηρεάζει αρνητικά τις μακροοικονομικές επιδόσεις και, ειδικότερα, εμποδίζει τη μεγέθυνση. [1] Kaufmann, Daniel Can corruption adversely affect public finances in industrialized countries?, The Brookings Institution April 19, 2010.

Ποσοτικές επιπτώσεις των επί μέρους μεταρρυθμίσεων. Άλλες εκτιμήσεις. Οι σχετικές προσδοκίες μπορούν να γίνουν συγκεκριμένες επί τη βάσει εμπειρικών ερευνών. Π.χ. το ΙΟΒΕ υπολογίζει ότι η εκλογίκευση του ρυθμιστικού συστήματος των αγορών μπορεί να επιφέρει αύξηση του ΑΕΠ κατά 13,2 ποσοστιαίες μονάδες τα επόμενα πέντε χρόνια. Ανάλογου μεγέθους εκτιμήσεις είχαν κάνει πολύ νωρίτερα το ΚΕΠΕ και ο ΟΟΣΑ. Σύμφωνα με έρευνα του Brookings η καταπολέμηση της διαφθοράς μπορεί να μειώσει τα δημοσιονομικά ελλείμματα κατά 4 εκατοστιαίες μονάδες και έτσι να λειτουργήσει αναπτυξιακά.

Πόρισμα ειδικής επιτροπής εκτιμά «κέρδη» 1,1 δις ευρώ για την Ελλάδα από την άρση των περιορισμών στα κρουαζερόπλοια. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο υπολογισμός είναι σχεδόν παιδική άσκηση: Π.χ. τα οφέλη από την αναδιάρθρωση του ΟΣΕ! Τέλος, σύμφωνα με εκτιμήσεις της ΕΕ, η πρόσβαση ιδιωτών στα λιγνιτικά αποθέματα θα προκαλέσει επενδύσεις ύψους 4 δις ευρώ, θα αποφέρει περίπου 2 δις. ευρώ έσοδα στο δημόσιο (ή και περισσότερα), θα βελτιώσει τη χρήση των πόρων από τη ΔΕΗ λόγω της ανταγωνιστικής πίεσης και θα συνεισφέρει στην ενεργειακή ασφάλεια της χώρας.

Σε άλλη, πιο «τεχνική» διατύπωση: Παρά τις επιφυλάξεις για επιμέρους μέτρα, το ευρύ και φιλόδοξο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων του Μνημονίου συνεπάγεται, συνολικά, τη συστηματική αντιμετώπιση των αποτυχιών του κράτους και, συναφώς, ένα σοβαρό μετασχηματισμό της οργάνωσης του κράτους και της οικονομίας - τη μετάβαση από μια κοινωνία προσοδούχων (rent-seeking society) σε μια κοινωνία στην οποία αποκαθίστανται διαμετρικά αντίθετες αξίες.

8. Μπορεί η Ευρώπη να μας σώσει; Για την Ευρώπη η Ελλάδα αντιπροσωπεύει το 2% του ΑΕΠ. Δηλαδή δεν είναι μεγάλο το κόστος διάσωσης. Το πρόβλημα είναι η μεταδοτικότητα, αυτό που λέμε “ηθικός κίνδυνος”. Εάν διασωθεί η Ελλάδα με Ευρωπαϊκά λεφτά τότε πώς θα αντιμετωπιστεί η Ιταλία και η Ισπανία; Η ΕΕ επιδιώκει τη στεγανοποίηση του ελληνικού προβλήματος.

9. Πόσο μπορεί να επηρεάσουν την έκβαση των πραγμάτων οι κοινωνικές αντιδράσεις; Διευθύντρια του ΔΝΤ, Κριστίν Λαγκάρντ στα πλαίσια του Φόρουμ στο Νταβός το 2009 είπε: «μπορεί να υποθέσει κανείς ότι υπάρχει ενδεχόμενο να προκληθεί ένας φαύλος κύκλος στον οποίο τα ίδια τα μέτρα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης μπορούν να προκαλέσουν αντίδραση, η οποία θα επιδεινώσει την κρίση. Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Ζαν Μισέλ Σεβερινό: «Είναι σαφές ότι αν η κοινωνική κατάσταση συνεχίσει να επιδεινώνεται, θα φτάσει σε σημείο η κοινωνική αναταραχή να αυξηθεί τόσο που να μην επιτρέπει την ανάκαμψη».

10. Το ΔΝΤ και γενικότερα η Τρόικα θέλουν να μας εξοντώσουν; Όχι. Ανταποκρίνονται στα δικά μας αιτήματα. Είναι οι χρηματοδότες μας. Είναι η μηχανική υποστήριξη της οικονομίας. ήταν λάθος η δημιουργία αρνητικού κλίματος στη διεθνή σκηνή: «ΤΙΤΑΝΙΚΟΣ» «Η Ελλάδα είναι διεφθαρμένη χώρα» η αγορά από τη στιγμή που έστρεψε τους προβολείς της πάνω στην Ελλάδα και είδε την πραγματικότητα έπαψε να μας δανείζει με ευνοϊκούς όρους. Τα speads εκτινάχθηκαν Η μη έγκαιρη λήψη δημοσιονομικών και διαρθρωτικών μέτρων οδήγησε στη λήψη οριζόντιων μέτρων

11. Τελικά τι είναι τα μνημόνια;

Συνολικά, το Μνημόνιο είναι μια ευκαιρία Συνολικά, το Μνημόνιο είναι μια ευκαιρία. Αν υλοποιηθούν οι περισσότερες προβλέψεις του.... ...θα επιστρέψουμε σε μια νοικοκυρεμμένη δημόσια οικονομία που αποτέλεσε τη βάση του μεταπολεμικού θαύματος, Θα έχουμε ακριβέστερη εικόνα (και συνεπώς αποτελεσματικότερο έλεγχο)της δημόσιας οικονομίας, Θα βελτιωθούν οι μηχανισμοί χρησιμοποίησης πόρων και η σπατάλη, Θα απο-κομματικοποιηθεί η δημόσια διοίκηση, Θα τεθεί υπό έλεγχο η διαφθορά σε νοσοκομεία, πολεοδομίες, εφορίες κ.α.

Θα μειωθεί η φοροδιαφυγή και θα βελτιωθούν οι μηχανισμοί συλλογής πόρων, Θα βελτιωθούν οι μηχανισμοί εποπτείας (ρύθμισης) της αγοράς, Θα διαμορφωθεί ένα φιλικό περιβάλλον για την επιχειρηματικότητα κλπ. Συνοπτικά, θα διαμορφωθούν αρκετές προϋποθέσεις για διατηρήσιμη ανάπτυξη αργότερα.

Α ν . . . .

12. Μπορούν οι Κεϋνσιανές πολιτικές να αποτελέσουν εναλλακτική λύση; Όσοι αναζητούν καταφύγιο στον (παρεξηγημένο πάντως) Κέινς και επικαλούνται τον Κρούγκμαν και τον Στίγκλιτς (αγνοώντας τις υποσημειώσεις τους) παραβλέπουν τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και επομένως γίνονται μέρος της μεγάλης συμμαχίας για την προάσπιση του status quo. Γενικότερα, παραβλέπουν τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες μπορεί να ασκηθεί (κεϊνσιανή) πολιτική αύξησης των δαπανών κ.λπ.

Μια προϋπόθεση είναι ότι πρέπει να υπάρχει γερή παραγωγική βάση, που αργεί λόγω υποτονικής ζήτησης αλλά είναι σε θέση να παράγει περισσότερα και μάλιστα ανταγωνιστικά. Αυτή μπορεί όντως να χρειάζεται τόνωση μέσω της ζήτησης (stimulus) για να πάρει μπροστά. Αυτό συνέβαινε στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του '30 και του '50! Αλλά στη σημερινή Ελλάδα πρόβλημα είναι η ίδια η παραγωγική της βάση.

Το πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας δεν είναι πρόβλημα ζήτησης αλλά προσφοράς (1). Η αντιμετώπισή του απαιτεί μια «πραγματική επανάσταση της προσφοράς» για να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Μέρος της λύσης είναι η αναμόρφωση του βαθύτατα προβληματικού δημόσιου τομέα. Επί πλέον, μια επεκτατική και δήθεν κεϋνσιανή πολιτική θα επέτεινε το πρόβλημα του χρέους. (1) Αργυρός και Κοντονίκας, Kardiff και Glaskow, 2010

13. Είναι η έξοδος από το ευρώ λύση; Προτείνεται από πολλούς η έξοδος από το ευρώ. Αυτό όμως θα σήμαινε επιστροφή στην εποχή των υποτιμήσεων, του πληθωρισμού, της χαοτικής δημοσιονομικής διαχείρισης και της διαρκούς στασιμότητας, δηλαδή, επιστροφή στην εποχή του λαϊκισμού.

«Δεν υπάρχει κακή κατάσταση που να μη μπορεί να γίνει χειρότερη». Όταν, λοιπόν, μιλάμε για «εναλλακτική λύση να θυμόμαστε ότι «Δεν υπάρχει κακή κατάσταση που να μη μπορεί να γίνει χειρότερη».

Εν τούτοις η δέσμη μέτρων μπορεί να βελτιωθεί. Διάφορες προτάσεις στοχεύουν σε αποφασιστικότερη (ή πιο ριζοσπαστική) και συνεκτικότερη πολιτική προσαρμογής που περιλαμβάνει Δραστική συρρίκνωση της δημόσιας απασχόλησης (και άρα της πελατειακής συναλλαγής), συναφώς Μετακίνηση του κέντρου βάρους από τις αυξήσεις φόρων στη μείωση των κρατικών δαπανών,

Αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας τολμηρά μέτρα (μεταρρυθμίσεις) σε τομείς που δεν θίγονται στο Μνημόνιο: Εκπαίδευση, περιβάλλον, χωροταξία, εφαρμογή του νόμου (rule of law), Αλλαγές στους βασικούς κανόνες του πολιτικού παιγνίου και ένα νέο «σχέδιο δράσης» για την ανάπτυξη (1) Σε κάθε περίπτωση πολλά θα εξαρτηθούν όχι μόνο από τις εσωτερικές αλλά και από τις διεθνείς και ευρωπαϊκές εξελίξεις. (1) Πισσαρίδης, Χρ./ Αζαριάδης, Κ. /Ιωαννίδης, Γιάννης (2010), Καζάκος (2007), Κοντιάδης (2009), Τράπεζα της Ελλάδος (2010), Προβόπουλος (2010).