Πολυτεχνείο Κρήτης - Αρχιτεκτονική Σχολή εαρινό εξάμηνο 2016-2017 Ιστορία & Θεωρία Αρχιτεκτονικής ΙΙ δρ Αμαλία Κωτσάκη, επικουρη καθηγήτρια

Μεσαιωνικός κόσμος - Θεοκεντρικός Χώρος vs Αναγεννησιακός κόσμος - Ανθρωποκεντρικός Χώρος

Αναγεννησιακός κόσμος - Ανθρωποκεντρικός Χώρος Πρώιμη Αναγέννηση Αναγεννησιακός κόσμος - Ανθρωποκεντρικός Χώρος Πρώιμη Αναγέννηση

Φλωρεντία

Φλωρεντία

Φλωρεντία

Φλωρεντία

Φλωρεντία

Φλωρεντία Filippo Brunelleschi 1377-1446 Ως πρώτο κτήριο της Αναγέννησης θεωρείται το Foundling Hospital (1421- ) οι ρίζες της μορφολογικής αντιμετώπισης του κτηρίου θα πρέπει να αναζητηθούν στην αρχιτεκτονική της Φλωρεντίας του 11ου και 12ου αι. ( S.Miniato, SS. Apostoli). Οι Φλωρεντιανού προετοίμασαν την υποδοχή του Ρωμαϊκού στυλ ανατρέχοντας αρχικά στις ρωμανικές πρωτο-αναγεννησιακές τους ρίζες.

.

Brunelleschi, S.Spirito (1436) παρ’ όλες τις ρωμανικές – μεσαιωνικές καταβολές σε μορφολογικό επίπεδο, η αντίληψη του χώρου είναι εντελώς νεωτερική. ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ Το ύψος του κλίτους είναι διπλάσιο του πλάτους του. Οι πτέρυγες έχουν τετραγωνική κάτοψη και ύψος διπλάσιο του πλάτους τους. Οι πλευρικές κόγχες εγγράφονται σε τετράγωνο. Είναι δύσκολο σήμερα να αντιληφθεί κανείς τον ενθουσιασμό των αρχιτεκτόνων της πρώιμης Αναγέννησης μπροστά σε αυτές τους απλές μαθηματικές σχέσεις στον χώρο. ΤΑΣΗ ΠΡΟΣ ΠΕΡΙΚΕΝΡΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ

Brunelleschi, S.Spirito (1436)

Brunelleschi, S.Spirito (1436)

Brunelleschi, S.Spirito (1436) Είναι η εποχή (1425) που οι ζωγράφοι της Φλωρεντίας ανακαλύπτουν τους κανόνες της προοπτικής. Μόλις οι ζωγράφοι ανακαλύπτουν την προοπτική, οι αρχιτέκτονες αγωνιούν να σχεδιάσουν βάσει αναλογιών τα κτίσματά τους. Η προσπάθεια κατά τον 15ο αιώνα να φέρει στην πρωτοκαθεδρία το ζήτημα του χώρου είναι συγκρίσιμη με τη σημερινή εποχή,με τη διαφορά ότι στην Αναγέννηση το ενδιαφέρον ήταν στραμμένο στον ΙΔΕΑΤΟ ΚΟΣΜΟ, ενώ σήμερα στον ΥΛΙΚΟ.

Brunelleschi, S.Spirito (1436)

Brunelleschi, Santa Maria dei Angeli (1434- ) Ο πρώτος περίκεντρος αναγεννησιακός ναός Ρωμαϊκός χαρακτήρας (μακρά παραμονή του αρχιτέκτονα στη Ρώμη)

Μichelozzo di Bartolomeo (1396-1472) Temple of Minerva Medica (1444- ) Η ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Η λειτουργία του μεσαιωνικού ναού ήταν να οδηγήσει τον πιστό προς το ιερό. Σε ένα αμιγώς περίκεντρο κτίσμα αυτή η κίνηση είναι αδύνατη. Το κτίσμα αποδίδει γενικευμένη εντύπωση μόνο όταν ο θεατής βρίσκεται σε συγκεκριμένο σημείο. Τότε αυτός μετατρέπεται σε «μέτρο όλων των όλων». Το θρησκευτικό νόημα του ναού από το κοσμικό – ανθρώπινο. Ο άνθρωπος στον αναγεννησιακό ναό δεν θέτει ως στόχο του την πνευματική υπέρβαση, αλλά απολαμβάνοντας το κάλλος που τον περιβάλλει να αισθανθεί ότι αποτελεί το κέντρο αυτού του κάλλους. Δεν μπορούσε να υπάρξει πιο εύγλωττο σύμβολο από τους ουμανιστές και τους πάτρωνές τους για τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και το θείον Σχετικά φιλοσοφικά κείμενα Pico delle Mirandola, The Dignity of Man, 1486 Μachiavelli, The Prince, Count Castigliogne, Courtier (ιδανικός άνθρωπος) Leonardo da Vinci – το μόνο που δεν τον απασχόλησε ήταν ο Χριστιανισμός.

Οι φιλόσοφοι της Φλωρεντίας ίδρυσαν μια ακαδημία στο μοντέλο της Ακαδημίας του Πλάτωνος όπου προωθούσαν ΄΄έναν συνδυασμό αρχαιοελληνικής και χριστιανικής θρησκείας, όπου η χριστιανική αγάπη δεν διέφερε από τις πλατωνικές θεωρίες περί αγνότητας της αγάπης με στόχο το κάλλος της ψυχής και του σώματος. Lorenzo the Magnifiacant 1490 “ How lovely is youth But flies from us. If you want to be happy, be happy now. There is no certainly of tomorrow.” Όταν κατασκευάζονταν ένας ναός, δεν υπήρχε ως στόχος η υπόμνηση του αβέβαιου μέλλοντος και του τι πρόκειται να συμβεί μετά το τέλος της επίγειας ζωής. Η αρχιτεκτονική μέσω του νοήματός της καλείται να αποδώσει αιωνιότητα στο παρόν. Κατά συνέπεια οι αναγεννησιακοί πάτρωνες αντιμετώπιζαν την ανέγερση εκκλησιών ως να ήταν ναοί αφιερωμένοι στη δική τους δόξα και μακράν της πίστης στα Θεία. Η ροτόντα στο SS. Annunziata σχεδιάστηκε ως μνημείο για τους Gonzada, αρχόντων της Mantua.

Sforza Chapel, Milan from Sperandio’s medal

Την ίδια εποχή οι Sforza στο Μιλάνο έδειχναν να έχουν ενημερωθεί για τις εξελίξεις στη ναοδομία. Η ανακατασκευή του παρεκκλησίου τους στο Μιλάνο ακολούθησε το σχήμα του ελληνικού σταυρού, μια άλλη εκδοχή περίκεντρου κτίσματος από τον Antonio Filarete (1451-65), γνωστού από το Ospedale Maggiore στο Μιλάνο (μια σύνθεση μεγάλης κλίμακας συμμετρική σύνθεση με εσωτερικές αυλές, που αποτέλεσε κατά τον 16ο και 17ο αιώνα πρότυπο για ανάκτορα όπως Escorial, Tuileries, Whitehall.

Ospedale Maggiore, Milan Escorial, Spain Tuileries, Paris

H πλέον ενδιαφέρουσα συμβολή του Filarete είναι το σχέδιο για μια ιδεατή πόλη, τη Sforzinda, η οποία είναι η πρώτη απολύτως συμμετρική πόλη στην ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής. Ένα κανονικό οκτάγωνο χωρισμένο από ακτινικούς δρόμους και με καθεδρικό ναό και ανάκτορο πάνω σε μια τετράγωνη πλατεία στο κέντρο της πόλης. Η εμμονή στο περίκεντρο σχήμα είναι πλέον εμφανής σε όλε στις κλίμακες σχεδιασμού. H εκκλησία στη Sforzinda και το Ospedale στο Μιλάνο είναι συνθέσεις εγγεγραμμένες σε τετράγωνο με κεντρικό τρούλλο και τρουλλαία παρεκκλήσια στις τέσσερις γωνίες. Οι αναφορές σε Βυζαντινά ανάλογα είναι εμφανείς.

Sforza Chapel, Milan from Sperandio’s medal

Ο Leo Battista Alberti (1404-72) προέρχεται από μεγάλη πατριαρχική οικογένεια της Φλωρεντίας και αντιπροσωπεύει έναν νέο τύπο αρχιτέκτονα. Οι Brunelleschi και Michelangelo ήταν γλύπτες – αρχιτέκτονες, οι Giotto και Leonadro da Vinci ζωγράφοι – αρχιτέκτονες. Ο Αlberti ήταν ο πρώτος μεγάλος dilettante αρχιτέκτονας. Στη ζωή του και στις σκέψεις του, η αρχιτεκτονική συμμετείχε ισότιμα με άλλες τέχνες και δραστηριότητες, κατά τις περιγραφές του Count Castigliοne. Ιππέας, αθλητής, συγγραφέας, συνθέτης μουσικής, διακεκριμένος νομικός, με βιβλία που ασχολούνταν από την οικιακή οικονομία μέχρι τη ζωγραφική και την αρχιτεκτονική. Το βιβλίο του Della Pittura είναι το πρώτο βιβλίο που προσεγγίζει τη ζωγραφική υπό το πρίσμα των αναγεννησιακών θεωρήσεων. (γεωμετρία και προοπτική) Τα Δέκα βιβλία για την Αρχιτεκτονική, βασισμένα στο έργο του Βιτρούβιου, αποδεικνύουν τη μακρά μελέτη των μνημείων της Ρώμης. Πρίν την έλευση της Αναγέννησης ο Alberti είχε ασχοληθεί συστηματικά με την κατασκευή. Αλλά από την στιγμή που η αρχιτεκτονική νοείται και ως φιλοσοφία, μαθηματικά και αρχαιολογία, ο θεωρητικός και dilettante αρχιτέκτων αποκτά άλλη σημασία. Ο Alberti όμως δεν ήταν αμιγής θεωρητικός. Στην περίπτωσή του, η επιστημοσύνη και η θεωρητική καλλιέργεια συνυπάρχει αρμονικά με τη γόνιμη φαντασία και τη δύναμη της δημιουργικότητας.

Η όψη του S.Fransesco στο Rimini - Tempio Malatestiano (1446), σχεδιασμένη από τον Alberti, είναι το πρώτο κτίσμα στην Ευρώπη που ακολουθεί τη συνθετική αντίληψη μιας αψίδας θριάμβου στη διαμόρφωση΄της όψης μιας χριστιανικής εκκλησίας. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι ο Alberti υπήρξε συνεπέστερος από τον Brunelleschi στην προσπάθεια για αναβίωση της Αρχαιότητας. Οι ρωμαϊκές αναφορές είναι εμφανείς και σε επιμέρους στοιχεία (πλαγία όψη).

Αlberti, Tempio Malatestiano

Αlberti, Tempio Malatestiano

Αlberti, Tempio Malatestiano

Αlberti, Santa Maria Novela (Ruccelai)

Αlberti, Santa Maria Novela (Ruccelai)

Tα αναγεννησιακά palazzo Η μεγαλοπρέπειά τους εξέφραζε ακριβώς την ίδια επιθυμία των κτητόρων τους για προβολή και καταξίωση όπως και η απαίτηση των ίδιων να αποθανατιστούν σε φυσικό μέγεθος από τους ζωγράφους στα frescoes των εκκλησιών ντυμένοι με τα κοστούμια τους ωσάν να ήταν ηθοποιοί σε θεατρικά έργα με θέμα το Θείον . Michelozzo, Palazzo Medici, (1444 – ) Βrunelleschi (?) - Alberti, Palazzo Pitti (1446 - ) Palazzo Strozzi , 1458 Tα Palazzi αυτά (Tuscan Quattrocento) ήταν ογκώδη, επενδυμένα στην όψη με λίθους και επιστεγασμένα από χρυσές κορνίζες. Τα ανοίγματά τους, συμμετρικά τοποθετημένα στην όψη, χωρίζοντας στα δύο από ένα ραδινό υποστύλωμα (ρωμανικό στοιχείο). Τα στοιχεία που αποδίδουν την αναγεννησιακή εκλέπτυνση και διάρθρωση των μερών απαντάται στις εσωτερικές αυλές - αίθρια με τις κομψές τοξοστοιχίες, με σαφής αναφοοές στο S.Spirito και Ospedale

Palazzo Pitti

Palazzo Pitti

Palazzo Pitti

Η Ρώμη στάθηκε πιο αυστηρή στην ένταξη αιθρίων στα palazzi της Η Ρώμη στάθηκε πιο αυστηρή στην ένταξη αιθρίων στα palazzi της. Πρωτοεμφανίστηκαν στο Palazzo Venezia (1465-70) και είναι εμφανείς οι ρωμαϊκές τους αναφορές

Palazzo Venezia (1465-70)

Palazzo Venezia (1465-70)

Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις συνύπαρξης Φλωρεντινού και Ρωμαϊκού στυλ αποτελεί το Palazzo Ducale στο Urbino, όπου εργάστηκε ο Pierro della Francesca και η επιρροή του Alberti στον εν λόγω ζωγράφο είναι εμφανής.

Palazzo Ducale στο Urbino

Luciano Laurana, Palazzo Ducale, Urbino, 1470-5

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Palazzo Ducale στο Urbino

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51 Στo Palazzo Ruccelai δεν δίδεται έμφαση στην εσωτερική αυλή. Ο νεωτερισμός αποδίδεται μέσω της διάρθρωσης της όψης. Διακρίνεται η υπερεπίθεση τριών ρυθμών (με πρότυπο το Colosseum). Ενώ οι πεσσοί εντείνουν την έννοια της κατακορύφου στο κτίσμα, οι ευαίσθητα σχεδιασμένες κορνίζες ενισχύουν την οριζοντιότητά του. Η κορνίζα της στέψης ίσως είναι η πρωιμότερη στην Φλωρεντία, ίσως πρωϊμότερη και από το Palazzo Medici του Michelozzo. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναλογίες των μερών του. Η θέση κάθε επιμέρους αρχιτεκτονικού στοιχείου είναι απολύτως καθορισμένη και μοιάζει να μην επιδέχεται οποιασδήποτε μεταβολής. Και βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τη θεωρία του Alberti,όπου η απόλυτος έκφραση του κάλλους ορίζεται ως η αρμονία μεταξύ των μερών, η οποία επιτυγχάνεται μόνο όταν κανένα από αυτά δεν μπορεί να αφαιρεθεί ή να προστεθεί στο σύνολο. Αυτό αποτελεί και τη μεγαλύτερη διαφοροποίηση από τα προγενέστερα ρωμανικά-μεσαιωνικά κτίσματα.

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze, 1446-51

Πως θα μπορούσαμε όμως να ορίσουμε τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε έναν ρωμανικό ναό και έναν ναό της Αναγέννησης; Οι τοίχοι είναι εξ ίσου σημαντικοί και στους δύο. Αλλά ένας ρωμανικός ναός είναι κατά τεκμήριο «αδρανής». Εάν είναι διακοσμημένος, η διακόσμηση τοποθετείται αυθαίρετα. Ο καθένας αισθάνεται ότι λίγο περισσότερη ή λιγότερη διακόσμηση δεν θα μετέβαλε την εντύπωση του συνόλου. Στην Αναγέννηση τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Οι τοίχοι αποτελούν ζωτικά μέρη της σύνθεσης και αποκτούν ζωντάνια μέσα από τη χρήση διακόσμου, του οποίου τα επιμέρους στοιχεία υπακούουν σε κανόνες, χαράξεις και αναλογίες σε σχέση με τον άνθρωπο. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό είναι εκείνο που διαφοροποιεί κατά κύριο λόγο την Αναγεννησιακή Αρχιτεκτονική. Οι γλύπτες των αναγεννησιακών κτηρίων ανακαλύπτουν ξανά (μετά την αρχαιότητα) την ομορφιά του ανθρώπινου σώματος. Αυτή η ανακάλυψη μαζί με την προοπτική αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της Αναγέννησης. Το S.Spirito και το Palazzo Ruccelai αποτελούν δύο από τα πλέον εύγλωττσ παραδείγματα αυτού του ισχυρισμού.

Alberti, S.Andrea, Mantua, 1470 H απόλυτη τήρηση των κανόνων και των ρυθμών στην κάτοψη, την όψη και την διαμόρφωση του εσωτερικού του ναού εμφανίζεται καθαρά στον S.Andrea του Alberti. Εδώ εντοπίζεται σοβαρή προσπάθεια για συγκερασμό της παραδοσιακής ορθογωνικής κάτοψης του ναού με το περίκεντρο σχήμα, που αποτελούσε νεωτερικότητα στη ναοδομία. Ρυθμός α-β-α

Alberti, S.Andrea, Mantua, 1470

Alberti, S.Andrea, Mantua, 1470

Alberti, S.Andrea, Mantua, 1470

Alberti, S. Sebastiano, Mantua, 1460 H κάτοψη είναι περίκεντρη και η όψη έχει χαρακτήρα «παγανιστικό». Η συνεισφορά του Alberti στα Αναγεννησιακά ιδεώδη για αναβίωση της Αρχαιότητας είναι εμφανής. Ο καρδινάλιος το 1473 έγραφε: Δεν μπορώ να διαπιστώσω αν τελικά το κτίσμα τούτα μετατραπεί σε εκκλησία, τζαμί ή συναγωγή» Από λειτουργική άποψη η κάτοψη αυτή είναι απολύτως εσφαλμένη.

Τη χρήση του ρυθμού όμως δεν συναντάμε μόνο στον Alberti Τη χρήση του ρυθμού όμως δεν συναντάμε μόνο στον Alberti. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο ναός S.Salvatore (1506) του Spavento στη Βενετία (ανάλογος του S.Andrea, Mantua) καθώς και η Cancelleria στη Ρώμη (1486-98) (ανάλογο του Palazzo Ruccelai)

S. Salvatore (1506) του Spavento στη Βενετία (ανάλογος του S S.Salvatore (1506) του Spavento στη Βενετία (ανάλογος του S.Andrea, Mantua)

Cancelleria στη Ρώμη (1486-98) (ανάλογο του Palazzo Ruccelai)

Cancelleria στη Ρώμη (1486-98)