Πολιτειακή οργάνωση της αρχαίας Ρώμης

Ρώμη Μυθική Ίδρυση από Ρωμύλο 753 π.Χ. Πολιτεύματα: Βασιλεία: 753-509 π.Χ. Δημοκρατία (Respublica): 509- 31 π.Χ. (ναυμαχία Ακτίου) ή 27 π.Χ. (Αύγουστος) Αυτοκρατορία: Δύση έως 476 μ.Χ. – κατάλυση από Οδόακρο Ανατολή: συνέχεια στο Βυζάντιο Mare Nostrum: επεκτείνεται πέριξ της Μεσογείου. Συνεχής επαφή με ελληνικό στοιχείο – επιρροή ελληνικού πνεύματος και στο νομικό πολιτισμό.

Βασιλεία Οργάνωση της πολιτείας σε γένη (ευρύτερη οικογένεια – καταγωγή από κοινό πρόγονο). Γένη = οικισμός + εκλεγμένος γενάρχης, υπό την εξουσία του οποίου είναι γεννήτες (gentiles). Δεσμοί κοινής λατρείας Clientes = πελάτες που συνδέονται με τον πάτρωνα (patronus) με δεσμό πίστης (fides). Πάτρωνας: νομική προστασία πελάτη. Πελάτης: υπακοή, ένοπλη υπηρεσία, εργασία σε αγρούς.

Σύγκλητος - βασιλέας Δυνατά γένη: Βασιλέας: ιδρύουν ηγετικό συμβούλιο πατέρων, τη Σύγκλητο Αναδεικνύουν ως αρχηγό τον βασιλέα. Βασιλέας: του ανατίθεται από τη Σύγκλητο η πολιτική, στρατιωτική, δικαστική, θρησκευτική εξουσία. Θέσπιση δικαίου (iuris dictio) Σύγκληση λαϊκών συνελεύσεων Όχι κληρονομικός Επιλογή από τη Σύγκλητο Διάστημα μεταξύ 2 βασιλέων: μεσοβασιλεία.

Φυλές 3 φυλές: ανάλογα με τόπο κατοικίας και στρατιωτική οργάνωση 3 φυλές: ανάλογα με τόπο κατοικίας και στρατιωτική οργάνωση Κάθε φυλή = δέκα φράτρες. Φρατρική συνέλευση = 30 φράτρες Κυριαρχείται από τους αρχηγούς των γενών.

Ετρούσκοι 620 π.Χ. Οι Ετρούσκοι καταλαμβάνουν τη Ρώμη για έναν αιώνα (έως 509 π.Χ.) Εισάγουν αλλαγές πολιτικές, θρησκευτικές, πολεοδομικές, πολιτιστικές Οργανώνουν την πόλη-κράτος της Ρώμης. Ο πρώτος Ετρούσκος βασιλιάς χαράσσει τα ιερά όρια της πόλης (pomerium) και την εκτός περιβόλου αγροτική περιοχή. Διακρίνει το imperium βασιλέα = υπέρτατη εξουσία πολιτική και στρατιωτική. Ο στρατός γίνεται νέα πολιτική δύναμη. Μάχιμοι πολίτες οργανωμένοι σε λόγους = λογχίτιδα συνέλευση, εκτός pomerium – δίνει την συγκατάθεσή του στα πολεμικά θέματα. 509 π.Χ. Εκθρονίζεται ο τελευταίος Ετρούσκος βασιλιάς. Διαμάχη πολιτικών δυνάμεων – αριστοκρατών & λαού.

Respublica O βασιλιάς αντικαθίσταται από δύο Υπάτους που μοιράζονται την εξουσία του. Επιλέγονται από την παλιά αριστοκρατία των πατρικίων. Ο καθένας από τους δύο υπάτους ασκεί αδιαίρετη την υπέρτατη εξουσία (imperium) με εναλλαγή, δηλ. οι δύο ύπατοι εναλλάσσονται στην άσκησή της (κάθε μήνα για την πόλη και κάθε μέρα για την περιφέρεια εκτός πόλεως), χωρίς ο ένας να έχει δικαίωμα αρνησικυρίας στις αποφάσεις του άλλου.

Άρχοντες Ανώτερη εξουσία = imperium. Έχουν μόνον οι ύπατοι, οι πραίτορες, ο δικτάτορας. Τους παρέχει το δικαίωμα σύγκλησης της Συγκλήτου και των λαϊκών συνελεύσεων και προεδρίας στις συνεδριάσεις τους, το δικαίωμα δικαιοδοσίας και το δικαίωμα απεριόριστου καταναγκασμού, που έφθανε μέχρι και την επιβολή θανατικής ποινής. Κατώτερη εξουσία = postestas. Έχουν όλοι οι άρχοντες της Ρώμης. Η εξουσία παρέχει στον άρχοντα: το δικαίωμα θέσπισης διατάξεων (ήδικτα, edicta), που ισχύουν κατά τη διάρκεια της θητείας του το δικαίωμα του μερικού καταναγκασμού, δηλ. την υποχρέωση των πολιτών να συμμορφώνονται προς τις διαταγές τους με απειλή προστίμου ή φυλάκισης.

Provocatio ad populum Σε περίπτωση θανατικής καταδίκης, εφόσον δεν είχε αποτέλεσμα η άσκηση αρνησικυρίας (veto) ενός δημάρχου, προσφυγή στον λαό (provocatio ad populum) του καταδικασμένου. μόνο η λοχίτιδα συνέλευση είχε την αρμοδιότητα για ματαίωση της εκτέλεσής του

Οι τρεις αρχές που διέπουν τα αξιώματα των αρχόντων είναι: 1. το ενιαύσιο 1 έτος θητεία Εξαίρεση: ενάμισυ χρόνο οι Τιμητές, 6 μήνες Δικτάτορες Επανεκλογή μετά από 2 χρόνια στην ίδια αρχή, μετά από 10 σε διαφορετική. 2. η συλλογικότητα (collegium): ασκούν την εξουσία από κοινού Eξαίρεση: Δικτάτορας Διακρίνουν την εξουσία καθ’ ύλην ή κατά χρόνο 3. το άμισθο και τιμητικό του αξιώματός τους.

Cursus honorum = σειρά αξιωμάτων Η εκλογή των αρχόντων από τις λαϊκές συνελεύσεις καθιερώνεται να γίνεται με συγκεκριμένη σειρά, με ελάχιστη ηλικία. οι ύπατοι (consules) ως η ανώτατη αρχή της Ρώμης, • οι πραίτορες (praetores) με δικαιοδοτικές αρμοδιότητες, • οι ταμίες (quaestores) με δημοσιονομικά καθήκοντα, • οι αγορανόμοι (aediles curules) με δικαιοδοτικά και αστυνομικά καθήκοντα.

Άλλοι άρχοντες Τιμητές (censores): υπεύθυνοι για την απογραφή των πολιτών Δικτάτωρ (dictator): δεν εκλεγόταν από λαϊκή συνέλευση αλλά διοριζόταν από τους υπάτους σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και σπουδαίας απειλής (εξωτερικής ή εσωτερικής) για το κράτος· Είχε απόλυτη εξουσία και όλοι οι άρχοντες τελούσαν υπό τις διαταγές του Η εξουσία του έληγε είτε με τη συμπλήρωση του σκοπού του, που δεν μπορούσε να υπερβαίνει το εξάμηνο, είτε με τη λήξη της θητείας των υπάτων, που τον είχαν διορίσει.

ΔΗΜΑΡΧΟΙ Διαθέτουν τη δημαρχική εξουσία, με την οποία εξασφαλίζεται η προστασία των πληβείων απέναντι στη δύναμη των αρχόντων. Είναι μόνον πληβείοι. Δικαίωμα της αρνησικυρίας (veto) στις αποφάσεις των λοιπών αρχόντων. Αρχικά δύο, αργότερα αυξήθηκαν στους δέκα. Το πρόσωπό τους = ιερό και η εξουσία τους ως απαραβίαστη, χωρίς να υπόκεινται σε δυνατότητα καταναγκασμού· μόνο κάποιος άλλος δήμαρχος μπορούσε να ανατρέψει απόφαση δημάρχου. Αρμοδιότηες : και η σύγκληση και προεδρία των συνελεύσεων των πληβείων και της Συγκλήτου.

Σύγκλητος Συλλογικό όργανο Ανάγεται στο συμβούλιο των αρχηγών των γενών της περιόδου της βασιλείας. Επιλογή συγκλητικών: αρχικά από υπάτους, αργοτερα από τιμητές, μεταξύ τέως αρχόντων, διέγραφαν μέλη λόγω αναξιότητας. Συγκλητικοί = ισόβιοι Ασυμβίβαστο με το επάγγελμα του εμπόρου ή με ταπεινές δραστηριότητες (π.χ. μονομάχος, ηθοποιός κ.λπ.), όχι οι απελεύθεροι Ρωμαίοι πολίτες.

Αρμοδιότητες: η επικύρωση των αποφάσεων των λαϊκών συνελεύσεων, η επικύρωση των αποφάσεων των λαϊκών συνελεύσεων, τα δημόσια οικονομικά, Οι εξωτερικές υποθέσεις του κράτους, Οι λατρευτικές εκδηλώσεις, η διοίκηση των επαρχιών, όπου διόριζε πρώην άρχοντες ως διοικητές, και η κήρυξη της πολιτείας σε κατάσταση ανάγκης.

4 λαϊκές συνελεύσεις Φρατρική συνέλευση (comitia curiata) Λογχίτιδα συνέλευση (comitia centuriata): εκλέγει τους ανώτερους άρχοντες & ψηφίζει τους νόμους Φυλέτις συνέλευση (comitia tributa): : εκλέγει τους κατώτερους άρχοντες & ψηφίζει νόμους Συμβούλια πληβείων (concilia plebis): συνέλευση μόνον των πληβείων, εκλέγει τους δημάρχους και ψηφίζει τα ψηφίσματα των πληβείων (από 286 π.Χ. Δεσμεύουν και τους πατρικίους, εξομοιώνονται με νόμους). Δεν υπάρχει δικαίωμα συζήτησης – μόνον αποδοχή ή απόρριψη.

ΗΓΕΜΟΝΙΑ Τελευταίος αιώνας Respublica: εμφύλιες διαμάχες. Επικρατεί ο Οκτάβιος (31 π.Χ.) στη ναυμαχία του Ακτίου έναντι του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας. 27 π.Χ. Η Σύγκλητος του απονέμει τον τίτλο του Ηγεμόνα. Μεταμόρφωση του πολιτεύματος από την Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία.

Αυτοκράτορας Ο αυτοκράτορας συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες στο πρόσωπό του. Τίτλος: αυτοκράτορας (imprator) & μεγάλος αρχιερέας (pontifex maximus). Παρά τη δημοκρατική επίφαση (π.χ. απονομή απόλυτης εξουσίας στον ηγεμόνα με νόμο ψηφισμένο από τις λαϊκές συνελεύσεις, επικύρωση από τη Σύγκλητο της υιοθεσίας του διαδόχου του από τον ίδιο τον ηγεμόνα κ.λπ.), το νέο πολίτευμα καθίσταται μοναρχικό, με επίκεντρο της εξουσίας το πρόσωπο του ηγεμόνα

Scrinia Ο ηγεμόνας είναι ο ανώτατος άρχοντας του κράτους, αρχηγός του ρωμαϊκού στρατού και επικεφαλής της διοικητικής ιεραρχίας, η οποία περιλάμβανε κεντρικές γραμματειακές μονάδες (ανάλογα των σημερινών υπουργείων) με το όνομα γραφεία (scrinia): οικονομική διαχείριση (scrinium a rationibus), αποδοχή αναφορών προς τον ηγεμόνα (scrinium a libellis), απάντηση σε αναφορές προς τον ηγεμόνα (scrinium ab epistulis), την ανάκριση σε δικαστικές υποθέσεις (scrinium a cognitionibus)

Nομοθετική-δικαστική εξουσία Ο ηγεμόνας ασκεί νομοθετική εξουσία με την έκδοση ηγεμονικών διατάξεων και δικαστική εξουσία σε πρώτο ή δεύτερο βαθμό (ύστερα από έφεση) υποβοηθούμενος από το ηγεμονικό συμβούλιο (consilium principis), που αποτελεί τακτικό κυβερνητικό όργανο με μέλη ανώτατους υπαλλήλους ή και εξέχοντες νομικούς, αλλά με συμβουλευτικό χαρακτήρα και όχι δεσμευτικό απέναντι στην τελική απόφαση του ηγεμόνα.

Αξιωματούχοι Ο έπαρχος της πόλης είχε υπό τη διοίκησή του την πόλη της Ρώμης ως υπεύθυνος για την τήρηση της δημόσιας τάξης και ασκούσε παράλληλα και δικαστικά καθήκοντα στον τομέα της ποινικής δικαιοσύνης. Ο έπαρχος του πραιτορίου ασκεί στην υπόλοιπη επικράτεια διοικητικά και δικαστικά καθήκοντα, χωρίς να είναι δυνατή η άσκηση έφεσης προς τον ηγεμόνα, καθότι τα δικαστικά καθήκοντα τα ασκεί στο όνομα του ηγεμόνα. Ο έπαρχος εφοδιασμού της πόλης επόπτευε τον εφοδιασμό της Ρώμης με τα απαραίτητα είδη διατροφής και επέβλεπε τις σιταποθήκες. Ο νυκτέπαρχος ασκούσε αστυνομικά καθήκοντα στην πόλη κατά την διάρκεια της νύκτας.

Σύγκλητος επί Ηγεμονίας Τίθεται σταδιακά κάτω από τον πλήρη έλεγχο του ηγεμόνα. Ο αριθμός των συ γκλητικών περιορίζεται επί Αυγούστου σε 600 Ο κατάλογός τους αναθεωρείται από τον ίδιο τον ηγεμόνα, ο οποίος διαγράφει ή εγγράφει πρόσωπα σύμφωνα με τις πολιτικές επιδιώξεις του. Ο ίδιος συγκαλεί τη Σύγκλητο και προεδρεύει στις συνεδριάσεις της. Η Σύγκλητος διατηρεί ορισμένες διοικητικές και ποινικές αρμοδιότητες, ενώ η προϊούσα ατονία των λαϊκών συνελεύσεων ενισχύει την νομοθετική αρμοδιότητά της (με τα συγκλητικά δόγματα), η οποία, βέβαια, ασκείται κάτω από την επιρροή του ηγεμόνα.

Constitutio Antoninana, 212 μ.Χ. Η τεράστια επέκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ανάδειξη ενός προσώπου στην ηγεσία της και ο συγκεντρωτισμός της κεντρικής εξουσίας οδήγησαν στον εκρωμαϊσμό του κράτους, στοιχείο αναγκαίο για την αποτελεσματική διακυβέρνηση και την μεγαλύτερη σταθερότητα. Η προσπάθεια αυτή κατέληξε στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα, στην έκδοση του Διατάγματος του Καρακάλλα (Constitutio Antoniniana, 212 μ.Χ.), με το οποίο απονεμήθηκε σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της ρωμαϊκής επικράτειας η ρωμαϊκή υπηκοότητα. Αποτέλεσμα αυτής της πράξης ήταν να καμφθεί η «αντίσταση» των τοπικών δικαίων έναντι του επικρατούντος ρωμαϊκού δικαίου, να εκρωμαϊστούν οι επαρχίες και να δημιουργηθεί έτσι μία παγκόσμια αυτοκρατορία με κέντρο την κοσμοκράτειρα Ρώμη.

ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ Μετά από μια ταραγμένη περίοδο πολιτικής και οικονομικής κρίσης, αναδεικνύεται αυτοκράτορας ο Διοκλητιανός (284-305), ο οποίος αναδιοργανώνει διοικητικά το Ρωμαϊκό Κράτος. Το πολίτευμα αποκτά έναν πιο απολυταρχικό χαρακτήρα με δεσπόζουσα μορφή τον αυτοκράτορα με απεριόριστη εξουσία, ο οποίος λατρεύεται ως ζωντανός θεός. Για την αποδοτικότερη διοικητική και στρατιωτική οργάνωση του αχανούς κράτους, εφαρμόζεται επί Διοκλητιανού ένα σύστημα Τετραρχίας, δηλ. η επικράτεια χωρίστηκε σε δύο τμήματα, καθένα από τα οποία διοικείται από έναν αύγουστο υποβοηθούμενο από έναν καίσαρα (ο οποίος, μάλιστα, ορι- ζόταν ως διάδοχος του αύγουστου). Το σύστημα, όμως, της τετραρχίας απέτυχε και μετά από μία νέα κρίση στην αυτοκρατορία, μονοκράτορας αναδείχθηκε το 324 μ.Χ. ο Μ. Κωνσταντίνος, αποκαθιστώντας την ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους.

Ο αυτοκράτορας: η μόνη πηγή κάθε εξουσίας και στο έργο του επικουρείται συμβουλευτικά από το αυτοκρατορικό συμβούλιο (consistorium). Η αυτοκρατορική γραμματεία στελεχώνει τα γραφεία (scrinia), τα οποία υπάγονται στη διοίκηση ενός ανώτατου αυτοκρατορικού υπάλληλου. Σημαντική θέση κατείχε ο επικεφαλής της δικαιοσύνης (κοιαίστωρ του ιερού παλατίου), ο οποίος ήταν έγκριτος νομικός, αναπλήρωνε τον αυτοκράτορα στο αυτοκρατορικό συμβούλιο και συνέτασσε τα αυτοκρατορικά διατάγματα. ΟΙ έπαρχοι των πραιτορίων προΐσταντο των περιφερειών του κράτους και ήταν επιφορτισμένοι με δικαστικές αρμοδιότητες, ενώ οι αποφάσεις τους δεν μπορούσαν να προσβληθούν με έφεση στον αυτοκράτορα. Ο έπαρχος της πόλεως παρέμενε υπεύθυνος της δημόσιας τάξης της πρωτεύουσας, έχοντας διευρυμένα ποινικά καθήκοντα, ενώ προέδρευε της Συγκλήτου και δημοσίευε στη Ρώμη τα αυτοκρατορικά διατάγματα.