ΘΕΩΡΙΑ ΝΕΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ (ΘΝΚΚ) Jurgen Habermas Claus Offe Alain Touraine Alberto Melucci 1

Απόρριψη του μαρξιστικού οικονομισμού (ή οικονομικού αναγωγισμού) 1960-1970: Ευρώπη Απόρριψη του μαρξιστικού οικονομισμού (ή οικονομικού αναγωγισμού) Ανάλυση του «όψιμου καπιταλισμού» (μεταβιομηχανική κοινωνία) 2

Jurgen Habermas (Γερμανία) Η νέα σύλληψη της κοινωνικής κρίσης: (υποκειμενική σύλληψη της κρίσης): «κρίση υπάρχει όταν τα μέλη της κοινωνίας βιώνουν τις μεταβολές του συστήματος ως κρίσιμες για την ύπαρξή τους και αισθάνονται να απειλείται η κοινωνική τους ταυτότητα». Διαδικασία Συστημικής Ολοκλήρωσης: παραγωγή επαρκών αξιών (οικονομία) και διοικητικών αποφάσεων (πολιτική διαδικασία) 3

Διαδικασία Κοινωνικής Ολοκλήρωσης: Κοινωνικοποίηση εντός των θεσμών διαμέσου της νοηματοδότησης των «βιόκοσμων» (κοινωνία – πολιτισμός). Όταν υπάρχουν διαταραχές στη ΔΣΟ (κρίση οικονομική και πολιτική), αυτές εισάγονται στη ΔΚΟ (κοινωνικο-πολιτισμική σφαίρα) υπό τη μορφή ματαιωμένων προσδοκιών. Έτσι, προκύπτει μια κρίση νομιμοποίησης της πολιτικο-οικονομικής σφαίρας. Προκειμένου να αντισταθμίσει αυτή την κρίση, αυτή σφαίρα αναγκάζεται να παρεμβαίνει στην κοινωνικο-πολιτισμική σφαίρα 4

Όμως, με τον τρόπο αυτό προκαλούνται μεγαλύτερες αντιδράσεις εντός της κοινωνικο-πολιτισμικής σφαίρας, λόγω διοικητικής παρέμβασης στους βιόκοσμους (κοινωνική πολιτική, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση & μεταρρύθμιση της οικογένειας) Εδώ ακριβώς εισέρχονται στο προσκήνιο τα Νέα Κοινωνικά Κινήματα (ΝΚΚ), ως μορφές συλλογικής αντίστασης στην παρέμβαση στους βιόκοσμους. Επομένως, η κρίση της ΔΣΟ βραχυκυκλώνει τη ΔΚΟ και αντίστροφα. Τα ΝΚΚ έρχονται ως απάντηση στη σύγκρουση μεταξύ συστήματος και βιόκοσμων («πολιτικοποίηση των βιόκοσμων») 5

Claus Offe (Γερμανία) Μαθητής του Habermas. Είναι ο πιο μαρξιστής των θεωρητικών της ΘΝΚΚ. Ανανέωσε τη μαρξιστική ανάλυση, απορρίπτοντας τον οικονομισμό της. Υπογράμμισε το ρόλο του κράτους πρόνοιας ως ρυθμιστικού παράγοντα του σύγχρονου καπιταλισμού. Στον «όψιμο καπιταλισμό» η πολιτική εξουσία δεν παράγεται αποκλειστικά από την πολιτική οικονομία. Αντίθετα, η πολιτική παρέμβαση του κράτους ενεργοποιεί νέες κοινωνικές διαδικασίες. 6

«Επιλεκτικοί μηχανισμοί» του συστήματος: πολιτικά κόμματα, κοινοβούλια, οργανωμένα συμφέροντα. Αυτοί οι μηχανισμοί επιλέγουν ποιες κοινωνικές ανάγκες ιεραρχούνται ως «κεντρικές» και ποιες ως «περιφερειακές». Έτσι, μεταχειρίζονται με προνομιακό τρόπο τις ομάδες συμφερόντων που συντελούν στη διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου (συνδικάτα, επαγγέλματα, πολιτικές ελίτ). Ενώ, αποκλείουν από το παιχνίδι τα «βιωματικά πλαίσια» (κοινωνικές ομάδες) που δεν μπορούν να απειλήσουν σοβαρά το σύστημα (νέοι, γυναίκες, ηλικιωμένοι κτλ) 7

Οριζόντια ανισότητα δομικού χαρακτήρα: δεν εξαρτάται από οικονομικές ή ταξικές αιτίες, αλλά αφορά βιωματικά πλαίσια που περικλείουν μεγάλες στερήσεις: εκπαίδευση, κατοικία, υγεία, διατροφή, ηλικιωμένους, μειονότητες, ψυχικές παθήσεις, εγκληματικότητα, φτωχογειτονιές κοκ. (αντικείμενα κοινωνικών πολιτικών). Όλες οι στερήσεις αυτών των ομάδων εξαρτώνται από ειδικές καταστάσεις, εν μέρει αποσυνδεμένες από την εισοδηματική κλίμακα. Άρα, το παλιό σχήμα της κάθετης ανισότητας πρέπει να συμπληρωθεί από ένα οριζόντιο σχήμα ανισοτήτων που δημιουργείται με την εμπλοκή του κοινωνικού κράτους (κράτος πρόνοιας). 8

Π.χ. ο μετανάστης υφίσταται στέρηση όχι τόσο ως εργαζόμενος, αλλά ως ξένος. Επίσης, ο συνταξιούχος υφίσταται στέρηση όχι τόσο ως πρώην εργαζόμενος αλλά ως ηλικιωμένος. Στο πλαίσιο αυτό μεταβάλλονται οι κοινωνικές ανάγκες και οι συλλογικές δράσεις. Η κρατική πολιτική διαμορφώνει ένα οριζόντιο σχήμα ανισοτήτων αφού εγκαθιστά ανισότητες ανάμεσα σε προνομιούχους τομείς (αγορά, πολιτική διαδικασία) και συστηματικά παραμελημένους τομείς (περιθωριακές ομάδες). 9

Η ρύθμιση αυτή επιτυγχάνεται: Οι κοινωνικές πολιτικές του κράτους, όμως, αντιμετωπίζουν επίσης και δομικά προβλήματα του συστήματος, όπως π.χ. η εισδοχή της εργατικής δύναμης στην αγορά εργασίας (ποιότητα και ποσότητα της εργατικής δύναμης). Η ρύθμιση αυτή επιτυγχάνεται: Με τους μηχανισμούς κοινωνικοποίησης (εκπαίδευση, οικογένεια, ΜΜΕ) που προσδιορίζουν τη διάθεση της εργατικής δύναμης να αυτοπροσφέρεται στην αγορά εργασίας. Με τους θεσμούς πρόνοιας (ορφανοτροφεία, γηροκομεία, άσυλα αστέγων και σίτισης) που θεσμοποιούν βιωματικούς χώρους για τα άτομα που δεν μπορούν να εργαστούν. 10

3) Με τους μηχανισμούς επιμήκυνσης της προ-εργασιακής ηλικίας (εκπαιδευτικοί μηχανισμοί, στρατός) και διακοπής της εργασιακής ηλικίας (σύνταξη). Το κράτος με τις πολιτικές του μπορεί να ρυθμίζει τις κοινωνικές συγκρούσεις, αλλά δεν είναι σε θέση να τις επιλύει. Δηλαδή, δεν καθορίζει την έκβασή τους, όπως διατείνεται η μαρξιστική θεωρία (εργαλειακή θεώρηση). Το κράτος: αφενός παράγει λύσεις όταν συναρθρώνει πολιτικά τις κοινωνικές ανάγκες, και αφετέρου παράγει συγκρούσεις, παράγει αντιφάσεις που νωρίτερα δεν υπήρχαν (περιβάλλον, εκπαίδευση, οικογένεια, αμβλώσεις κοκ). 11

Έτσι, τα ΝΚΚ αναπτύσσονται ανάμεσα στη δημόσια και στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής. Ένας άλλος παράγοντας συγκρούσεων που ευνοεί τα ΝΚΚ είναι η διαμόρφωση νέων στάσεων και συμπεριφορών που, ξεκινώντας από το πεδίο της κουλτούρας, μεταφέρονται στην οικονομία και στην πολιτική και απαξιώνουν το μοντέλο εργασίας που προσφέρει η αγορά (π.χ. οι προσωπικές κοινωνικές υπηρεσίες). Πρόκειται για μια ενδιάμεση σφαίρα της εργασίας που διεκδικεί μέσω των ΝΚΚ οργανωτική, και υλική στήριξη στη βάση του τελικού αποτελέσματος. 12

Δηλαδή, διαμορφώνονται πολιτισμικά νέες αξίες που απαξιώνουν το μοντέλο εργασίας της επίσημης αγοράς και αντιπροτείνουν έναν χώρο δράσης μέσα στην κοινωνία πολιτών. Έτσι, μετατοπιζόμαστε από ένα πρότυπο σύγκρουσης (υλικές απολαβές) σε ένα άλλο (ποιότητα ζωής). Χαρακτηριστικά των ΝΚΚ: Διαμορφώνονται με άτυπες διαδικασίες Αποδίδουν σημασία σε αξίες όπως αυτονομία, ταυτότητα, αποκέντρωση, αυτοδιαχείριση, αυτοβοήθεια οι συγκρούσεις που προωθούν δεν σχετίζονται με 13

Οριζόντια κοινωνική συγκρότηση και δράση με κατεστημένους πολιτικούς κώδικες (Αριστερά/ Δεξιά) ή οικονομικούς όρους (εισόδημα & κοινωνική τάξη). Σχετίζονται με άλλα χαρακτηριστικά: φύλο, ηλικία, τοπική πραγματικότητα, οικουμενικότητα. Οι διαφορές των προτύπων σύγκρουσης που προωθούν τα ΝΚΚ σε σχέση με το ταξικό πρότυπο είναι: Οριζόντια κοινωνική συγκρότηση και δράση Όχι σύγκρουση οικονομικών δρώντων Αιτήματα όχι ταξικά, αλλά είτε οικουμενικά είτε εξειδικευμένα. 14

Όψεις της μεταβιομηχανικής κοινωνίας που ευνοούν τη διαμόρφωση των ΝΚΚ: Η διεύρυνση: οι αρνητικές συνέπειες των οικονομικών και πολιτικών αποφάσεων διαχέονται στην κοινωνία και δεν αφορούν αποκλειστικά σε συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις Η εμβάθυνση: η ποιοτική μεταβολή του τρόπου κυριαρχίας: στόχος γίνονται οι βιόκοσμοι πλέον Η μη αντιστρεψιμότητα: η δομική ανικανότητα των πολιτικών και οικονομικών θεσμών να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις αρνητικές συνέπειες των επιλογών τους. 15