Εισαγωγή στις επιστήμες της γλώσσας κυρίως στη θεωρητική γλωσσολογία και στις διεπιστημονικές προσεγγίσεις της κοινωνικής γλωσσολογίας και της ψυχογλωσσολογίας Mάθημα χρήσιμη βάση και για επόμενα μαθήματα όπως «Ανάπτυξη Λόγου»....

Συγγράμματα: (επιλέγετε ένα από τα δύο Συγγράμματα: (επιλέγετε ένα από τα δύο. Αφορούν και τα δύο μόνο την ενότητα του μαθήματος τη σχετική με τις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας) Αρχάκης Α. & Κονδύλη Μ. (2004, β’ αναθ. έκδ.) Εισαγωγή σε ζητήματα  κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος. Κωστούλη-Μακράκη, Ν. (2001) Γλώσσα και κοινωνία. Αθήνα: Μεταίχμιο. Φάκελος βιβλιογραφίαs: αναρτημένος ηλεκτρονικά στα έγγραφα του μαθήματος (θα αναθεωρείται όμως καθοδόν με διαλέξεις συνεχώς!). Η βάση για τις εξετάσεις Τρία κείμενα Διαφάνειες διαλέξεων (δείτε φάκελο στα έγγραφα ηλεκτρονικής τάξης). Συστήνω απλώς: το πολύ σύντομο βιβλίο Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα που βοηθάει αρκετά για εξετάσεις. Δείτε σχετικό σύνδεσμο στην ηλεκτρονική τάξη. Εύκολο να βρεθεί στο διαδίκτυο μέσω μηχανών αναζήτησης ούτως ή άλλως.

Ενότητες διαλέξεων: Η επιστημονική μελέτη της γλώσσας Κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας Ψυχολογικές προσεγγίσεις της γλώσσας

Η επιστημονική μελέτη της γλώσσας: Σύγχρονες καθημερινές αντιλήψεις για τη γλώσσα και η πολιτική σημασία τους Ιδέες για τη γλώσσα πριν την ανάπτυξη της επιστήμης. Η συγκρότηση μιας επιστήμης της γλώσσας, κυρίως της σύγχρονης γλωσσολογίας στις αρχές του 20ου αιώνα: βασικές της αρχές. Η περιγραφή της γλώσσας από την επιστήμη: επίπεδα ανάλυσής της (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία, πραγματολογία, κείμενο, επίπεδα ύφους κλπ.) Eξελίξεις στη γλωσσολογία στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα: α) η γενετική θεωρία του Chomsky και ο αντίλογος της γνωσιακής-λειτουργικής γλωσσολογίας, β) τα διεπιστημονικά πεδία που μελετούν τη σχέση της γλώσσας με την κοινωνία και τη νόηση

Κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας Ιστορική αλλαγή: Γιατί και πώς αλλάζουν οι γλώσσες; Η αλλαγή δεν είναι φθορά. Γλωσσική ποικιλότητα: οι κοινωνικές, γεωγραφικές και περιστασιακές παραλλαγές της γλώσσας (π.χ. τα ιδιώματα των νέων, ο δημοσιογραφικός λόγος, η κρητική διάλεκτος). Διγλωσσία/πολυγλωσσία 3. Ψυχολογικές προσεγγίσεις της γλώσσας Η ομιλία και η κατανόησή της: Πώς κατανοούμε τα λόγια που ακούμε μετατρέποντας ήχους σε νόημα; Πώς παράγουμε ομιλία μετατρέποντας σκέψεις σε ήχους; Σχέση γλώσσας και σκέψης

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ κλπ. ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Και παράδειγμα ζητημάτων της ενότητας για κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας

αρε ξαδερφε ντυπ ελλινικα δε ξερς?ια τσκσ https://www.youtube.com/watch?v=g72BWaM8foM αρε ξαδερφε ντυπ ελλινικα δε ξερς?ια τσκσ 10 mikroi Mhtsoi - Tzimhs Vissini thyella Η κραυγή μέσω τηλεφώνου του Τζίμη προς τον κάτοικο Βορείων Προαστίων ξάδερφό του, «Έλα Τζιμ, Τζίμς είμαι α!!!» που συνοδευόταν από το θρυλικό «Βισσνύ θύελλα, σούζα τ' αλογάκ, Ι χα!!!» συνοψίζει μέσα σε δύο προτάσεις την τρέλα των Λαρισαίων για την ομάδα τους με τον πλέον ευφάνταστο και κωμικό τρόπο.....

https://www.youtube.com/watch?v=_tfygI_TSEw Διαφήμιση Aegean Airlines - Στρατός

https://www.youtube.com/watch?v=5w8BtIiPw5c Καθημερινές αναπαραστάσεις για το πώς μιλούν οι κοινωνικές ομάδες ή πρέπει να μιλούν. Τι ξαφνιάζει ή προκαλεί γέλιο σε αυτή τη διαφήμιση της Vodafone;

Η γλώσσα Φαινόμενο οικείο και συστατικό της ανθρώπινης ζωής (όπως συμβαίνει συχνά με φαινόμενα που αφορούν τον άνθρωπο και την κοινωνία, π.χ. τη σκέψη, τις ιδεολογίες, τις συνήθειες συμπεριφοράς): όμως Αόρατο και ασυνείδητο κυρίως: Το λίγο που γνωρίζουμε συνειδητά προέρχεται από το σχολείο, κυρίως μαθήματα γραμματικής και φυσικά από τις επιστήμες της γλώσσας (σε τυχόν μαθήματα σε επίπεδο πανεπιστημίου). Αδύνατον να αντιληφτούμε χωρίς να παρεμβαίνουν ισχυρές κοινωνικές προκαταλήψεις (μιλάμε με φανατισμό για τη γλώσσα). Οι προκαταλήψεις αυτές αντικρούονται όμως από την επιστήμη.

Μελέτη γλώσσας εντελώς απαραίτητη για εκπαιδευτικούς Γιατί; Μελέτη γλώσσας εντελώς απαραίτητη για εκπαιδευτικούς Γιατί; Γνωσιακές ή νοητικές επιπτώσεις: H επικοινωνία και η μάθηση συντελείται ουσιαστικά μέσω της γλώσσας (προφορικής και γραπτής) –ειδικά μάλιστα για αφηρημένα φαινόμενα επιστημονικής σκέψης (π.χ. φυτά, οικολογία, τυποποίηση) Ιδεολογικές-πολιτικές-κοινωνικές επιπτώσεις: Ιδέες, μύθοι, προκαταλήψεις, θεωρίες για τη γλώσσα συντηρούν εκπαιδευτικές και κοινωνικές πρακτικές που προωθούν κοινωνική ανισότητα. Η γλώσσα λοιπόν όχι ουδέτερο φαινόμενο, αλλά καθοριστικής σημασίας για την κοινωνική ζωή.

Αντιλήψεις για τη γλώσσα: φιλοσοφικές, επιστημονικές, καθημερινές Αντιλήψεις για τη γλώσσα: φιλοσοφικές, επιστημονικές, καθημερινές

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ (δηλ. καθημερινών ανθρώπων, μεταξύ άλλων των εκπαιδευτικών) Θεωρούνται αυταπόδεικτες και γι’ αυτό ακριβώς εξαιρετικά ισχυρή η επίδρασή τους (π.χ. θεωρείται σοβαρό λάθος να πεις της διεθνής κοινότητας αντί της διεθνούς). Ανάγκη όμως συνειδητοποίησης και αποτίμησής τους με βάση επιστημονικά δεδομένα! Αλλάζουν ανάλογα με κοινωνικοιστορικό πλαίσιο (π.χ. κάποτε η λατινική θεωρούνταν ανώτερη των άλλων γλωσσών). Εξυπηρετούν κοινωνικές ανάγκες (συχνά συμφέροντα των κοινωνικών ομάδων με κοινωνική/πολιτική ισχύ). Στηρίζουν/αναπαράγουν τους τρόπους χρήσης και διδασκαλίας (τις πρακτικές με άλλα λόγια) της γλώσσας στην εκπαίδευση και την κοινωνία. Δεν επιτρέπουν δηλ. κριτικό αναστοχασμό τους και επομένως προσαρμογή τους. Επί της ουσίας, στηρίζουν κοινωνικές ανισότητες.

ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΕΙΣ όμως από επιστήμη ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ (δηλ. απατηλές καθημερινές αντιλήψεις) ισχυροί ειδικά στους εκπαιδευτικούς στη χώρα μας π.χ. Η νέα ελληνική κινδυνεύει από την κακοποίησή της και είναι επίσης φτωχότερη της αρχαίας ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΕΙΣ όμως από επιστήμη Βλ. π.χ. Χάρης Γ. Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα Xάρης Γ. Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη Βauer & Trudgill, Myths about Language Τhe media are ruining English Children can’t speak or write properly anymore Some languages have no grammar. Βlack children are verbally deprived Εveryone has an accent except me Italian is beautiful, German is ugly Eγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη Γλώσσα. Kέντρο Ελληνικής Γλώσσας www.komvos.edu.gr

Ροΐδης,Ε. 1893/1987. Τα Είδωλα. 4ος τόμ. του Άπαντα. Επιμ. Ά Ροΐδης,Ε. 1893/1987.Τα Είδωλα. 4ος τόμ. του Άπαντα. Επιμ. Ά. Αγγέλου, Αθήνα: Ερμής … αι γλωσσικαί πλάναι, τας οποίας ωνομάσαμεν "Είδωλα", ούδ‘ είναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης, εφ'όσον μένουσι ταύτα ορθά Πέρα από πηγές απομυθομοποίησης όπως αυτές στην προηγούμενη σελίδα, βλ. και απομυθοποιήσεις ίδιες με σύγχρονων γλωσσολόγων από καθαρευουσιάνο λογοτέχνη 19ου αιώνα Ροϊδη. 15

Δέκα σύγχρονοι ειδικοί, πανεπιστημιακοί γλωσσολόγοι και φιλόλογοι και ένας λογοτέχνης του 19ου αιώνα εξετάζουν δέκα βασικούς μύθους γύρω από τη γλώσσα. Απόψεις που εμφανίζονται σαν αυταπόδεικτες αλήθειες, ερήμην των γλωσσολογικών ερευνών , απόψεις για τη φθορά και το θάνατο της γλώσσας, την αγλωσσία των νέων, τη μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας, την ανέφικτη διδασκαλία της νεοελληνικής χωρίς καταφυγή στα αρχαία ελληνικά, τις πλούσιες και τις φτωχές γλώσσες κ.ά. Κείμενα που πρωτοδημοσιεύτηκαν στα Πρόσωπα (αρ. 80, 16.9.2000), το ένθετο σαββατιάτικο περιοδικό των Νέων, μαζί με αποσπάσματα από τη γλωσσολογική μελέτη του Εμμανουήλ Ροΐδη Τα είδωλα, του 1893 επιχειρούν να ανασκευάσουν τους μύθους... http://www2.media.uoa.gr/lectures/linguistic_archives/linguistics0203/10_myths/index.html 16

Μύθος 1ος: ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, Αρχαία ελληνική γλώσσα: Μύθοι και μυθοποίηση Δ Μύθος 1ος: ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, Αρχαία ελληνική γλώσσα: Μύθοι και μυθοποίηση Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Μύθος 2ος: ΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ Ετυμολογία και το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Β. ΠΕΤΡΟΥΝΙΑΣ Μύθος 3ος: Η ΕΞΑΡΤΗΣΗ Η αρχαία και η νεότερη ελληνική γλώσσα: η αυτονομία της δημοτικής Α. Φ. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ Μύθος 4ος: Η ΦΘΟΡΑ Η γλωσσική φθορά και οι «μεγαλομανείς» γλώσσες ΑΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ Μύθος 5ος: ΤΑ ΛΑΘΗ Λάθη στη χρήση της γλώσσας: Αλήθεια και μύθος ΔΗΜΗΤΡΑ ΘΕΟΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΟΝΤΟΥ Μύθος 6ος: ΤΑ ΔΑΝΕΙΑ Ιδεολογήματα και δανεισμός ΑΝΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ-ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ Μύθος 7ος: ΟΙ ΝΕΟΙ ‘Ανισες εξισώσεις: η γλώσσα των νέων ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΕΛΟΥΔΗΣ Μύθος 8ος: ΤΟ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟ Ο μύθος για το «απαραβίαστο» της ιστορικής ορθογραφίας ΕΛΕΝΗ ΚΑΡΑΝΤΖΟΛΑ Μύθος 9ος: Η προτεραιότητα του προφορικού λόγου ΣΠΥΡΟΣ ΜΟΣΧΟΝΑΣ Μύθος 10ος: Πλούσιες και φτωχές γλώσσες ΜΑΡΙΑ ΚΑΚΡΙΔΗ-ΦΕΡΡΑΡΙ

Παραδείγματα μύθων δημοφιλή στην ελληνική κοινωνία: Ξένα δάνεια μπορούν να αφανίσουν την ελληνική Αλλαγές στην προφορά, τη γραμματική και τη χρήση των λέξεων επιφέρουν φθορά της γλώσσας μας. Τα αρχαία ελληνικά είναι ζωντανή ακόμη γλώσσα ενώ τα λατινικά νεκρή Τα ελληνικά είναι η πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου Είναι σαφές τι είναι γλώσσα και τι διάλεκτος. Τα ιδιώματα και οι διάλεκτοι είναι υποδεέστερες εκδοχές της ελληνικής γλώσσας

Οι νέοι δεν γνωρίζουν καλά ελληνικά, πάσχουν από λεξιπενία (δηλ Οι νέοι δεν γνωρίζουν καλά ελληνικά, πάσχουν από λεξιπενία (δηλ. φτωχό λεξιλόγιο) και χρησιμοποιούν συχνά αγγλικές λέξεις. Σωστά ελληνικά είναι η γλώσσα των μορφωμένων ενηλίκων, οι οποίοι δεν κάνουν λάθη όπως της διεθνής κοινότητας, της ‘Αννας Βίσσης, της οδός, το διαφανή νυχτικό, το υποδιέστερο. Τα ποιοτικότερα ελληνικά είναι εκείνα της λογοτεχνίας. Τα δίγλωσσα παιδιά είναι φυσικό να αντιμετωπίζουν προβλήματα στην εκπαίδευση. Οι γυναίκες έχουν την τάση να πολυλογούν συγκριτικά με τους άνδρες.

λόγοι που αναφέρονται συχνά, π.χ. ΜΥΘΟΣ: (ένα παράδειγμα πιο αναλυτικά) Η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει συχνή καθημερινή αντίληψη π.χ. εκπαιδευτικών Γιατί; λόγοι που αναφέρονται συχνά, π.χ. Εισβολή δανείων από την αγγλική που την αλλοιώνουν Φθείρεται από τις αλλαγές που υφίσταται (π.χ. καλυτερότερος) καθώς απομακρύνεται γενικότερα όλο και περισσότερο από την αρχαία ελληνική Κακοποιείται από τους ομιλητές της που κάνουν λάθη (π.χ. ΜΜΕ) ή δεν τη γνωρίζουν καλά (π.χ. οι νέοι που πάσχουν από λεξιπενία).

Προτεινόμενες θεραπείες απ΄όσους κινδυνολογούν για μέλλον ελληνικής Προτεινόμενες θεραπείες απ΄όσους κινδυνολογούν για μέλλον ελληνικής Π.χ. Αποφυγή αγγλικών όρων Διδασκαλία αρχαίας ελληνικής για εμπλουτισμό λεξιλογίου, βελτίωσης έκφρασης στη νέα ελληνική Διόρθωση λαθών (π.χ. βιβλία φιλολόγων για σωστότερα ελληνικά)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ή ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ/ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ ΜΥΘΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ Βλ. στη συνέχεια πιο αναλυτικά καθημερινούς μύθους και επιστημονικά αντεπιχειρήματα

Πόσο βλάπτουν τα δάνεια; Τί πρέπει να κάνουμε με αυτά; ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΔΑΝΕΙΩΝ ΑΠΟ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Πόσο βλάπτουν τα δάνεια; Τί πρέπει να κάνουμε με αυτά;

Ποιες από τις ακόλουθες λέξεις είναι δάνεια; Και ποιες δεν είναι; Π.χ. ζάπιγκ, βίντεο, παρκάρω, γκαράζ, φερμουάρ, στυλό, κραγιόν σερφάρισμα, γιουχάρισμα φερμουάρ, μπακάλης, μανάβης, κατσίκι, φούρνος, σπίτι, ασανσέρ, ντιβάνι, τεμπέλης σβέρκος, μπούτι, οικολογία, κινηματογράφος, παράδεισος, ζόρι, κέφι, τασάκι μπλογκόσφαιρα, τσιμπούσι φυστίκι, τσουρέκι , καρπούζι, μαϊντανός σοβάς, μπογιά, καφετζής, γιαπί, τενεκές αχταρμάς ωτοστόπ 24 24

της προηγούμενης σελίδας ‘Ολες οι λέξεις της προηγούμενης σελίδας είναι δάνεια!!

ΔΑΝΕΙΑ: (βλ. π.χ. το κείμενο «Ιδεολογήματα και δανεισμός» Γλωσσολόγος Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ-ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ στο βιβλίο Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα Οποιαδήποτε συζήτηση για αποβολή δανείων από την ελληνική προαπαιτεί γνώση του τι είναι δάνειο. Τα παραδείγματα που αναφέρονται, π.χ. σάντουιτς, ζάπιγκ, πλαζ, ντιμπέιτ,ο τοστόπ, μπλογκ , σέλφι ανήκουν στο ειδικότερο είδος δανείων που οι ειδικοί αποκαλούν άμεσα, δηλ. όσων η μορφή τους προδίδει την ξενική καταγωγή τους. Δεν είναι όμως το μοναδικό είδος δανείων. 26

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΠΕΡΙ ΔΑΝΕΙΩΝ, Π.χ. Τα δάνεια παμπάλαιο φαινόμενο και στα ελληνικά όπως σε όλες τις γλώσσες: π.χ. σπίτι και φαμελιά από τα λατινικά παράδεισος από τα περσικά τεμπέλης, καρπούζι, μαϊντανός, τασάκι από τα τουρκικά φερμουάρ, γκαράζ, πλάζ από τα γαλλικά σβέρκος, φούρνος, κατσίκι από τα αλβανικά Όχι σαφές στους μη ειδικούς τι είναι δάνειο π.χ. φανταστικό! Πρόσφατο σχετικά αντιδάνειο από αγγλική με τη σημασία του «καταπληκτικό» και όχι μόνο «στη φαντασία» καπνιστήριο το 19ο αιώνα από γαλλικά ενώ παλιότερα στα ελληνικά σήμαινε λουτρό με ατμούς/χαμάμ) ουρανοξύστης μεταφραστικό δάνειο (skyscraper)

Δάνειο είναι κάθε στοιχείο από άλλη γλώσσα και όχι μόνο όσα προδίδουν ξενική καταγωγή: Π.χ. Λέξεις επιστήμης και τεχνολογίας που έγιναν διεθνισμοί, δηλ. μπήκαν σε πολλές γλώσσες από τα αγγλικά και γαλλικά από 19ο έως 21ο αιώνα: τηλέφωνο, μικρόβιο, οικολογία, αντιβιοτικό, αστροναύτης, ελικόπτερο, ένζυμο, ηλεκτρισμός, θερμόμετρο, θρόμβωση, κυβερνητική, μαγνητόφωνο, μετεωρολογία, σπηλαιολόγος, τεχνολογία, τηλέγραφος, φωτογραφία, κινηματογράφος κλπ. Πρόκειται για δάνεια γιατί δεν υπήρχαν παλαιότερα στα ελληνικά Ή όταν υπήρχαν κάποια συνθετικά τους δεν είχαν πάντα το νόημα που έχουν σήμερα (είτε στα νέα ελληνικά είτε στις γλώσσες που τις δάνεισαν). Π.χ. Οικολογία δεν είναι η μελέτη του οίκου (ή της οικογένειας στα αρχαία)

«Οι λέξεις του 20ου αιώνα» Νέο λεξιλόγιο εκείνης της εποχής. http://www.komvos.edu.gr/glwssa/dokimes/keimena_dokeimon/a_lykeiou/poikilies_a/poikilies.htm Βλ. π.χ. Άρθρο γλωσσολόγου Γ. Μπαμπινιώτη, Εφημερίδα Το Βήμα ΑΝΑΤΡΕΠΕΙ ΤΗΝ ΕΝΤΥΠΩΣΗ ΟΤΙ ΚΑΠΟΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΓΝΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ «Οι λέξεις του 20ου αιώνα» Νέο λεξιλόγιο εκείνης της εποχής. Απολύτως οικείο σήμερα και συνεπώς ξεχασμένο ότι πρόκειται για νεολογισμούς ή δάνεια από άλλες γλώσσες (πρωτίστως γαλλική και αγγλική) που όσο κι αν περηφανευόμαστε ότι ελληνικές δεν υπήρχαν στα ελληνικά έως τότε

Παραδείγματα νέων λέξεων 20ου αιώνα Ηλεκτρισμός, κλιματισμός,  τηλεόραση, τηλεφωνία (σταθερή και κινητή),  κινηματογράφος, αεροπλάνο, βίντεο, ραντάρ, τηλέτυπος,  ψυγείο, ηλεκτρονικός υπολογιστής (κομπιούτερ),  σιντί (CD), ατομική βόμβα, πυρηνικός αντιδραστήρας,  ραδιενέργεια, μεταλλαγμένες τροφές, παρενέργειες. τεχνογνωσία,  μηχανογράφηση,  προσωπικοί υπολογιστές (Πισί/PC) δεύτερης και τρίτης γενιάς, λογισμικό, πολυμέσα,  διαδίκτυο(Ιντερνέτ), αυτοματισμός,  ρομπότ, πολιτικοποίηση, πλαστικοποίηση, εορτοδάνειο, αμοιβαία κεφάλαια Πολλά δάνεια ολοφάνερα (π.χ. ρομπότ) Άλλα όμως όχι (π.χ. αεροπλάνο) Δάνεια ακόμη κι αν πλάστηκαν με ελληνικά συνθετικά (π.χ. τηλέφωνο)

Γιατί αξιοποιούνται στοιχεία αρχαίας ελληνικής και λατινικής για νέες λέξεις σε σύγχρονες γλώσσες; Λόγοι ίδιοι και σε άλλες περιπτώσεις δανεισμού από γλώσσες κύρους. Π.χ. τη συνήθεια Ελλήνων δημοσιογράφων να υιοθετούν αγγλικές λέξεις όπως «debate”, ενώ αυτό δεν είναι απαραίτητο γιατί υπάρχουν σχετικές λέξεις. Ενίοτε αυτοί που τις υιοθετούν δεν ξέρουν καν αγγλικά αλλά η χρήση αγγλικών λέξεων αποδίδει κύρος στο έργο τους, τους κάνει να φαίνονται γνώστες της διεθνούς πραγματικότητας (ακόμη κι αν δεν είναι) Στην επιστήμη οι νεολογισμοί με βάση ελληνικά και λατινικά συνθετικά προσδίδουν κύρος σε έννοιες που επινοούνται κάθε τόσο. Τα δάνεια συνθετικών κυρίως κάνουν τις νέες αυτές έννοιες να φαίνονται σημαντικές (όπως π.χ. οι καταξιωμένες έννοιες της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας). Κι ας είναι οι νέες έννοιες πού και πού συζητήσιμες/αμφισβητήσιμες. Κι ας μην ξέρουν καν αρχαία ελληνικά όσοι επινοούν νέες λέξεις (κάνοντας ως εκ τούτου και λάθη όπως «οικολογία» για τη μελέτη της φύσης έναντι του οίκου ή «κινηματογράφος» για τις κινούμενες εικόνες.)

Επιστημονικές θέσεις για την κινδυνολογία γύρω από την ελληνική αντικρούουν καθημερινές αντιλήψεις Μεταξύ άλλων Μια γλώσσα δεν κινδυνεύει από δάνεια. Το πιο γνωστό φαινόμενο μαζικού δανεισμού στην ιστορία: το 70% περίπου του λεξιλογίου της αγγλικής προέρχεται από τη γαλλική. Τα δάνεια φυσικό και συνηθισμένο φαινόμενο. Εμπλουτίζουν μια γλώσσα. Καλύπτουν ως επί το πλείστον νοηματικά κενά για φαινόμενα/έννοιες που δεν υπήρχαν έως τότε (π.χ. μπλογκ, σέλφιι) Ενσωματώνονται συχνά στις γλώσσες με διάφορους τρόπους: Π.χ. κομπιούτερ αλλά και υπολογιστής στα ελληνικά με άλλες όμως συνδηλώσεις το καθένα (το δεύτερο πιο λόγιο), μεταξύ άλλων λαμβάνουν καταλήξεις ελληνικές όπως παρκάρω, γκουγκλάρω.

‘Ολες οι γλώσσες έχουν δανειστεί λέξεις από άλλες ‘Ολες οι γλώσσες έχουν δανειστεί λέξεις από άλλες. Δεν υπάρχουν γλώσσες ανέπαφες ή «αμόλυντες» από άλλες (βλ. π.χ. το βιβλίο του Α.Φ. Xριστίδη, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ‘Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). Κεφάλαια για τα δάνεια και αρχαίας ελληνικής από άλλες γλώσσες, π.χ. αραμαϊκή Παλαιστίνης. Ως εκ τούτου, όλες οι γλώσσες είναι προϊόντα ανάμιξης (ή κοκτέιλ) γλωσσών.

ΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚA ΛΑΘΗ Ένα ακόμη παράδειγμα μύθου: Οι γλώσσες κινδυνεύουν από την κακοποίηση που υφίστανται από τους ομιλητές τους, κυρίως τα λάθη Σωστά ελληνικά είναι η γλώσσα των μορφωμένων ενηλίκων, οι οποίοι δεν κάνουν π.χ. γραμματικά λάθη όπως της διεθνής κοινότητας, της ‘Αννας Βίσσης, της οδός, το διαφανή νυχτικό, το υποδιέστερο., των πληγέντων περιοχών (=των πληγεισών), του επικεφαλή (=του επικεφαλής), η γραμματέα, της γραμματέα(ς). Αρκετά βιβλία φιλολόγων καταγράφουν λάθη και συστήνουν σωστές εκδοχές. Οι εφημερίδες δημοσιεύουν κάθε τόσο επιστολές συνταξιούχων αξιωματικών και φιλολόγων που θρηνούν για μικρές αλλαγές στην προφορά κλπ.

Επιστημονικός αντίλογος για τα λάθη: Απολύτως φυσικά: συχνά και αναμενόμενα γιατί έχουν μια «λογική» εξήγηση: π.χ. Ομαλοποιούν τα ανώμαλα γραμματικά φαινόμενα, απλοποιούν την άρθρωση χωρίς ωστόσο να φτωχαίνουν τα νοήματα μιας γλώσσας. Αντιθέτως, επαναφέρουν μερικές φορές το χαμένο νόημα μιας λέξης (π.χ. καλυτερότερος, από ανέκαθεν). Το από ανέκαθεν ειδικότερα «λάθος» ήδη στον ‘Ομηρο. Τα λάθη μιας εποχής επειδή είναι λογικά καταλήγουν συχνά να καθιερωθούν στη γλώσσα. . Βλ. στην επόμενη σελίδα λάθος και σε εγκύκλιο Υπουργείου Παιδείας προς τα σχολεία

Επιστημονικός αντίλογος για τα λάθη: Παρατηρούνται σε όλες τις γλώσσες και ιστορικές στιγμές. Κι άλλοτε στην ιστορία γράφονταν οδηγοί σωστής χρήσης και κατακρίνονταν οι γλωσσικές αλλαγές (βλ. σε επόμενες σελίδες το λεξικογράφο Φρύνιχο 2ος μ.Χ. αιώνας και λάθος σε επίσημο έγγραφο Υπουργείου Παιδείας). Δεν φθείρουν μια γλώσσα (π.χ. αρχαιοελληνικό αμφιφορεύς → αμφορεύς, νεαρόν ύδωρ → νερό).

Εντοπισμός λαθών και συστάσεις αποφυγής τους παλιές ιστορικά αλλά οι συστάσεις χωρίς αποτέλεσμα συνήθως Π.χ. Τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ο λεξικογράφος Φρύνιχος ο Αράβιος συστήνει τρόπους διόρθωσης καθημερινών λαθών. Οι συστάσεις του όμως δεν επικράτησαν. Νεαρόν, νηρόν ύδωρ = πρόσφατον, ακραιφνόν ύδωρ Κράββατος = σκίμπους Μαγειρείον = οπτάνιον Βασίλισσα = βασιλίς Μαμμόθρεπτος =τηθαλλαδούς

μεγάλη συμβολική/κοινωνική σημασία Τα λάθη έχουν ωστόσο μεγάλη συμβολική/κοινωνική σημασία π.χ. εμφανίζονται ως ένδειξη αμορφωσιάς ή ανικανότητας/χαμηλής ευφυϊας και κατακρίνονται. Χρησιμοποιούνται δηλ. για συντήρηση και αιτιολόγηση κοινωνικών ανισοτήτων Είτε για κοινωνική υποτίμηση αμόρφωτων που δεν έχουν μάθει την πρότυπη ή «σωστή» γλώσσα Είτε αντιθέτως για να αποδώσουν κύρος, όταν χρησιμοποιούνται «υπερδιορθώσεις», δηλ. κατάχρηση δήθεν λόγιων τύπων όπως όπως ‘καταχράσθηκε’ (αντί για καταχράστηκε ) ή εξέρχεται του ιερού ναού (αντί για εξέρχεται από τον ….)

Οι γλώσσες κινδυνεύουν μόνο όταν Επιστημονική απομυθοποίηση κινδυνολογίας για την ελληνική λόγω δανείων και λαθών: Οι γλώσσες κινδυνεύουν μόνο όταν τις εγκαταλείπουν οι ομιλητές τους (ακόμη κι αν από ανάγκη) και όχι λόγω αλλαγών τους περιορίζονται οι ποικίλες χρήσεις τους (π.χ. μιλιούνται μόνο στο σπίτι όπως ελληνικά στις ΗΠΑ) δεν γράφονται και δεν έχουν κοινωνικό κύρος (π.χ. αρβανίτικα στην Ελλάδα)

Εκτίμηση για μέλλον ελληνικής με βάση σημερινά επιστημονικά δεδομένα: Η ελληνική μια από τις ισχυρότερες γλώσσες στον κόσμο γιατί: Αναγνωρισμένη ως επίσημη και Ευρωπαϊκής Ένωσης Γράφεται από πολύ παλιά ‘Εχει πολλές και ποικίλες χρήσεις με ελάχιστη διείσδυση της αγγλικής στην καθημερινή ζωή (δηλ. η αγγλική κυριαρχεί εν μέρει σε επιστημονικό λόγο και διεθνείς συναλλαγές). ‘Εχει εμπλουτιστεί σημαντικά από δεκαετία ’70 και μετά (π.χ. μεγάλο λεξιλόγιο για ηλεκτρονική τεχνολογία και επιστήμη). Κινδυνεύει λιγότερο από τις περισσότερες γλώσσες, παρά το μικρό σχετικά αριθμό ομιλητών. Ωστόσο, το μέλλον μιας γλώσσας δεν μπορεί ποτέ να προεξοφληθεί.

Άλλο παράδειγμα μύθου: Η ελληνική είναι μία ενιαία και αδιαίρετη γλώσσα παρά τις ποικίλες ιστορικές και γεωγραφικές της παραλλαγές. Μπορούμε συνεπώς να μάθουμε νέα ελληνικά μαθαίνοντας αρχαία (σαν να υποστηρίζεται ότι μπορείς να μάθεις καλύτερα γαλλικά μαθαίνοντας λατινικά).

Επιστημονικός αντίλογος για τη μία ενιαία ελληνική: Οι αλλαγές από τα αρχαία ελληνικά είναι μεγάλες κυρίως σε σύνταξη και προφορά αλλά πολύ και στο λεξιλόγιο και ίσως λιγότερο στη γραμματική. π.χ. Σύνταξη αρχαίας μοιάζει λίγο με σύγχρονης γερμανικής αλλά μεγάλη διαφορά από νέα ελληνική. Η καθαρεύουσα επινοήθηκε με σύνταξη νέας ελληνικής και μόνο κάποια αρχαίζοντα στοιχεία σε λεξιλόγιο και γραμματική γιατί αλλιώς η μάθησή της το 19ο αιώνα θα δυσκόλευε πολύ . Γραμματική αρκετά διαφορετική. Π.χ. Πτώσεις ουσιαστικού έχουν λιγοστέψει αλλά χρόνοι ρήματος έχουν εμπλουτιστεί. Η προφορά της αττικής διαλέκτου σαν να ήταν ίδια με νέας ελληνικής επιβλήθηκε στο ελληνικό σχολείο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα για διάφορους λόγους. Κατά την επιστήμη η προφορά της αττικής διαλέκτου υπήρξε διαφορετική (ερασμιακή όπως αποκαλείται). Η τελευταία διδάσκεται σε μαθήματα αρχαίας ελληνικής ανά τον κόσμο. Η Ελλάδα αποτελεί εξαίρεση γιατί το 19ο αιώνα θεωρήθηκε πως η μάθηση της αρχαίας θα ήταν πιο εύκολη εάν αποφεύγονταν και η μάθηση της προφοράς της.

Βλ. π.χ. μεγάλη διαφορά στη γραφή Τα αρχαία που μαθαίνουμε στο σχολείο δεν είναι τα πρωτότυπα

π. χ. «Θεμιστοκλής Νεοκλέους» π. χ. Το τ ως θ, το σ ως ζ κλπ π.χ. «Θεμιστοκλής Νεοκλέους» π.χ. Το τ ως θ, το σ ως ζ κλπ. Δεν διαφέρει πολύ από το πώς γράφουν παιδιά ηλικίας νηπιαγωγείου 45

Αρχαία ελληνική γραφή, σύστημα Εύβοιας, από δεξιά → αριστερά 46

Τυπικό παράδειγμα γραφής Αρχαίας Ελλάδας λέξεις όχι χωρισμένες μεταξύ τους μεταξύ άλλων δυσανάγνωστο με σημερινά κριτήρια 47

Κι άλλο παράδειγμα αρχαιοελληνικού κειμένου 48

Ακόμη και στο πρώιμο Βυζάντιο, γραφή χωρίς χωρισμό λέξεων και με κεφαλαία μόνο 49

Επιστημονικός αντίλογος για τη μία ενιαία ελληνική: Τα νέα ελληνικά αποτελούν συνέχεια μεν προγενέστερων μορφών τους, αλλά αυτό έχει σημασία για όσους μελετούν την ιστορία των γλωσσών και όχι για τους ίδιους τους ομιλητές, που δεν κατανοούν προγενέστερες μορφές τους. Μαθαίνουμε καλύτερα νέα ελληνικά όταν εκπαιδευτούμε σε ποικίλες χρήσεις τους (π.χ. επιστημονικός λόγος, επιστολή….) και όχι σε γραμματική-σύνταξη αττικής διαλέκτου.

Τα αρχαία ελληνικά είναι ακόμη ζωντανή γλώσσα, Μύθος: Τα αρχαία ελληνικά είναι ακόμη ζωντανή γλώσσα, ενώ τα λατινικά νεκρή. Επιστημονικός αντίλογος στον παραπάνω μύθο: Δεν υπάρχουν αρχαία ελληνικά αλλά ποικίλες εκδοχές τους, δηλ. διάλεκτοι και ιστορικές στιγμές (π.χ. ομηρικά, αιολική, δωρική, αττική). Το σημερινό σχολείο ταυτίζει τα αρχαία ελληνικά με μία μόνο διάλεκτο, την αττική του 5ου π.χ. αιώνα, που έτυχε να γραφτεί λόγω της οικονομικής/πολιτικής δύναμης της Αθήνας). Ιστορικά οι αλλαγές της ελληνικής, π.χ. από τον ‘Ομηρο έως την κλασική Αθήνα έως την ελληνιστική περίοδο μεγάλες το πιστοποιεί το κίνημα του αττικισμού τον 1ο π. Χ. αιώνα που ζητά επιστροφή στη νεκρή τότε αττική διάλεκτο). Η λατινική αντικειμενικά πιο ζωντανή από αρχαία ελληνική γιατί: μικρότερη απόσταση χρονολογικά από σήμερα Χρησιμοποιείται γραπτά κυρίως αλλά και προφορικό εκτενέστερα από την ελληνική έως περίπου το 17ο αιώνα Η συνέχειά της σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες (π.χ. γαλλική)

Υπάρχουν πλουσιότερες και φτωχότερες γλώσσες; Ακραία παραδείγματα μύθων για τη γλώσσα: Υπάρχουν πλουσιότερες και φτωχότερες γλώσσες; Π.χ. Ο μύθος για την τελειότητα της ελληνικής γλώσσας Βλ. π.χ. Ομιλία Υπουργού Παιδείας Ευ. Στυλιανίδη 2008 http://www.klik.gr/gr/el/blender/elliniki-glossa-i-teleiotita-enos-alutou-grifou/ Περιοδικό Κλίκ, 10 Νοεμβρίου 2015 52 52

ομιλία του υπουργού Παιδείας Ευρ. Στυλιανίδη 27/01/2008): «Ακόμα και σήμερα στην ηλεκτρονική εποχή η ελληνική γλώσσα αποτελεί το βασικό εργαλείο. Ο πρόεδρος της εταιρείας ηλεκτρονικών υπολογιστών Apple Τζον Σκάλι έφτιαξε το Hellenic Quest, ένα πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής που άρχισε να διανέμει το CNN (...). Το ενδιαφέρον αυτό προέκυψε από τη διαπίστωση των επιστημόνων της πληροφορικής και των υπολογιστών ότι οι Η/Υ προχωρημένης τεχνολογίας δέχονται ως “νοηματική” γλώσσα μόνον την Ελληνική. Ολες τις άλλες γλώσσες τις χαρακτήρισαν “σημειολογικές”». Δεν υπήρξε ποτέ πρόγραμμα της Apple «Hellenic Quest», ούτε ο Τζον Σκάλι είναι πρόεδρος της εταιρείας, ούτε οι όροι «νοηματικές» και «σημειολογικές» γλώσσες είναι υπαρκτοί στην επιστήμη. Φιλόλογος Ν. Σαραντάκος στο βιβλίο «Γλώσσα μετ’ εμποδίων» (Εκδόσεις 21ου αιώνα): αυτή η μπαρούφα ξεπήδησε περί το 1998- 1999 κι έκτοτε ανακυκλώνεται κυρίως από ακροδεξιούς στο Ιnternet. Από εκεί λοιπόν το αλίευσαν κάποια σαΐνια του υπουργείου Παιδείας, για να το εκφωνήσει επίσημα ο υπουργός. 53 53

Επιστημονικός αντίλογος σε ιδέες περί πλούσιων και φτωχών γλωσσών Βλ. π.χ. Μύθος 10ος: Πλούσιες και φτωχές γλώσσες Μ. ΚΑΚΡΙΔΗ-ΦΕΡΡΑΡΙ στο βιβλίο Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα Υπάρχουν γλώσσες επαρκείς και ανεπαρκείς, πολιτισμένες και πρωτόγονες, πλούσιες και φτωχές, ανώτερες και κατώτερες; Οι ελληνόφωνοι θεωρούν συχνά την ελληνική γλώσσα την πλουσιότερη του κόσμου. Όταν στριμώχνονται ως προς αυτό, πέφτουν όμως σε αντιφάσεις. Φαίνεται να έχουν κατά νου την αρχαία ελληνική θεωρώντας τη νέα ελληνική φτωχή συγκριτικά. Άλλες στιγμές, υποστηρίζουν γενικότερα την ανωτερότητα της ελληνικής έναντι άλλων γλωσσών.  

Για τη γλωσσολογία ωστόσο: Δεν υπάρχουν επί της ουσίας φτωχότερες και πλουσιότερες γλώσσες Κάθε γλώσσα απολύτως αυτάρκης για τις ανάγκες της κοινωνίας στην οποία μιλιέται. Κάθε γλώσσα με ίδιες δυνατότητες έκφρασης, δηλαδή συνολικά εξίσου πολύπλοκη γραμματική-σύνταξη όπως και κανόνες σχηματισμού νέων λέξεων (παρά διαφορές στις λεπτομέρειες). Γλώσσες με περιορισμένες χρήσεις, δηλ. δραστηριότητες στις οποίες χρησιμοποιούνται (π.χ. ιδιώματα απομονωμένων χωριών) έχουν μεν φτωχότερο λεξιλόγιο από αυτές με πολλές χρήσεις ανά τον κόσμο (π.χ. σημερινή αγγλική). Μπορούν πάντα όμως να αναπτύξουν με ευκολία λεξιλόγιο εάν χρειαστεί.

Η περιοχή όπου εντοπίζονται διαφορές και ξεγελούν την κρίση μας είναι το λεξιλόγιο. Πράγματι, οι γλώσσες παρουσιάζουν διαφορές ως προς το λεξιλόγιό τους, ανάλογα με τις δραστηριότητες που έχουν αναπτύξει και γενικότερα το περιβάλλον στο οποίο μιλιούνται. Π.χ. λέγεται ότι οι Εσκιμώοι έχουν πλούσιο λεξιλόγιο για την ποιότητα και τις μορφές του χιονιού, ενώ οι Άραβες για τις καμήλες και την έρημο, αλλά και τα μαθηματικά. Οι Ιταλοί για τη μουσική αλλά και για τα διάφορα είδη ζυμαρικών. Οι Γάλλοι για τη μόδα, την κουζίνα και τη διπλωματία. Στους αρχαίους Έλληνες οφείλουμε πολλούς όρους της φιλοσοφίας, στους Ρωμαίους το νομικό λεξιλόγιο κ.ο.κ.  Ωστόσο, όλες οι γλώσσες έχουν τις ίδιες δυνατότητες να αναπτύξουν λεξιλόγιο όταν χρειαστεί.

ΛΕΞΙΠΕΝΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ; Δηλ. φτωχό λεξιλόγιο;

Επιστημονικός αντίλογος: Λεξιπενία των νέων; Επιστημονικός αντίλογος: Ανυπόστατη κοινωνική προκατάληψη Λέξεις και φράσεις νεανικών ιδιωμάτων πλουτίζουν περαιτέρω την ελληνική Περιλαμβάνει, π.χ. εκφράσεις χωρίς αντίστοιχο στην κοινή γλώσσα (π.χ. για τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα μιας νεανικής κουλτούρας) εκφράσεις που δηλώνουν ιδιαίτερη συναισθηματική στάση (οικειότητα, αξιολόγηση, ειρωνεία) απέναντι σε ένα γνωστό αντικείμενο αναφοράς π.χ. φατσοκόφτης, καλιτερότερος, τζάμι, άκου φάση, τα πήρα στο κρανίο.

Συνιστούν κίνδυνο για την ελληνική γλώσσα; Greeklish: Συνιστούν κίνδυνο για την ελληνική γλώσσα; http://aienaristeyein.com/2011/08/14/%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-greeklish-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%AF-%CF%80%CF%81%CE%AD%CF%80%CE%B5%CE%B9-%CE%BD%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CF%8D/ http://5lyk-petroup.att.sch.gr/EE/greeklishreport.pdf Η γλώσσα των νέων: λαλιά ή αλαλιά (κίνδυνοι από χρήση τους) - άρθρο https://athens.indymedia.org/post/1080426/ αντιπαραθέσεις για τα Greeklish στην ιστοσελίδα των αναρχικών.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΙΝΔΥΝΟΛΟΓΙΑΣ http://epilarhia.blogspot.gr/2013/01/greeklish.html ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΙΝΔΥΝΟΛΟΓΙΑΣ Η Ελληνική γλώσσα – μετά από 4000 χρόνια – κινδυνεύει από τους… Έλληνες !! Διαβάστε τη  ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ    Μην γράφετε  greeklish !!     Όταν σας στέλνουνε κείμενο σε greeklish,   επιστρέφετέ το πίσω με την ένδειξη:  «ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ»  ή με την σκωπτική: « Den katalavenei» » Μήγαρις έχω άλλο στο νου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα!                                                  Διονύσιος. Σολωμός

Κι όμως αρκετά αντεπιχειρήματα στην κινδυνολογία για Greeklish Τα ελληνικά γράφονταν σε λατινική γραφή και άλλες εποχές Μια γλώσσα δεν ισοδυναμεί με τη γραφή της. Η γραφή αλλάζει συχνά. Ειδικά στην ιστορία της ελληνικής πάρα πολλές φορές.

Προϊστορία της λατινικής γραφής (Κ. Καρθαίος, 1934): Υπάρχουν κείμενα της βυζαντινής εποχής γραμμένα με λατινικούς χαρακτήρες. Επίσης, στην Κρήτη και στην Κύπρο κατά τον Μεσαίωνα τα λαϊκά τραγούδια γράφονταν με λατινικούς χαρακτήρες. Αργότερα, από το 1800, πολλά ελληνικά βιβλία τυπώθηκαν στη Σμύρνη με λατινικούς χαρακτήρες. (…) Εξάλλου στη Σμύρνη έγινε απόπειρα να κυκλοφορήσει ελληνική εφημερίδα γραμμένη με λατινικούς χαρακτήρες. Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης, που μιλούσαν όλοι ελληνικά αλλά δυσκολεύονταν να μάθουν την απελπιστική ορθογραφία μας, χρησιμοποιούσαν πάντα τους λατινικούς χαρακτήρες για να γράψουν τα ελληνικά. Αργότερα, τους μιμήθηκαν οι Χιώτες και άλλοι έμποροι του εξωτερικού που έγραφαν τα γράμματα και τα τηλεγραφήματά τους στα ελληνικά αλλά με λατινικούς χαρακτήρες. Αυτή η φραγκοχιώτικη γλώσσα χρησιμοποιούνταν και από Ελληνες για να γράψουν σε άλλους Ελληνες που κατοικούσαν στη Σμύρνη, στο Λονδίνο ή αλλού. Αυτός ο τρόπος γραφής εξακολουθούσε να επιβιώνει πολύ αργότερα και τον συναντάμε αρκετά συχνά στα τηλεγραφήματα των Ελλήνων του εξωτερικού.

Η ιστορία των greeklish. Π.χ. Η «Ερωφίλη» µιλούσε… greeklish. Τι είναι τα Φραγκοχιώτικα; (ή φραγκολεβαντίνικα) B. Xαρισοπούλου Ένα από τα πρώτα ελληνικά κείµενα με λατινικούς χαρακτήρες Μira cachi chie adidhichi, tiragnismeni mira/ pia pathi apo ton Εrota, pies prichies dhen epira?… Sti dohudepsi chie ci caimus micri perrisa ebica/ c’ agapis ola ta caca chie pedhomes m’ eurica…… Δεν είναι απόσπασµα µακροσκελούς SΜS μιας σύχρονης έφηβης αλλά µεταγραµµένο απόσπασµα του λογοτεχνικού κειµένου «Ερωφίλη» του γνωστού κρητικού συγγραφέα Γεωργίου Χορτάτση. Το έργο έµεινε ζωντανό και χάρη στην προφορική παράδοση, αφού πολλά τµήµατά του διασκευάστηκαν και διαδίδονταν ως δηµοτικά τραγούδια ή εντάχθηκαν σε παροιµίες.

Συλλογικός τόμος «Φωνητική Γραφή», εκδ. Κάλβος, 1980. ΠΡΩΤΟΕΚΔΟΘΗΚΕ ΤΟ 1930. Κείμενο του Φώτου Γιοφύλλη («Πρωτοπορία») «Telos, γia na min ta poliloγume, γiati tapame poles fores afta, prepi na parume to latiniko alfavito metariθmizontas to fθogoloγika kata tis anages pu ehi i γlosa mas. Etsi horis n’ agiksome tin orθografia tis arheas elinikis, pu poles tis lekses sozonde sti nea mas, benume sti horia ton politizmenon eθnon, ehume ta dieθnika γramata pu tahi olos o politismenos kosmos, ke pu ta piran tora teleftea ki i Turki».

ΠΟΙΟΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΕΧΕΙ ΓΡΑΨΕΙ ΈΝΑ ΤΕΤΟΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ; κ΄ ενw` το λεϊ το εσθαντiκο Κορασυ  κατά το Lambρο  το χερυ σπροχνi με μία κ΄ την παλαμi ανιγη…  κ΄ ο Lamπρος , φρυκυ,! ενα σταυρoV ξανiγη.  ------------- Κ΄ ενο ο Lambro κυταϊ  Το λευκoV χερυ οπ η παρθενα ανυγη  στην απαλαμυ ενα σταβρoV ξανiγη ΠΟΙΟΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΕΧΕΙ ΓΡΑΨΕΙ ΈΝΑ ΤΕΤΟΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ; ΤΙ ΦΑΝΤΑΖΕΣΤΕ;

http://dimartblog. com/2016/02/13/solomos1/ Ο Δ. Σολωμός http://dimartblog.com/2016/02/13/solomos1/ Ο Δ. Σολωμός. Ο εθνικός μας ποιητής. ό,τι ιερότερο για την ελληνική γλώσσα και την καλλιέργειά της;

Ήξερε ελληνικά; Τα έμαθε αργά από την υπηρέτριά τους και όχι καλά παρότι πάσχιζε πολύ γι’ αυτό. Τα έγραφε ενίοτε με λατινικούς χαρακτήρες (τα σημερινά Greeklish). Συχνά έγραφε ελληνοϊταλικά και γενικότερα ανορθόγραφα. Βλ. π.χ. μαρτυρίες: «… Ο Κάλβος κι ο Σαλομός (sic), ωδοποιοί μεγάλοι, κι οι δύο παρημέλησαν της γλώσσης μας τα κάλλη», έλεγε ο Α. Σούτσος στον βασιλιά Όθωνα το 1833. Ο καθηγητής γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ Γ. Ν. Χατζιδάκις το 1905 έγραφε πως ο Σολωμός είχε «πλήρη άγνοια της ελληνικής» Ο Σεφέρης το 1936 δεν δίστασε να γράψει πως «δεν ήξερε ελληνικά».

Επίσης σκεφτόταν στα ελληνικά όπως στα ιταλικά δύο δείγματα από τη Γυναίκα της Ζάκυθος: Il vecchio ανακατόθiκε μες τη κασατF, εγiρiσε ανiσiχος, σκiφτi e trovando το κατροκανατο γiοματο της το φόρεσε E andai dietro allo specchio e vidi la donna del Zante που εκρεμοτFνα κ΄ εκiματiζε e sotto καθiσμενος το δiπλοποδι un nano che imitava perfetta quel ridere Επίσης σκεφτόταν στα ελληνικά όπως στα ιταλικά (με κατά λέξη μετάφραση): π.χ. άστοχοι συνδυασμοί επίθετου-ουσιαστικού όνειρο κοντό (αντί: όνειρο σύντομο),  μακρύς καιρός  (αντί: πολύς καιρός),  λίγη στιγμή (αντί: λίγη ώρα ή, τουλάχιστον, λίγες στιγμές). 

Προεπιστημονικοί προβληματισμοί για τη γλώσσα Από λόγιους, ως επί το πλείστον φιλόσοφους Από την ελληνική αρχαιότητα του 6ου π.Χ. αιώνα αρχικά έως την ίδρυση της γλωσσολογίας το 19ο αιώνα

στις ιδέες λογίων και φιλοσόφων Ιστορική αναδρομή στις ιδέες λογίων και φιλοσόφων για δύο λόγους: Για να δούμε ότι οι έννοιες με βάση τις οποίες συλλαμβάνουμε τα γλωσσικά φαινόμενα είναι πολύ αφηρημένες και δυσπρόσιτες. Χρησιμοποιούμε τη γλώσσα καθημερινά αλλά δεν τη γνωρίζουμε με τον τρόπο των επιστημόνων (παρά λίγο μόνο μέσα από μαθήματα στο σχολείο). Ιδέες για γλώσσα βαθύτατα καθορισμένες από την κοινωνία στην οποία παράγονται.

Συνειδητοποίηση γλώσσας δύσκολη δύο επίπεδα συνειδητοποίησης Συνειδητοποίηση γλώσσας δύσκολη δύο επίπεδα συνειδητοποίησης Ασυνείδητη γνώση ορισμένων όψεών της, την κατέχουν όλοι ακόμη και οι αγράμματοι και τα μικρά παιδιά Πρώτη επίγνωση (όχι πλήρως συνειδητή αλλά κάποια συναίσθηση π.χ. ότι υπάρχουν φωνήματα υπόρρητα στα μικρά παιδιά ή κατά την πρώτη ανακάλυψη αλφάβητου στην ελληνική αρχαιότητα) Πλήρως συνειδητή γνώση (την κατέχουν λίγοι, κυρίως η επιστημονική των γλωσσολόγων αλλά εν μέρει και ό,τι διδάσκεται μέσα από τη γραμματική που διδάσκεται στο σχολείο)

Κοινωνικοιστορικά προσδιορισμένες αντιλήψεις Εξαρτώνται δηλαδή από κοινωνικές εξελίξεις αλλά και τις προσδιορίζουν στη συνέχεια, π.χ. ανακάλυψη αλφαβητικής γραφής (ελληνική αρχαιότητα) ανακάλυψη τυπογραφείου (τέλος μεσαίωνα) διάδοση αλφαβητισμού (μεταξύ άλλων τέλος μεσαίωνα) ίδρυση εθνικών κρατών & καθιέρωση υποχρεωτικής εκπαίδευσης (κυρίως δεύτερο μισό 19ου αιώνα) εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης και διεύρυνση κοινωνικών-πολιτικών δικαιωμάτων (αρχικά τη δεκαετία του ’60) ηλεκτρονική επανάσταση (τέλη 20ου αιώνα)

Προβληματισμοί για τη γλώσσα πριν τη σύγχρονη γλωσσολογία Προβληματισμοί για τη γλώσσα πριν τη σύγχρονη γλωσσολογία Πρώτα ίχνη πολύ νωρίς στη Μεσοποταμία για δύο μάλλον λόγους: α) Κάποια χρήση της γραφής αν και ακόμη εικονογραφική (δηλ. σαν ιερογλυφικά) και επομένως κάποια μονιμότητα των προφορικών λέξεων που μετατρέπονται από φευγαλέο ήχο (έπεα πτερόεντα) σε μόνιμα προσβάσιμη εικόνα. β) Διαδεδομένη η διγλωσσία, ώστε να καθίστανται αναγκαία βοηθήματα όπως κατάλογοι λέξεων και γραμματικών κλίσεων στους Βαβυλώνιους Επαφή με άλλες γλώσσες, διαλέκτους και αρχαιότερες μορφές μητρικής καθοριστική για συνειδητοποίηση γλώσσας.

Σε παραδόσεις εκτός Ευρώπης, σημαντικό επίπεδο συνειδητοποίησης γραμματικών κλπ. φαινομένων στην Ινδία του 5ου π.Χ αιώνα. Εξελίξεις στην Ευρώπη: π.χ. ελληνική αρχαιότητα και ανακάλυψη αλφάβητου, ελληνιστική περίοδος και διάδοση αλφαβητισμού και ελληνικής, τέλος του μεσαίωνα και ανακάλυψη τυπογραφείου, εποχή του διαφωτισμού, 19ος αιώνας

Ελληνική αρχαιότητα Ανακάλυψη αλφαβητικής γραφής επιτρέπει οτιδήποτε λέγεται να γραφτεί, πιο εύκολα από ότι στην εικονογραφική γραφή (π.χ. ιερογλυφικά Αιγύπτου) αλλά και τη συλλαβική γραφή των Φοινίκων. Διάδοση γραμματισμού ή αλφαβητισμού καθιστά γραφή λίγο πιο συνηθισμένη σε σχέση με παλαιότερες εποχές. ►Αντικειμενοποίηση γλώσσας: δηλ. μετατροπή της από πρόσκαιρο ήχο σε μόνιμα προσβάσιμο χειροπιαστό αντικείμενο (δηλ. οπτικά σχήματα σε πηλό, μάρμαρο, παπύρους). Μπορεί συνεπώς να συνειδητοποιηθεί και να οδηγήσει γενικότερα σε σκέψεις/προβληματισμούς για τη γλώσσα.

Σοφιστές και αργότερα Στωϊκοί φιλόσοφοι Σοφιστές 5ος Π.χ. αιώνας (λίγο πριν τον Πλάτωνα) Πρώτη συνειδητοποίηση και περιγραφή γραμματικής-σύνταξης. Πρώτοι προβληματισμοί για τη σχέση γλώσσας-σκέψης-κόσμου Στωϊκοί 3ος Π.χ. αιώνας Καθοριστικός ο ρόλος του Ζήνωνα, ο οποίος διόλου τυχαία δεν έχει την ελληνική ως μητρική γλώσσα (δηλ. τη βλέπει με ξένο μάτι). 5 μέρη του λόγου: ουσιαστικά, ρήματα, κλητικά (ονόματα ή επίθετα), σύνδεσμοι, άρθρα.

σε διάλογο στο κείμενο Σοφιστής: Πλάτωνας σε διάλογο στο κείμενο Σοφιστής: 77

Πλάτωνας: Ίχνη συνειδητοποίησης και προβληματισμών για τη γλώσσα Πλάτωνας: Ίχνη συνειδητοποίησης και προβληματισμών για τη γλώσσα Αναφορά σε έννοιες όπως λέξη και στοιχείο (το τελευταίο με την έννοια του σημερινού φωνήματος, δηλ. τμήματος ήχου) Ερωτήματα όπως πώς κατασκευάζονται οι λέξεις, ειδικότερα πώς συνδέεται ένα ηχητικό σύμπλεγμα με ένα νόημα; αυθαίρετα μέσω κοινωνικής σύμβασης (δηλ. τυχαία ως προς το ποιος ήχος επιλέγεται για ένα νόημα σε ένα περιβάλλον) με βάση ομοιότητα νοήματος και ήχου (όπως στις ονοματοποιές λέξεις, π.χ. κούκος); [Σημερινή γλωσσολογία θεωρεί αυθαιρεσία κρίσιμο στοιχείο γλώσσας, δηλ. την πρώτη απάντηση ως δεδομένη όπως θα δούμε αργότερα.]

Αριστοτέλης αργότερα: Ερωτήματα όπως: Οι λέξεις αναφέρονται στον κόσμο ή στον κόσμο όπως τον σκεφτόμαστε; Ποια η σχέση της γλώσσας με τον κόσμο και τη σκέψη; Πρώτοι πιο συστηματικοί προβληματισμοί για το πώς λειτουργεί η γλώσσα με βάση και τη σκέψη των σοφιστών και στωϊκών φιλοσόφων Κυρίως οι 8 βασικές μονάδες του λόγου: (ιδέες απλοϊκές με βάση σημερινά δεδομένα): γράμματα, συλλαβές, σύνδεσμοι, άρθρα, ονόματα, ρήματα, καταλήξεις, προτάσεις

Ελληνιστική εποχή (αλεξανδρινών) ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΠΕΡΙ ΓΛΩΣΣΑΣ Μεγάλη διάδοση αλφαβητισμού με ανάπτυξη εμπορίου και γενικότερα οικονομικού πλούτου Κοινή ελληνιστική η διεθνής γλώσσα (lingua franca) μετά τις κατακτήσεις Μεγάλου Αλεξάνδρου σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές Εκτεταμένη διγλωσσία και τριγλωσσία: συνυπάρχουν τοπικές διάλεκτοι ελληνικής, κοινή ελληνιστική και άλλες γλώσσες

από αττική διάλεκτο 5ου π.χ. αιώνα μεγάλη Αλλαγή ελληνικής από αττική διάλεκτο 5ου π.χ. αιώνα μεγάλη Αιτία που επιταχύνει την ούτως ή άλλως φυσιολογική αλλαγή των γλωσσών η χρήση της από μεγάλο πλέον αριθμό δίγλωσσων ομιλητών. Μιλούν συχνά αττική διάλεκτο, άλλη γλώσσα ή διάλεκτο της ελληνικής. [Η ίδια επιτάχυνση παρατηρείται σήμερα με την αγγλική, που υπόκειται σε συνεχείς μεγάλες αλλαγές] Η αττική διάλεκτος είναι ήδη νεκρή, δηλαδή ακατανόητη πλέον από τους ομιλητές, γιατί αλλαγές μεγάλες σε όλα τα επίπεδα κυρίως δε στην προφορά και στη σύνταξη. Προφορά: π.χ. Αττική διάλεκτος: Β =μπ, Κοινή ελληνιστική: Β = β αλλά και εισαγωγή δανείων από λατινικά που επαναφέρουν μπ αλλά με τη νέα γραφή του (που διατηρούμε και σήμερα). Σύνταξη: ίδια με νέας ελληνικής περίπου, αλλά όχι υποχρέωση για ρήμα στο τέλος πρότασης κλπ.

στο κίνημα του αττικισμού από λόγιους, Τέλος ένδοξης περιόδου Μεγάλου Αλεξάνδρου οδηγεί σε ρομαντική νοσταλγία για το παρελθόν, ειδικά για το χρυσό αιώνα της Αθήνας: μεταξύ άλλων στο κίνημα του αττικισμού από λόγιους, δηλ. αίτημα για επιστροφή στην αττική διάλεκτο. Μερικοί θεωρούν ότι το κίνημα αυτό σφράγισε την ελληνική ιστορία αργότερα, όπου η επιθυμία για επιστροφή στο ένδοξο παρελθόν αναβιώνει εύκολα Εξηγεί αργότερα την επιστροφή στο 19ο αιώνα στην αρχαϊζουσα γλώσσα και στην εφεύρεση μιας γλώσσας που την προσεγγίζει, δηλ. την καθαρεύουσα, γενικότερα τη συνεχή έως πρόσφατα αντιπαράθεση ανάμεσα στην ομιλούμενη γλώσσα (δημοτική κατά τον 20ο αιώνα) και σε μια επίσημη του κράτους και του σχολείου

ΚΡΙΣΙΜΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ: Μάθηση αττικής διαλέκτου αναγκαία τουλάχιστον για λόγιους Οδηγεί σε ανάγκη για γραμματικές ή εγχειρίδια διδασκαλίας της Γραμματικές = πρακτικοί οδηγοί για τη διδασκαλία μιας νεκρής γλώσσας (αττικής διαλέκτου), όπως τα εγχειρίδια διδασκαλίας ξένων γλωσσών σήμερα. Αντιθέτως, η μάθηση της ζωντανής κοινής ελληνιστικής απ’ όσους δεν την έχουν ως πρώτη γλώσσα συντελείται μέσα από φυσική καθημερινή χρήση της, και όχι μέσω εγχειριδίων διδασκαλίας (βλ. π.χ. Όπως οι μετανάστες στην Ελλάδα σήμερα). Οι πρώτες γραμματικές: Διονυσίου του Θρακός, Απολλώνιου του Δύσκολου κλπ.

Γραφή γραμματικών: δύο επιπτώσεις Περαιτέρω συνειδητοποίηση γλώσσας και συστηματικής περιγραφής της (σε σχέση και με Αριστοτέλη). Διευκολύνεται φυσικά από την όλο και μεγαλύτερη διάδοση της γραφής και του αλφαβητισμού αλλά και την επαφή με τη γλωσσική διαφορά (δηλ. με άλλες γλώσσες και διαλέκτους, πάνω απ’ όλα την ήδη νεκρή αττική διάλεκτο) Συνιστούν εγχειρίδια σωστής χρήσης της αττικής διαλέκτου (η ρύθμισης του πώς να γράφεται και να διαβάζεται). Αντιθέτως, η γλωσσολογία δεν θεσπίζει κανόνες σωστής χρήσης όπως οι παραδοσιακές σχολικές γραμματικές. Δεν ρυθμίζει τη γλώσσα αλλά την περιγράφει (σε πλήρη αντίθεση με τις καθημερινές μας αντιλήψεις).

Έως 15ο αιώνα γράφονται γραμματικές μόνο για τις νεκρές σήμερα γλώσσες της αρχαίας ελληνικής και λατινικής. Η πρώτη γραμματική ζωντανής γλώσσας γράφτηκε για την ισπανική γλώσσα (ειδικότερα για την καστιλιανή διάλεκτο της Μαδρίτης) 15oς αιώνας. Αργότερα: π.χ. Αγγλική αποκτά γραμματική 17ο αιώνα, νέα ελληνική αρχίζει από 18ο με απόπειρες διδασκαλίας της σε ξένους περιηγητές αλλά πιο συστηματικά ακόμη αργότερα μόλις το 1941 π.χ. από το Μ. Τριανταφυλλίδη.

Πρόβλημα όμως: Γραμματικές αρχαίας ελληνικής πρότυπο για όλες τις άλλες. Ωστόσο, πρακτική αμφισβητούμενη σήμερα στη γλωσσολογία βλ. π.χ. Halliday (1999) για το πόσο διόλου κατάλληλο πρότυπο για γλώσσες πολύ διαφορετικές όπως οι κινεζικές αλλά και για πολύ πιο συγγενικές με την ελληνική όπως η αγγλική. Βλ. προβλήματα ακόμη και για περιγραφή νέας ελληνικής. Η έννοια της ρηματικής όψης απούσα από γραμματικές αττικής διαλέκτου αλλά ακόμη και σύγχρονες σχολικές. Και όμως σημαντική έννοια για νέα ελληνική, π.χ. διαφορά ενεστωτικού-αοριστικού θέματος (να διαβάσω – να διαβάζω)

Διαφορές παραδοσιακής γραμματικής από γλωσσολογικές περιγραφές της γλώσσας Παραδοσιακές γραμματικές: Πρώτη μόνο συνειδητοποίηση γλώσσας Μερική μόνο περιγραφή γλώσσας Εν μέρει συζητήσιμη περιγραφή Θεσπίζουν κανόνες σωστής γλωσσικής χρήσης Γλωσσολογικές περιγραφές: Πιο συστηματική συνειδητοποίηση γλώσσας Πιο πλήρης περιγραφή Λιγότερο συζητήσιμη γιατί απόρροια επιστημονικής έρευνας Περιγραφή συμβάσεων που ακολουθούν οι ομιλητές για να συνεννοούνται και όχι υπόδειξη δήθεν «σωστών».

Τέλος του μεσαίωνα και αναγέννηση Ανάπτυξη εμπορίου και διάδοση αλφαβητισμού προκαλεί εφεύρεση τυπογραφείου και στη συνέχεια ακόμη μεγαλύτερη χρήση της γραφής Πολιτική άνοδος αστικών στρωμάτων από την αναγέννηση καθιστά κυρίαρχες πολιτικά και τις γλώσσες τους (π.χ. η τοσκανική διάλεκτος θα καθιερωθεί αργότερα ως η ιταλική, η καστιλιανή ως ισπανική). Αρχικά καθιερώνονται ως γλώσσες της λογοτεχνίας. Αργότερα εκτοπίζουν τη λατινική από άλλες «υψηλές» χρήσεις (δηλ. φιλοσοφικά, επιστημονικά κείμενα, νομικά και κρατικά έγγραφα). Οι καθομιλούμενες γλώσσες αποκτούν σταδιακά λεξικά και γραμματικές (η πρώτη γραμματική μιας ομιλούμενης γλώσσας για τα καστιλιανά το 15ο αιώνα).

Φιλοσοφικός στοχασμός μετά την αναγέννηση επηρεάζεται βαθύτατα από κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις: Π.χ. 17ος αιώνας Δοκίμια για τη γλώσσα που αποκαλούνται «λογικές» ή «φιλοσοφικές» γραμματικές (π.χ. Port-Royal στη Γαλλία) υποστηρίζουν ότι: Όλες οι γλώσσες μπορούν να εκφράσουν τη λογικότητα της ανθρώπινης σκέψης και γενικότερα τα ανώτερα πνευματικά επιτεύγματα. Δεν υπάρχουν κατώτερες και ανώτερες γλώσσες. Ιδεολογική στήριξη των καθομιλούμενων γλωσσών της Ευρώπης έναντι της λατινικής. Αργότερα όταν οι καθομιλούμενες γλώσσες καταστούν ισχυρές, επιχειρηματολογείται η ανωτερότητά τους έναντι άλλων π.χ. ότι μόνο η γαλλική γλώσσα μπορεί να εκφράσει τη λογική σκέψη] Καθομιλούμενες γλώσσες ισχυροποιούνται και γιατί αποκτούν σταδιακά λεξικά και γραμματικές (η πρώτη γραμματική μιας ομιλούμενης γλώσσας για τα καστιλιανά το 15ο αιώνα).

Καθώς οι καθομιλούμενες γλώσσες αποκτήσουν ισχύ, προκύπτει η ανάγκη για ένα όργανο κοινής συνεννόησης στην Ευρώπη, δηλ. μια ήπειρο όπου έχει πλέον περιθωριοποιηθεί η λατινική και πλήρως καταρρεύσει η πολιτική ενοποίηση που είχε επιφέρει η ρωμαϊκή αυτοκρατορία και η συνέχειά της. Ανάδυση εθνικών κρατών και γλωσσών συνιστά μια πολυδιάσπαση. Συνέπεια: τα κινήματα για μια «οικουμενική λογική» γλώσσα, δηλ. μια κοινή γλώσσα. Συμβάλλει σε αυτό το ιδιαίτερο αίτημα και η ανάπτυξη της επιστήμης για της οποίας τα επιτεύγματα οι καθομιλούμενες γλώσσες αποδεικνύονται ανεπαρκείς. Από το 18ο αιώνα, το ενδιαφέρον στρέφεται στις διαφορετικές γλώσσες. Υποδεικνύεται η αξία κάθε μιας, μεταξύ άλλων η ιδέα ότι εκφράζουν την πολύτιμη «κοσμοαντίληψη» κάθε λαού. Αποτέλεσμα μεταξύ άλλων μιας πολιτικής διαμάχης, ανάμεσα στο γαλλικό επεκτατισμό που θέλει να επιβάλλει τη γαλλική ως παγκόσμια γλώσσα και σε πολιτικά πιο περιφερειακές δυνάμεις στη σημερινή Γερμανία (από τις οποίες αναδύεται πάνω απ’ όλα το φιλοσοφικό κυρίως ρεύμα του γερμανικού ρομαντισμού).

Προκαλείται από κοινωνικές εξελίξεις Η ίδρυση της γλωσσολογίας ως επιστήμης: 1816, Bopp, Iστορική-συγκριτική γλωσσολογία Προκαλείται από κοινωνικές εξελίξεις όπως η αποικιοκρατία και συνεπώς η επαφή με γλώσσες «εξωτικές», η ανακάλυψη αρχαίας σανσκριτικής γλώσσας στην Ινδία. Η συνειδητοποίηση ότι μοιάζει πολύ με ευρωπαϊκές γλώσσες (υπόθεση μιας ινδοευρωπαϊκής γλώσσας που διασπάστηκε στη συνέχεια σε ποικίλες διαλέκτους) ενισχύει ενδιαφέρον για περιγραφή των γλωσσών και για σύγκρισή τους όπως και για το γιατί και πώς άλλαξαν ιστορικά.

Αντικείμενο κλάδου: Ιστορική αλλαγή και διαφορές των γλωσσών Αλλαγή θεωρείται φυσική και όχι φθορά. Αναζήτηση νόμων της αλλαγής Έμφαση στην προφορικότητα έναντι των γραπτών κειμένων όπως παλαιότερα (γιατί οι περισσότερες γλώσσες δεν ήταν τότε γραπτές). Αποτέλεσμα: έμφαση στη μελέτη της φωνολογίας ή πιο απλά του ήχου, μεταξύ άλλων ανακάλυψη του φωνήματος (δηλ. πλήρης συνειδητοποίησή του και ορισμός του)

Σύγχρονη γλωσσολογία Σωσύρ (1916) δομική ή στρουκτουραλιστική ή αυτόνομη Πολιτικές/κοινωνικές εξελίξεις στα τέλη 19ου αιώνα: ίδρυση εθνικών κρατών, υποχρεωτική εκπαίδευση και διάδοση αλφαβητισμού, δηλ. πρωτοφανής πολιτική/κοινωνική/γλωσσική ομοιογενοποίηση οδηγούν στην ιδέα της γλώσσας όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα Γλωσσολογία διαφοροποιείται εν μέρει σημαντικά από την ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία του 19ου αιώνα Παραμερίζει από το αντικείμενό της την αέναη αλλαγή και τις ποικίλες διαφοροποιήσεις των γλωσσών. Εμφανίζει τη γλώσσα ως αντικείμενο στατικό και ομοιόμορφο και ενδιαφέρεται κυρίως για τη γλώσσα γενικά και όχι πλέον για συγκεκριμένες γλώσσες.

Σύγχρονη γλωσσολογία 20ου αιώνα Διαφοροποιείται εν μέρει σημαντικά από την ιστορική-συγκριτική του 19ου αιώνα (παρότι εξακολουθεί να υιοθετεί άλλες αρχές της: Παραμερίζει τη συνεχή αλλαγή και τις ποικίλες διαφοροποιήσεις των γλωσσών. Προσεγγίζει τη γλώσσα ως αντικείμενο στατικό και ομοιόμορφο. Απόπειρα (όπως όλες οι επιστήμες) να ορίσει αυστηρά ένα αντικείμενο για να το περιγράψει στη συνέχεια

F. de Saussure (Ελβετός γλωσσολόγος) πατέρας της σύγχρονης γλωσσολογίας Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας (1916) (σημειώσεις από μαθητές του τρία χρόνια μετά το θάνατό του) Βιβλίο ιστορικής σημασίας όχι μόνο για γλωσσολογία αλλά και με μεγάλη επίδραση στις ανθρωπιστικές-κοινωνικές επιστήμες γενικότερα

Σύγχρονη γλωσσολογία δομισμός/στρουκτουραλισμός/αυτόνομη γλωσσολογία Saussure (1916)

Γλώσσα Συμβάσεις ή κανόνες συνεννόησης μιας κοινότητας ομιλητών (π.χ. ποια φωνήματα, ποιες λέξεις, ποια σύνταξη) Κοινωνικό φαινόμενο: πώς έχουν συναινέσει (ασυνείδητα) οι συνομιλητές ότι μπορούν να συνεννοηθούν (π.χ. το ίδιο αντικείμενο να λέγεται στα ελληνικά τραπέζι και στα αγγλικά table, χρήση άρθρων στα ελληνικά αλλά όχι στα ρώσικα) Εγγεγραμμένη στο νου των ομιλητών ασυνείδητα κυρίως και πανομοιότυπα (δηλ. ασυνείδητα όλοι – παιδιά και αγράμματοι μεταξύ άλλων – κατέχουν κανόνες συνεννόησης) Συνειδητή καθίσταται μόνο εν μέρει όταν καταγράφεται σε λεξικά, γραμματικές και γενικότερα γλωσσολογικές μελέτες.

Ομιλία (ή χρήση γλώσσας) Χειροπιαστά λόγια. Μπορούν πάντα να ηχογραφηθούν ή να γραφτούν (π.χ. όλες οι προτάσεις που λέγονται σήμερα από ελληνόφωνα άτομα) Ατομικό φαινόμενο, δηλ. προσωπική απόφαση ομιλούντος για το τι ακριβώς θα πει. Δραστηριότητα που εκτυλίσσεται στο χρόνο γραμμικά διαρθρωμένες σκέψεις, ή αναγκαστικά κάτι λέγεται νωρίτερα από κάτι άλλο χρονικά Προϊόν της γλώσσας, δηλ. εφαρμογή των συμβάσεών της, (του συστήματος ή του λογισμικού με βάση άλλους καθιερωμένους όρους), για να δημιουργηθούν νέες λέξεις, προτάσεις, κείμενα.

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ γλωσσολογίας εστίαση σε ορισμένες μόνο όψεις της γλωσσικής επικοινωνίας από ορισμένες μόνο σκοπιές όπως όλες οι επιστήμες Γλώσσα έναντι ομιλίας Γλώσσα ως φαινόμενο αυτόνομο από άλλα (αντικείμενο εσωτερικής ή αυτόνομης γλωσσολογίας). Σχέση γλώσσας-νόησης-κοινωνίας-ιστορίας κλπ. θεωρείται ενδιαφέρουσα μεν αλλά εναποτίθεται στο μέλλον, αφού προηγηθεί η περιγραφή της γλώσσας ανεξάρτητα από άλλα φαινόμενα. Η σχέση αυτή αντικείμενο εξωτερικής γλωσσολογίας (δηλ. των σημερινών διεπιστημονικών πεδίων όπως η κοινωνιογλωσσολογία και η ψυχογλωσσολογία)

ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΓΛΩΣΣΑΣ 3 βασικές αρχές γλωσσολογίας: Περιγραφική και όχι ρυθμιστική επιστήμη: Η γλωσσολογία περιγράφει τις συμβάσεις συνεννόησης που καθιστούν δυνατή την καθημερινή γλωσσική επικοινωνία. Οποτεδήποτε υπάρχει συνεννόηση, υπάρχει γλώσσα. Αντικείμενο γλωσσολογίας να περιγράψει αναλυτικά τις συμβάσεις συνεννόησης, χωρίς μάλιστα αξιολογήσεις όπως σωστή ή λανθασμένη γλώσσα. Δεν ρυθμίζει τη γλωσσική συμπεριφορά ή ομιλία/γραφή (όπως αντιθέτως κάνουν οι παραδοσιακές γραμματικές και οι οδηγίες φιλολόγων). Σε πλήρη αντίθεση με καθημερινές εντυπώσεις για το ρόλο των γλωσσολόγων, η επιστήμη τους δεν θεωρεί έναν τρόπο ομιλίας ή συνεννόησης ή μια γλώσσα «σωστότερο» ή «ανώτερο» άλλων. Υποδεικνύει αντιθέτως ότι η αντίληψη περί σωστής γλώσσας είναι μια προκατάληψη.

Συγχρονική και όχι διαχρονική περιγραφή Η γλώσσα στη συγχρονία όχι στη διαχρονία: δηλ. περιγραφή γλωσσών σε μια συγκεκριμένη μόνο ιστορική στιγμή. Επειδή οι κανόνες συνεννόησης αλλάζουν αδικάκοπα, η περιγραφή των κανόνων συνεννόησης αδύνατο χωρίς να δούμε τη γλώσσα σαν ακινητοποιημένη σε μια συγκεκριμένη εποχή. π.χ. τα ελληνικά σήμερα μόνο όχι τα αρχαία ή μεσαιωνικά γιατί οι συμβάσεις τους σε παλαιότερες μορφές διαφέρουν (π.χ. έχει αλλάξει δραστικά η σύνταξη και η προφορά από την αττική διάλεκτο της Αρχαίας Αθήνας, νέες λέξεις όπως ευελφάλεια και οικογένεια έχουν προστεθεί)

Οι γλώσσες είναι πρωτίστως προφορικές, Προτεραιότητα προφορικού λόγου (έναντι γραφής) (σε αντίθεση με παράδοση φιλολογίας που μελετούσε νεκρές γραπτές γλώσσες όπως η λατινική) γιατί Οι γλώσσες είναι πρωτίστως προφορικές, δηλ. τα παιδιά πρώτα μιλούν και αργότερα γράφουν οι περισσότερες γλώσσες δεν έχουν γραπτή μορφή και οι ομιλητές δεν εκπαιδεύονται πάντα στη γραφή γλωσσών.

Δείγμα φυσικής συνομιλίας Από το αρχείο προφορικού λόγου του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη Μεταγραφή με βάση διεθνές φωνητικό αλφάβητο και συμβάσεις κλάδου ανάλυσης συνομιλίας Μεγάλη διαφορά από γραπτό λόγο 1 A: [savatoki]rjako δen [ tetjo. ] 2 E: → [orea. >pote] θelete na pame 3 → sta tzaba oli mazi?< 4 M: [Εγo peδja - Δeftera Τriti] Τetarti exume maθima 2 Δ: [Άma] : : isastan tora triti likiou ti ua kanate? 3 ce >sceftosastan to melon sas?< 5 Μ: Se pjo epipedo beno? ((γελά[….………...))]

Δείγμα φυσικής συνομιλίας Από το αρχείο προφορικού λόγου του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη Μεταγραφή με βάση ελληνικό αλφάβητο και συμβάσεις κλάδου ανάλυσης συνομιλίας Μεγάλη διαφορά από γραπτό λόγο 1 A: [Σαββατοκύ]ριακο δεν [τέτοιο] 2 E: → [Ωραία. > Πότε] θέλετε να πάμε 3 → στα τζάμπα όλοι μαζί;< 4 M: [Εγώ παιδιά – Δευτέρα Τρίτη] Τετάρτη έχουμε μάθημα 2 Δ: [Άμα] : : ήσασταν τώρα Τρίτη Λυκείου τι θα κάνατε; 3 και >σκεφτόσασταν το μέλλον σας;< 5 Μ: Σε ποιο επίπεδο μπαίνω; (γελά[….…………)]

EMBAΘΥΝΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ κρίσιμα πρώτα βήματα της γλωσσολογίας 1. Ποια είναι η βασική μονάδα της γλώσσας; δηλ. των συμβάσεων συνεννόησης; = Το σημείο (ή γλωσσικό σύμβολο) (κατεξοχήν παράδειγμα η λέξη) 2. Η γλώσσα ως σύστημα σημείων (και όχι άθροισμα σημείων) 3. Επίπεδα περιγραφής του συστήματος σημείων δηλ. πιο αναλυτική περιγραφή όψεων της γλώσσας 105

Σημείο (γλωσσικό σύμβολο) (κατεξοχήν παράδειγμα οι λέξεις) Δύο αδιαίρετες όψεις του σημείου: Σημαίνον (ακουστική εικόνα, έκφραση, ήχος) -------------------------------- Σημαινόμενο (ιδέα, περιεχόμενο, νόημα, έννοια) Bασική αρχή: Αυθαιρεσία του σημείου: δηλ. σχέση σημαίνοντος / σημαινόμενου τυχαία, απλώς μια κοινωνική σύμβαση (π.χ. κουτί, box …) Εξαίρεση η ονοματοποιία (π.χ. Πολύ λίγες λέξεις όπως κούκος, μπουμπουνίζει, παφλάζει)

Σύστημα σημείων ΣΥΣΤΗΜΑ αλληλοεξαρτώμενων σημείων Η γλώσσα συνιστά ΣΥΣΤΗΜΑ αλληλοεξαρτώμενων σημείων και όχι απλό άθροισμά τους πιο συγκεκριμένα: Ένα σημείο ορίζεται με βάση άλλα σημεία (τις διαφορές και ομοιότητές τους) και όχι με βάση το σε τι αναφέρεται στον κόσμο π.χ. η λέξη «παπούτσι» με βάση το πώς διαφέρει από και μοιάζει με άλλες λέξεις όπως «κάλτσα», «πέδιλο», «μπότα», «παντόφλα», «είδη ρουχισμού» και όχι με βάση την αναφορά της σε πράγματα που βάζουμε στα πόδια μας. Δεν μπορούμε να την ορίσουμε χωρίς λόγια, δείχνοντας απλώς σε τί αναφέρεται.

Στη συνέχεια ποικίλοι τρόποι περιγραφής συστήματος σημείων π. χ Στη συνέχεια ποικίλοι τρόποι περιγραφής συστήματος σημείων π.χ. σχέσεις μεταξύ σημείων Συνταγματικές σχέσεις: πώς συνδυάζονται με άλλες (έτσι ανακαλύπτονται οι κανόνες σύνταξης), π.χ. το αγόρι παίζει το αγόρι έκλαψε γοερά το αγόρι έφυγε Παραδειγματικές σχέσεις: πώς αντικαθίστανται από άλλες (έτσι ανακαλύπτονται τα μέρη του λόγου), π.χ. το κορίτσι παίζει το παιδί παίζει η γάτα παίζει

Διπλή άρθρωση: θεμελιακή ιδιομορφία ανθρώπινης γλώσσας Διπλή άρθρωση: θεμελιακή ιδιομορφία ανθρώπινης γλώσσας Όχι απλές συσχετίσεις ήχων-εννοιών (όπως στα ιερογλυφικά συστήματα γραφής όπου κάθε σύμβολο-σημείο έχει ένα νόημα ή συνιστά μια λέξη). Αντιθέτως, απεριόριστος αριθμός προτάσεων με περιορισμένο αριθμό μέσων, δηλ. λίγα φωνήματα που αντιστοιχούν εν πολλοίς σε γράμματα του αλφάβητου Λόγω διπλής άρθρωσης: δηλ. οργάνωσης σε δύο επίπεδα (όπως μόνο στις αλφαβητικές γραφές): στοιχεία χωρίς νόημα (φωνήματα, π.χ. κ, α, ψ) στοιχεία με νόημα (λέξεις, προτάσεις….π.χ. φέρε το ψάρι

Στρωματοποίηση γλώσσας γιατί; Γλώσσα: ένα φυσικό σύστημα ανακύκλωσης δηλ. αξιοποιεί λίγα μέσα για απεριόριστο αριθμό νοημάτων όπως τα αλφάβητα, λίγα τμήματα ήχου (φωνήματα ή φθόγγοι) αποκτούν ένα σύμβολο (γράμμα) και μετά συνδυάζονται ποικιλοτρόπως για άπειρο αριθμό προτάσεων (ή σκέψεων)

Στρωματοποίηση γλώσσας Τα φωνήματα δεν έχουν από μόνα τους νόημα (πέρα από εξαιρέσεις όπως επιφωνήματα α!, ε!) Νόημα παράγεται μόνο από: α) συνδυασμούς φωνημάτων σε λέξεις (παρά) β) συνδυασμούς συνθετικών σε λέξεις (παρακάλεσα) γ) συνδυασμούς λέξεων σε προτάσεις (τον (παρακάλεσα να φύγει) 111 111

Επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία (κυρίως γραμματικές κλίσεις) σύνταξη Σημαινόμενο: (νόημα) σημασιολογία (μεταξύ άλλων το λεξιλόγιο)

Φωνολογία το κατεξοχήν παράδειγμα των ιδιομορφιών της γλώσσας Αναγκαία η διάκριση φωνητικής-φωνολογίας Φωνητική: Ανάλυση γλωσσικών ήχων από τη σκοπιά της φυσικής: πώς μοιάζουν και διαφέρουν ανεξάρτητα από τη χρήση τους σε μια γλώσσα Φωνολογία: Ανάλυση γλωσσικών ήχων από τη σκοπιά του πώς χρησιμοποιούνται σε κάθε γλώσσα. Χρήση των ήχων με ιδιαίτερο σε κάθε γλώσσα τρόπο και όχι με βάση τις αντικειμενικές τους διαφορές και ομοιότητες. Κάθε γλώσσα λαμβάνει υπόψη ορισμένες μόνο ηχητικές διαφορές και παραγνωρίζει άλλες.

διαφορές φωνητικής-φωνολογίας Μια φωνητική (δηλ. ηχητική) διαφορά καθίσταται φωνολογική (δηλ. μετράει σε μια γλώσσα) ΜΟΝΟ ΕΑΝ χρησιμεύει στη διαφοροποίηση λέξεων Όταν όχι, δεν την «ακούνε» συνήθως οι ομιλητές της, π.χ. /vazo/ - /bazo/σημαντική στα ελληνικά (βάζο-μπάζο) αλλά όχι στα ισπανικά ή στα αρχαία ελληνικά /Τed/ - /Τent/ /Τend/ -σημαντική στα αγγλικά αλλά όχι στα ελληνικά (η λέξη τέντα παραμένει ίδια είτε προφέρεται ως /tenda/ ή /teda/.

Φωνολογία Ελάχιστη μονάδα/τεμάχιο: το φώνημα (π.χ. κ, μ, α) Μετρούν μόνο διαφοροποιήσεις ήχου που καταλήγουν σε δύο λέξεις π.χ. ελληνικά /miθοs/ - / liθοs όχι όμως /likos/ - /ljikos/ Συνδυασμοί φωνημάτων: ορισμένοι μόνο επιτρέπονται σε κάθε γλώσσα (π.χ. στα ελληνικά όχι /nkama/ αλλά ναι /skama/ (Φωνοτακτικοί κανόνες = κανόνες συνδυασμού φωνημάτων) Yπερτεμαχιακά στοιχεία: προσωδία/μελωδία/μουσικότητα), π.χ. δυναμικός τόνος λέξεων: π..χ /mίlo/-/milό/ (μήλο-μιλώ) επιτονισμός πρότασης π.χ. /vrexi/ - /vrexi?/ (Βρέχει. Βρέχει;)

Φώνημα Η πλήρης συνειδητοποίησή του άργησε ιστορικά, μόλις το 19ο αιώνα στη γλωσσολογία για δύο λόγους που τη δυσκολεύουν (και οι εγγράμματοι σε αλφάβητα δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε). Τα φωνήματα είναι μονάδες ήχου που διαπλέκονται μεταξύ τους ή δεν είναι διακριτές ακουστικά. Αντιθέτως, στην αλφαβητική γραφή τα φωνήματα αναπαρίστανται με ξεχωριστά γράμματα και όσοι γράφουν με αλφάβητα έχουν την απατηλή εντύπωση ότι προφέρονται εντελώς ξεχωριστά το ένα από το άλλο. Ωστόσο, ούτε καν οι λέξεις δεν προφέρονται ξεχωριστά από άλλες λέξεις συχνά.

Το φασματογράφημα που ακολουθεί Στην επόμενη διαφάνεια βλέπουμε τη μετατροπή του ήχου σε φασματογραφήματα (δηλαδή σκιές που απεικονίζουν τον ήχο με τη βοήθεια της φυσικής). Σε αυτή την αντικειμενική απεικόνιση του ήχου της ομιλίας, βλέπουμε ότι είναι αδύνατον να ξεχωρίσουμε φωνήματα στο συνεχόμενο ήχο, ακόμη και λέξεις. Το φασματογράφημα που ακολουθεί αντιπροσωπεύει την αγγλική έκφραση “to stand against”

118

2. Το φώνημα ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ ΕΝΑΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΣ ΗΧΟΣ ΑΛΛΑ ΜΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΗΧΩΝ, δηλ. μια τεράστια ποικιλία ήχων που όμως ακούγονται από τους ομιλητές μιας γλώσσας σαν ίδιοι. Με άλλα λόγια, το φώνημα είναι μια αφηρημένη μονάδα ήχου που προφέρεται με τεράστιο αριθμό παραλλαγών. π.χ. ελληνικό /k/ πολλές διαφορετικές προφορές (αλλόφωνα) όπως /kilo/ = κιλό (ουρανικός φθόγγος) /kalo/ = καλό (άφωνος υπερωϊκός φθόγγος) /to galo/ = τον καλώ (ηχηρός υπερωϊκός φθόγγος) σύμπτωση ήχων με άλλα φωνήματα /gero/ =τον καιρό, ίδια προφορά με /g/ γκ

Μορφολογία γραμματικές κλίσεις Εσωτερική δομή των λέξεων: επιμέρους συνθετικά, τα μορφήματα π.χ. φεύγ-ω, παρα-τηρητ-ής Μόρφημα = μονάδα νοήματος μικρότερη της λέξης Λεξικά (π.χ. ξύλ-ο, δηλ. η ρίζα μιας λέξης) Γραμματικά (π.χ. παιδ-ί, παιδ-ιά, παιδ-ιών) έχουν ευρύτατη χρήση σε πολλές λέξεις (επαναλαμβάνονται) και πιο αφηρημένο νόημα.

Μπορεί να πραγματωθεί ποικιλοτρόπως: Το γραμματικό μόρφημα είναι επίσης μια αφηρημένη κατηγορία (όπως το φώνημα) Μπορεί να πραγματωθεί ποικιλοτρόπως: Μόρφημα: π.χ. πρώτο πρόσωπο ως υποκείμενο ρήματος (γενική αφηρημένη έννοια) Μορφές: οι πραγματώσεις του μορφήματος γράφ-ω, έγραψ-α, γράφ-αμε, γράφτ-ηκα, γράφ-ομαι, γραφ-όμασταν, γραφτ-ώ Αλλόμορφα: εναλλακτικές μορφές π.χ. αγαπ-άγαμε/αγαπ-ούσαμε, αγαπ-ιόντουσαν, αγαπ-ιόσαντε, αγαπ-ιόσανταν

Διαγλωσσικές διαφορές: Μορφήματα Διαγλωσσικές διαφορές: Είδη μορφημάτων: π.χ. τα ελληνικά δεν έχουν γένος στα ρήματα όπως τα εβραϊκά ή αποδεικτικότητα όπως τα τουρκικά (όπου δύο αόριστοι ανάλογα με το αν έχεις δει ένα γεγονός ή το άκουσες/διάβασες απλώς), τα κινέζικα δεν έχουν χρόνο, η φιλανδική 14 πτώσεις ουσιαστικών ενώ η ελληνική 2-3 κλπ. Συνδυασμοί μορφημάτων: π.χ. άρθρα πάντα ελεύθερα στα ελληνικά (δηλ. ανεξάρτητες λέξεις) αλλά καταλήξεις ουσιαστικών στα βουλγαρικά.

Σύνταξη Ελάχιστη μονάδα η λέξη και μέγιστη η πρόταση Συνδυασμοί λέξεων βασίζονται σε κατηγορίες λέξεων (συντακτικές κατηγορίες κατά τους γλωσσολόγους που αντιστοιχούν πιο απλά σε μέρη του λόγου) Συντακτική κατηγορία: αφηρημένη κατηγοριοποίηση εκτενούς αριθμού λέξεων (π.χ. επίθετο, πρόθεση, ουσιαστικό….). Δύσκολος ο ορισμός της, γιατί τεράστιος αριθμός λέξεων πρέπει να κατηγοριοποιηθεί σε λίγα είδη.

Οι λέξεις ομαδοποιούνται σε φράσεις Σύνολα λέξεων που αναφέρονται σε πράγματα (συγκεκριμένα και αφηρημένα) (ονοματικές φράσεις) ή καταστάσεις/γεγονότα (ρηματικές φράσεις) Οι φράσεις μετακινούνται μέσα στην πρόταση ως ενιαίες μονάδες π.χ. η ονοματική φράση: η κόρη της Ελένης μετακινείται ολόκληρη μέσα στην πρόταση και δεν μπορεί να σπαστεί -η κόρη της Ελένης παντρεύτηκε -παντρεύτηκε η κόρη της Ελένης -της Ελένης η κόρη παντρεύτηκε όχι όμως: η κόρη παντρεύτηκε της Ελένης

Σημασιολογία Λέξη (τρεις έννοιες) γιατί δύσκολος ο ορισμός της συνδυασμός φωνημάτων ή και μορφημάτων Λέξημα: η σημασία της λέξης, π.χ. αγαπάω. Εντοπίζεται στη ρίζα λέξεων που κλίνονται. (Συμπίπτει με την έννοια της λέξης στην καθημερινή ζωή και στα λεξικά). Φωνολογική λέξη: η ηχητική της μορφή. (π.χ. η φωνολογική λέξη /pira/ = στα ελληνικά δύο τουλάχιστον λεξήματα πείρα και πήρα. Γραμματική λέξη: οι γραμματικές παραλλαγές του ίδιου λεξήματος π.χ. αγαπούσα, αγαπάω, αγαπήσαμε….

Σημασιολογία λέξεων και προτάσεων ΛΕΞΗ: προβλήματα ορισμού της τρεις όροι απαραίτητοι: αναφορά, υποδήλωση, σημασία Αναφορά: το συγκεκριμένο φαινόμενο στο οποίο παραπέμπει η λέξη (π.χ. το ρολόϊ της κουζίνας μας) Υποδήλωση: Η έννοια/κατηγορία των φαινομένων στην οποία παραπέμπει (π.χ. γενικά τα ρολόγια). Σημασία: το νόημα μιας λέξης σε σχέση με άλλες στο όλο γλωσσικό σύστημα (π.χ. ρολόι (τοίχου, χεριού και ΔΕΗ) vs. αγγλικά clock, watch, scale). Στα ελληνικά η λέξη «ρολόι» έχει ευρύτερο νόημα, ενώ αντιστοιχεί σε τρεις λέξεις της αγγλικής. Το νόημα μιας λέξης ορίζεται διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα ή το όλο σύστημα σημείων της (δηλ. άλλων λέξεων).

Σημασία προτάσεων Συνάρτηση: Λεξικής σημασίας, δηλ. των λεξημάτων που τη συνθέτουν (των λέξεων) Γραμματικής σημασίας, δηλ. μορφολογικών και συντακτικών στοιχείων (πληροφοριών από στοιχεία γραμματικής κλίσης όπως και συντακτικού ρόλου των λέξεων) (των προτάσεων)

κυρίως μετά τη δεκαετία του ‘60 ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Ειδικότερα της γλωσσολογίας του Σωσύρ ή το ρεύμα του δομισμού όπως ονομάζεται κυρίως μετά τη δεκαετία του ‘60

κι άλλοτε αμφισβητούν ριζικά τις βασικές παραδοχές του κλάδου Σχετική συναίνεση στη γλωσσολογία ως προς το αντικείμενο και τις αρχές περιγραφής της γλώσσας (σε σύγκριση με άλλες επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας η γλωσσολογία προσιδιάζει περισσότερο στις φυσικές επιστήμες) Ωστόσο, και αμφισβητήσεις από τη δεκαετία του ’60 από τη φιλοσοφία, τα διεπιστημονικά πεδία της γλώσσας και την ίδια τη θεωρητική γλωσσολογία Άλλοτε συμπληρώνουν, άλλοτε αναθεωρούν κι άλλοτε αμφισβητούν ριζικά τις βασικές παραδοχές του κλάδου

Συνοπτικά ρήξεις/αμφισβητήσεις: π.χ. Συνοπτικά ρήξεις/αμφισβητήσεις: π.χ. Φιλοσοφία της γλώσσας: αμφισβητεί ότι αρκεί να μελετήσουμε το γλωσσικό σύστημα για να κατανοήσουμε πώς επικοινωνoύμε. Κοινωνικές προσεγγίσεις γλώσσας: αμφισβητούν την ιδέα της γλώσσας ως αυτόνομου, στατικού, ομοιογενούς κώδικα. Επαναθέτουν επιπλέον το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα σε γλώσσα και κοινωνία. Διεύρυνση επιστημονικών πεδίων γλώσσας σε στενή συνάρτηση με άλλες επιστήμες ανθρώπου/κοινωνίας: έμφαση στην ομιλία, γενικότερα στις χρήσεις της γλώσσας στη φυσική επικοινωνία, έμφαση στο συνεχή εκτενή λόγο (discourse) και στο κείμενο (text) (προφορικό ή γραπτό), δηλαδή σε γλωσσικά φαινόμενα πέρα από τη λέξη και την πρόταση (κλάδοι όπως ανάλυση συνομιλιών και κειμενογλωσσολογία).

ΚΑΠΟΙΕΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Η ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΕΛΕΤΗΘΕΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ (USE, FUNCTION), δηλ. ΤΗΝ ΟΜΙΛΙΑ/ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ▼ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ ΠΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΟ (δηλ. τα συμφραζόμενα με την ευρύτερη έννοια) Η ΓΛΩΣΣΑ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝΕΤΑΙ ΕΝΤΕΛΕΙ ΣΕ ΚΕΙΜΕΝΑ (ή συνεχή λόγο), ΟΧΙ ΑΠΛΩΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πρώτη ρήξη με το δομισμό του Σωσύρ από τη φιλοσοφία Ειδικότερα από το ρεύμα της καθημερινής γλώσσας (Austin, Grice, Searle, Wittgenstein) κύριο ζητούμενο: Πώς νοηματοδοτούμε μέσω της γλώσσας σε φυσικές καθημερινές συνθήκες επικοινωνίας; Ο δομισμός ενδιαφέρεται μόνο για τις κοινά αποδεκτές συμβάσεις της φωνολογίας, του λεξιλογίου και της γραμματικής, δηλ. για τη γλώσσα ή το γλωσσικό σύστημα. Η φυσική χρήση της γλώσσας τίθεται εκτός αντικειμένου του ή η ομιλία (ειδικότερα δε η πιο φυσική, δηλ. οι αυθόρμητες συνομιλίες).

Ο φιλοσοφικός/επιστημονικός κλάδος της πραγματολογίας Ο φιλοσοφικός/επιστημονικός κλάδος της πραγματολογίας Πώς παράγεται και κατανοείται νόημα κατά τη φυσική γλωσσική επικοινωνία, ή τη χρήση του γλωσσικού συστήματος Κύρια υπόθεση: Οι γλωσσικές συμβάσεις (δηλ. οι κανόνες φωνολογίας, γραμματικής, σημασιολογίας) δεν επαρκούν για να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί η γλωσσική επικοινωνία. Με άλλα λόγια για να καταλάβεις κάτι που λέγεται σε μια γλώσσα δεν αρκεί να ξέρεις το σύστημά της.

Επειδή το κυριολεκτικό νόημα που συνάγουμε από τα λόγια που ακούμε Γιατί δεν αρκούν οι συμβάσεις του γλωσσικού συστήματος για να καταλάβεις τι σου λένε σε μια γλώσσα; Επειδή το κυριολεκτικό νόημα που συνάγουμε από τα λόγια που ακούμε δεν είναι συνήθως αυτό που εννοεί ή θέλει να πει ο ομιλητής: Αντιθέτως, είναι είτε ανεπαρκές είτε διαφορετικό από αυτό που επί της ουσίας εννοείται. Ανεπαρκές: πάντα συμπληρώνουμε αυτό που λέγεται για να καταλάβουμε τι μας λένε (π.χ. Την έκανε πάλι! =..τη δουλειά, το έσκασε…) Διαφορετικό: π.χ. ειρωνεία (παγώσαμε σήμερα =σκάσαμε από τη ζέστη) έμμεσο νόημα (π.χ. Μου δίνεις τη σαλάτα; = δώσε τη σαλάτα).

Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία σύνταξη Επίπεδα ανάλυσης/περιγραφής της γλώσσας και της χρήσης της Χρειαζόμαστε ένα πρόσθετο επίπεδο ανάλυσης για τα φαινόμενα γλωσσικής επικοινωνίας: το πραγματολογικό. Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία σύνταξη Σημαινόμενο: (νόημα) σημασιολογία πραγματολογία ← ←

Νόημα συνάρτηση διαφόρων παραμέτρων με άλλα λόγια, Συνεννοούμαστε όχι μόνο επειδή μοιραζόμαστε το ίδιο γλωσσικό σύστημα Το γλωσσικό σύστημα, δηλ. κοινές συμβάσεις φωνολογίας, γραμματικής, σημασιολογίας (π.χ. ορισμός μιας λέξης στο λεξικό, κανόνες σύνταξης) Τα περικείμενα, δηλ. η φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση (π.χ. το νόημα μιας λέξης σε μια συγκεκριμένη περίσταση) ή τα συμφραζόμενα με την ευρύτερη έννοια. Τον επικοινωνιακό σκοπό του ομιλητή, δηλ. το γιατί απευθύνεται στους άλλους Τις προϋποθέσεις ή κοινές γνώσεις για τον κόσμο που μοιράζονται οι συνομιλητές, δηλ. τι θεωρούν δεδομένο για για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο όπως και την επικοινωνία

Περικείμενα: φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση (πλαίσιο, συμφραζόμενα, συγκείμενα) Νόημα προκύπτει όταν συνθέσουμε τα λόγια με ό,τι γνωρίζουμε για την όλη περίσταση επικοινωνίας Φυσική περίσταση Π.χ. «Αυτό εκεί» κατανοείται μόνο αν βλέπουμε τί εννοείται Γλωσσική περίσταση (λεκτικά συμφραζόμενα) Π.χ. «Αυτό εκεί» κατανοείται μόνο αν έχουμε ήδη αναφέρει για τί μιλάμε. Κοινωνική περίσταση Π.χ. Ώρα για διάλειμμα! κατανοείται διαφορετικά αν ειπωθεί από κατηγορούμενο σε δικαστή ή από δάσκαλο σε μαθητή

Φαινόμενα δείξης και αναφοράς Οι εκφράσεις αποκτούν νόημα μόνο όταν τα λόγια συνδυαστούν με τα φυσικά και γλωσσικά περικείμενα: Δείξη: π.χ. «κοίτα εδώ!» Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς αναφορά στο φυσικό περιβάλλον της επικοινωνίας (π.χ. εάν ο συνομιλητής δεν βλέπει τον ομιλητή και τί δείχνει όπως στο τηλέφωνο) Αναφορά: π.χ. «Του λέει λοιπόν αυτός… Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς πρόσβαση στα συμφραζόμενα (δηλ. τη γλωσσική περίσταση) π.χ. μιας αφήγησης όπου πρέπει να έχει ήδη εξηγηθεί ποιος είναι αυτός..

Κείμενο (μέρος των συμφραζομένων ή του γλωσσικού περικείμενου) Κείμενο (μέρος των συμφραζομένων ή του γλωσσικού περικείμενου) Οι λέξεις και οι προτάσεις αποκτούν το νόημά τους και από το όλο κείμενο στο οποίο εμπερικλείονται. Π.χ. Η έκφραση και μετά σε ένα αφήγημα αναφέρεται στη χρονική ακολουθία γεγονότων (τον χαιρέτησε και μετά έφυγε) ενώ σε μια περιγραφή σε εγγύτητα στο χώρο (π.χ. δίπλα) (βλέπω ένα περίπτερο και μετά ένα παγκάκι).

Κείμενο= προφορικό ή γραπτό σύμπλεγμα προτάσεων με ενιαίο σκοπό (π. χ Κείμενο= προφορικό ή γραπτό σύμπλεγμα προτάσεων με ενιαίο σκοπό (π.χ. αφήγημα, τηλεφώνημα, σχολική έκθεση) Για τις ανάγκες της γλωσσικής επικοινωνίας δεν αρκεί η ικανότητα σχηματισμού προτάσεων αλλά απαιτείται και η σύνθεσή τους σε κείμενα. Στο κείμενο ο σχηματισμός μιας πρότασης εξαρτάται από τις υπόλοιπες προτάσεις. Τα κείμενα μελετούν κλάδοι όπως η κειμενογλωσσολογία, η ανάλυση λόγου και συνομιλιών.

ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ: (ή γένη ομιλίας) Κοινωνικά παγιωμένο στερεότυπο κειμένου, π.χ. επίσημη αλληλογραφία, επιστημονική εργασία. Η συγκρότηση ενός κειμενικού είδους μια κοινωνικοιστορική διαδικασία που απαιτεί χρόνο Αντανακλά μία παγιωμένη κοινωνική δραστηριότητα. Π.χ. η έκθεση ιδεών στις Πανελλήνιες συγκροτεί κειμενικό είδος αλλά όχι σαφές εάν τα SMS ή τα ηλεκτρονικά μηνύματα έχουν ακόμη κοινωνικά παγιωθεί. 141 141

Εσωτερική οργάνωση κειμένων Συνεκτικότητα: Οι προτάσεις ή τα εκφωνήματα πρέπει να περιστρέφονται γύρω από την ίδια θεματική ή να εξυπηρετούν τον ίδιο στόχο (π.χ. Στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας δεν μπορούμε να λέμε κομμάτια του παραμυθιού της Χιονάτης) Συνοχή: Τεχνικές ή μέσα σύνδεσης των προτάσεων σε έναν όλον Π.χ. μέσα από συνδετικά στοιχεία όπως και μετά, στο μεταξύ μέσα από παράλειψη υποκειμένου ή αντωνυμία όταν ξαναναφέρεται. ‘Στη χώρα αυτή ζoύσε ένας βασιλιάς.. Και μια μέρα λέει

Νόημα του ομιλητή επικοινωνιακές προθέσεις Τί σκοπεύει να κάνει ο ομιλητής σε σχέση με το συνομιλητή όταν λέει κάτι; Για ποιο λόγο μιλά; Μονάδα ανάλυσης η λεκτική/γλωσσική πράξη που επιτελεί ένα εκφώνημα: (π.χ. δήλωση, προσταγή, αίτημα, ερώτηση, ανακοίνωση, διακήρυξη) (τύποι λεκτικών πράξεων Αustin 1962, Searle 1969). Εκφώνημα: η προφορική εκφώνηση μιας φράσης, πρότασης. Μονάδα λόγου με όρια την εισπνοή και εκπνοή του αέρα (μοιάζει με πρόταση αλλά όχι ισοδύναμη, γιατί πρόταση χαρακτηριστική του γραπτού λόγου. Η ανάλυση των εκφωνημάτων από τη σκοπιά των λεκτικών πράξεων που επιτελούν συνηθισμένη σήμερα προσέγγιση της γλωσσικής επικοινωνίας (π.χ. οι λεκτικές πράξεις που επιτελούνται κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος στο σχολείο).

Τύποι λεκτικών πράξεων (Αustin 1962, Searle 1969) Π.χ. Δήλωση: βρέχει έξω Προσταγή: δώσε τη μπάλα Αίτημα: Μου δίνεις τη μπάλα; Ερώτηση: Τι κάνεις; Ανακοίνωση: Το τρένο αναχωρεί σε 5 λεπτά Διακήρυξη: Βαπτίζεται η δούλη του Θεού…. 144

Κοινές προϋποθέσεις συνομιλητών π. χ Κοινές προϋποθέσεις συνομιλητών π.χ. αξιώματα συνομιλίας (φιλόσοφος Grice) Kυρίως η αρχή της συνάφειας: (Sperber & Wilson 1986) ‘O,τι λέμε είναι σχετικό με ό,τι μόλις ειπώθηκε Π.χ. Α: Μου την έσπασε ο χοντρός! Β: Πράγματι, ωραίο έργο. (=Μη μιλάς γιατί ακούει)

Φυσικός κόσμος (διαισθητική φυσική κλπ.): Τί γνωρίζουν από κοινού οι συνομιλητές για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο ή τι θεωρούν δεδομένο και επομένως όχι αναγκαίο να αναφερθεί π.χ. Φυσικός κόσμος (διαισθητική φυσική κλπ.): Το αυτοκίνητο έπεσε με ταχύτητα στο γκρεμό (= ατύχημα) Βούτηξε στο νερό (=βράχηκε) Κοινωνικός κόσμος (κοινωνικές σχέσεις, έθιμα, τεχνολογία κλπ.): Ξοδεύτηκε και με το γάμο (=που χρειάστηκε να αγοράσει δώρο) Σήκωσε το τηλέφωνο (=για να μιλήσει σε κάποιον)

Δεύτερη ρήξη με το δομισμό από τις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας Δεκαετία του ’60 άνθηση διεπιστημονικών πεδίων της γλώσσας (ψυχογλωσσολογία, νευρογλωσσολογία…). Ειδικότερα η κοινωνιογλωσσολογία και οι γενικότερα οι κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας (κοινωνιολογία και ανθρωπολογία γλώσσας, εθνογραφία επικοινωνίας κλπ.) σχετίζονται με πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις (άνοδος κοινωνικών κινημάτων για ίσα δικαιώματα, δημοκρατικό άνοιγμα της εκπαίδευσης σε μειονότητες και κατώτερα κοινωνικά στρώματα) Προσεγγίζουν τη γλώσσα όχι ως σύστημα συμβάσεων αλλά ως κοινωνική-ψυχολογική δραστηριότητα (ομιλία και γραφή)

Κατεξοχήν παράδειγμα: Κοινωνιογλωσσολογία (Labov 1964) Βασική αρχή: H γλώσσα αλλάζει συνεχώς και διέπεται από ποικιλομορφία. Αμφισβήτηση της πιο θεμελιακής ιδέας του δομισμού, δηλ. της γλώσσας ως στατικού και ομοιόμορφου συστήματος. Τα δεδομένα και η μέθοδος μελέτης τους: Φυσική ομιλία/γραφή. Περιγραφή ομιλίας όχι ουδέτερη. Αντιθέτως, διέπεται από προκαταλήψεις και επηρεάζει τα δεδομένα (οι τρόποι ομιλίας αλλάζουν όταν παρεμβαίνει ένας παρατηρητής).

Ανάλυση λόγου, εθνογραφία επικοινωνίας, Συναφή πεδία Ανάλυση λόγου, εθνογραφία επικοινωνίας, συστημική-λειτουργική γλωσσολογία κλπ. Συμβολές ποικίλες, κυρίως: Επαναφέρουν την ιδέα ότι οι γλώσσες εμφανίζονται σε ποικίλες παραλλαγές (π.χ. διαλέκτους). Επεκτείνουν/ επεξεργάζονται την έννοια της ποικιλομορφίας: μελετούν εκτενώς γεωγραφικές κοινωνικές, περιστασιακές ποικιλίες/διαλέκτους, γιατί σχηματίζονται, συντηρούνται ή εξαφανίζονται. Η γλώσσα δεν είναι ενιαίος και στατικός κώδικας. Συσχετίζουν μελέτη γλώσσας και κοινωνίας: Καμιά χρήση της γλώσσας δεν είναι ουδέτερη. Κάθε φορά που μιλούμε σηματοδοτούμε κάτι για την κοινωνική μας ταυτότητα και ιδεολογία όπως και τις κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους.

Διάκριση γλώσσας και ομιλίας μόνο μια επιστημονική αφαίρεση περιορισμένης χρησιμότητας. Αφενός, η γλώσσα πηγή της ομιλίας (δηλ. το σύστημα κανόνων που εφαρμόζεται κάθε φορά που κάποιος μιλά) όπως διατείνεται η παραδοσιακή γλωσσολογία Αφετέρου, η ομιλία γεννά τη γλώσσα όπως δείχνει κυρίως η μελέτη της αλλαγής των γλωσσών. Κάθε καινούρια έκφραση, λέξη, γραμματικός κανόνας κλπ. πηγάζει αρχικά στη φυσική ομιλία και γραφή. Μελέτη της γλώσσας όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης και της πρότασης αλλά και του κειμένου.

Εξελίξεις στη δομική θεωρητική γλωσσολογία Αμερικανικός δομισμός μεσοπολέμου (Bloomfield 1933): Νόημα αφαιρείται από γλωσσολογία γιατί θεωρείται δύσκολο να μελετηθεί (έμφαση στη μορφολογία). Φορμαλιστικός δομισμός (Chomsky 1957, 1965) γενετική μετασχηματιστική θεωρία: στόχος μια μαθηματική θεωρία της γλώσσας (δηλαδή πλήρης αφαίρεση νοήματος) (έμφαση στη σύνταξη)

Γνωσιακές-Λειτουργικές προσεγγίσεις Λειτουργισμός: Η γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο πώς χρησιμοποιείται, στο νόημά της και στην κοινωνική της διάσταση. Ευρωπαϊκό κυρίως ρεύμα. Μεσοπόλεμος αρχικά (Jakobson και σχολή Πράγας, αγγλοσαξονική ανθρωπολογία γλώσσας). Μεταπολεμικά, κυρίως η συστημική γραμματική του Halliday (1983). Γνωσιακή γλωσσολογία: H γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο νόημά της. Αμερικανικό κυρίως ρεύμα (Langacker, 1987).

Εξελίξεις στις επιστήμες της γλώσσας με την άνοδο των κοινωνικών πεδίων Αφετηρία οι πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις δεκαετίας ’60: διεκδίκηση κοινωνικών-πολιτικών δικαιωμάτων, εκδημοκρατισμός εκπαίδευσης, κριτική αντισταθμιστικής αγωγής και «κατωτερότητας» ορισμένων γλωσσών/διαλέκτων. Εισφορές μεταξύ άλλων: συσχέτιση γλώσσας και κοινωνίας μελέτη ομιλίας και όχι μόνο γλώσσας αμφισβήτηση στατικού-ομοιογενούς γλωσσικού κώδικα εργαλεία και αρχές περιγραφές της γλωσσικής ποικιλότητας

ΓΛΩΣΣΙΚEΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ Τι τύπου; Γεωγραφικές (π.χ. Κρητική, Ποντιακή διάλεκτος) Κοινωνικές (π.χ. κοινωνιόλεκτοι νέων) Περιστασιακές/Λειτουργικές/Υφολογικές (π.χ. εκφώνηση ειδήσεων στην τηλεόραση) Άλλες γλώσσες: διγλωσσία/πολυγλωσσία Ενδοσυστημικές: αποδεκτές εναλλακτικές εκδοχές στην επίσημη γλώσσα π.χ. αγαπάω/ώ, άμα/αν, απήχθη/τον απήγαγαν -γεωγραφικές μελετημένες από 19ο αιώνα (διαλεκτολογία) -κοινωνικές και υφολογικές από 1960 και μετά (κοινωνιογλωσσολογία, ανάλυση λόγου…)

Επιστημονικά κριτήρια διάκρισης των ποικιλιών μιας γλώσσας Επιστημονικά κριτήρια διάκρισης των ποικιλιών μιας γλώσσας Με βάση το χρήστη: δηλ. την ταυτότητα του ομιλητή/ το ποιος είναι (π.χ. το φύλο, την ηλικία, τη θρησκεία, την κοινωνική τάξη, την γεωγραφική καταγωγή). δηλ. γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες Με βάση τη χρήση: δηλ. την περίσταση επικοινωνίας/το είδος της κοινωνικής δραστηριότητας (π.χ. γλώσσα δικαστηρίου, επιστημονικής ανακοίνωσης, συζήτηση σε ριάλιτυ σόου, τηλεφώνημα σε φίλους) δηλ. λειτουργικές/υφολογικές/περιστασιακές

Γεωγραφικές παραλλαγές Γλώσσες, διάλεκτοι, ιδιώματα Παραδείγματα σε βίντεο για Ελλάδα https://www.youtube.com/watch?v=5w8BtIiPw5c (διάλεκτος και ανάμιξη με χρήσεις που συνηθίζονται από ορισμένα κοινωνικά στρώματα) https://www.youtube.com/watch?v=btark5_tnnY Θεσσαλονικείς-Αθηναίοι – διαφήμιση Αegean https://www.youtube.com/watch?v=_tfygI_TSEw φαντάροι από διάφορες περιοχές .

Γλώσσες, διάλεκτοι, ιδιώματα Πώς διακρίνονται; μόνο με διαισθητικά και κοινωνικο-πολιτικά κριτήρια π.χ. το μέγεθος του πληθυσμού που την μιλά, το κοινωνικό του γόητρο, εάν γράφεται και αναγνωρίζεται ως επίσημη γλώσσα κράτους (π.χ. στην καθημερινή ορολογία «ιδίωμα Μετσόβου», «Ηπειρώτικη διάλεκτος», «Ελληνική γλώσσα») όχι όμως επιστημονικά και αντικειμενικά

Γιατί διάκριση όχι με βάση αντικειμενικά/επιστημονικά κριτήρια; Γιατί διάκριση όχι με βάση αντικειμενικά/επιστημονικά κριτήρια; Πολιτικά-κοινωνικά κριτήρια κρίνουν το τί θεωρείται και ονομάζεται διάλεκτος και τί γλώσσα και όχι οι αντικειμενικές ομοιότητες/διαφορές. Οι «διάλεκτοι» μιας «γλώσσας» διαφέρουν λιγότερο ή περισσότερο μεταξύ τους. Κάποιες μπορεί αντικειμενικά να μοιάζουν περισσότερο με άλλη “γλώσσα”. Διάλεκτοι δεν είναι παραλλαγές μιας γλώσσας που κατανοούνται πάντα από ομιλητές άλλων διαλέκτων (παρότι αυτό τείνουμε να πιστεύουμε). Γλώσσες που φαίνονται διαφορετικές (π.χ. γερμανικά και ολλανδικά) μπορεί να μοιάζουν περισσότερο απ’ ότι «διάλεκτοι» (π.χ. τα γερμανικά της Ελβετίας πολύ πιο διαφορετικά από γερμανικά σε σύγκριση με ολλανδικά)

Koινωνικά-πολιτικά (όχι αντικειμενικά) κριτήρια διάκρισης γλωσσών/διαλέκτων Γλώσσα = «Διάλεκτος με στόλο και στρατό» (κατά τον γλωσσολόγο Weinrich) αναγνωρισμένη δηλ. ως επίσημη ενός κράτους Πιο αντικειμενικά: Συχνά γραπτή και όχι μόνο προφορική, επίσης κωδικοποιημένη σε λεξικά και γραμματικές, με μεγάλο φάσμα χρήσεων μεταξύ άλλων «υψηλών» (π.χ. νομικός κώδικας, επιστημονικός λόγος), μιλιέται από πολιτικά-κοινωνικά ισχυρές ομάδες. Διάλεκτος = Πολιτικά ηττημένη γλώσσα Πιο αντικειμενικά: Συνήθως προφορική μόνο, με περιορισμένες χρήσεις «χαμηλές», δηλ. σε πεζές δραστηριότητας της καθημερινής ζωής, μιλιέται από ομάδες χαμηλού κοινωνικού κύρους (π.χ. αγρότες, εργάτες).

Γέννηση εθνικών κρατών στην Ευρώπη κυρίως 19ο αιώνα ↓↓ Έθνος και γλώσσα Γέννηση εθνικών κρατών στην Ευρώπη κυρίως 19ο αιώνα ↓↓ Θέσπιση, ενίσχυση ή δημιουργία εθνικής γλώσσας Η γλώσσα καθίσταται ισχυρό σύμβολο της εθνικής ταυτότητας Αν και στην πραγματικότητα, Γλώσσα σπάνια διακριτικό χαρακτηριστικό εθνικής ταυτότητας Ιστορικά η θρησκεία συνήθως το κρίσιμο χαρακτηριστικό Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ελληνική ταυτότητα: Ομιλητές μπορεί να χαρακτηρίζονταν ‘Ελληνες αλλά να μην είχαν συχνά την ελληνική ως πρώτη, κύρια ή μόνη γλώσσα. 19ος αιώνας: αρβανιτόφωνοι και σλαβόφωνοι δηλώνουν ελληνική συχνά εθνική ταυτότητα (π.χ. αρκετοί ήρωες του 1821) 20ος αιώνας: ανταλλαγή πληθυσμών με Τουρκία ‘Ελληνες θεωρούνται οι χριστιανοί πολλοί από τους οποίους δεν ξέρουν καθόλου ελληνικά.

Παραδείγματα γένεσης εθνικής γλώσσας άλλοτε εφευρίσκεται (π.χ. Ελληνική καθαρεύουσα) άλλοτε αναβιώνει και εμπλουτίζεται (π.χ. Εβραϊκή) άλλοτε πλάθεται στην πράξη ως κοινό όργανο επικοινωνίας (π.χ. Ελληνική δημοτική αναδύεται στο δεύτερο μισό 19ο αιώνα και εμπλουτίζεται σημαντικά στα τέλη 20ου αιώνα όταν καθίσταται επίσημη γλώσσα κράτους). άλλοτε βαπτίζεται γλώσσα ενώ είναι ταυτόσημη με άλλες (π.χ. κροατική και σερβική έως πρόσφατα μία γλώσσα η σερβοκροατική) άλλοτε ονομάζεται γλώσσα και όχι πλέον διάλεκτος (π.χ. μακεδονική των Σκοπίων όχι πλέον διάλεκτος βουλγαρικής, αφρικάνς στη Νότια Αφρική όχι πλέον διάλεκτος ολλανδικής)

Παραδείγματα αντίστροφα: «γλώσσες» που βαπτίζονται «διάλεκτοι» Σκωτσέζικα παύουν να θεωρούνται αυτόνομη γλώσσα και εμφανίζονται ως διάλεκτος αγγλικής από 1603 όταν ενοποιείται η Σκωτία πολιτικά με την Αγγλία. Οι ποικίλες γλώσσες/διάλεκτοι της Κίνας. Ωστόσο, οι δύο μεγάλες σε αριθμό ομλητών, δηλαδή Καντονέζικα της Σαγκάης και Μανδαρίνικα του Πεκίνου πολύ διαφορετικές γλώσσες.

Διαφορές γλώσσας/διαλέκτου όχι συχνά αντικειμενικά διακριτές Διαφορές γλώσσας/διαλέκτου όχι συχνά αντικειμενικά διακριτές Παραδείγματα: από ευρωπαϊκές γλώσσες: γερμανικές, λατινογείς, σλαβικές άλλοτε ονομάζονται γλώσσες κι άλλοτε διάλεκτοι όχι με βάση αντικειμενικά κριτήρια αλλά πολιτικά-ιστορικά Καταλωνική μοιάζει αντικειμενικά περισσότερο με γαλλική και λιγότερο με ισπανική, αλλά ονομάζεται ενίοτε διάλεκτος της ισπανικής. Με μεγάλο επιπλέον αριθμό ομιλητών (8 εκατομμύρια έναντι μόλις 4 τα δανέζικα που είναι ωστόσο επίσημη γλώσσα κράτους της Ευρωπαϊκής Ένωσης) Γερμανική Ελβετίας διαφέρει περισσότερο από επίσημη γερμανική συγκριτικά με ολλανδική. Η πρώτη όμως ονομάζεται διάλεκτος και η δεύτερη γλώσσα.

Η ιδέα ότι οι ομιλητές διαλέκτων μιας γλώσσας καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον παρά κάποια προβλήματα (αμοιβαία κατανόηση διαλέκτων) ή αντιθέτως ότι ομιλητές διαφορετικών γλωσσών δεν αλληλοκατανοούνται συχνά ένας μύθος και μόνο Παραδείγματα: Σκανδιναβικές (νορβηγικά, σουηδικά, δανέζικα): αλληλοκατανόηση μεγάλη αλλά ονομάζονται γλώσσες αντί για διάλεκτοι. Κινεζικές (π.χ. μανδαρίνικα, καντονέζικα): καμιά αλληλοκατανόηση, πολύ διαφορετικές γλώσσες αλλά λόγω κοινής γραφής στο ίδιο κράτος ονομάζονται διάλεκτοι. Ελληνικές (παραλλαγές Πόντου, Κάτω Ιταλίας, Τσακωνιάς, Μαριούπολης Oυκρανίας, Καππαδοκίας): όχι αλληλοκατανόηση, πολύ διαφορετικές αλλά βαπτίζονται διάλεκτοι.

Π.χ. Η περίπτωση της Σκανδιναβίας όπου διαφορές γλωσσών μικρές Αμοιβαία κατανόηση γλωσσών και διαλέκτων εξαρτάται πάντως και από στάσεις ομιλητών και όχι μόνο το πόσο μοιάζουν ή διαφέρουν: Π.χ. Η περίπτωση της Σκανδιναβίας όπου διαφορές γλωσσών μικρές Όμως Δανοί κατανοούν σουηδικά και νορβηγικά περισσότερο απ’ ότι αντίστροφα. Σουηδοί κατανοούν τους άλλους λιγότερο. Γιατί; Λόγω ψυχολογικής/κοινωνικής στάσης ομιλητών, τρόπων ζωής, πολιτικών και κοινωνικών ανισοτήτων κλπ. Σουηδία πολιτικά ισχυρότερη κάποια στιγμή και επομένως υπεροψία απέναντι στους άλλους. Αντιθέτως, Δανία πιο πρόθυμη για πολιτική ενοποίηση. Νορβηγική κάποτε διάλεκτος της δανέζικης γιατί η Νορβηγία υπήρξε μέρος της Δανίας. Νορβηγοί αντιδρούν όμως στην ιστορική τους υποδούλωση στους Δανούς.

Αρχαία Ελληνική; Ταυτίζουμε σήμερα με αττική διάλεκτο του 5ου π.χ αιώνα, γιατί η γλώσσα πολιτικά ισχυρής πόλης-κράτους που γράφτηκε και σώθηκαν τα κείμενά της. Όμως πολλές ιστορικές παραλλαγές και διάλεκτοι έως τον 3ο τουλάχιστον π.Χ. αιώνα (π.χ. ιωνική, ομηρική, αιολική, δωρική) Ιδίωμα; Θεσσαλική διάλεκτος ή Θεσσαλικά ιδιώματα; (π.χ. μελέτη Κούρδη για μεγάλες διαφορές Καρδίτσας-Λάρισας)

Κοινωνική ιεράρχηση διαλέκτων/ιδιωμάτων υποτίμηση ή υπερτίμηση Οι διάλεκτοι δεν συνυπάρχουν απλώς αλλά αξιολογούνται περισσότερο ή λιγότερο θετικά Υποτίμηση γλωσσών, διαλέκτων, ιδιωμάτων αντανακλά/ στηρίζει υποτίμηση/στιγματισμό κοινωνικών ομάδων που τις μιλούν (π.χ. η συνταξιούχα προκαλεί σοκ ή γέλιο σε ένα επίσημο χώρο επικοινωνίας). Υποτίμηση ακόμη και από τους ίδιους τους ομιλητές: π.χ. Κύπριοι που θεωρούν Κυπριακή σκληρή, βαριά και άσχημη, παρότι τη χρησιμοποιούν και την υπερασπίζονται από άλλες σκοπιές (μελέτη Ιωαννίδου) Νέοι αρβανίτικης καταγωγής που εγκαταλείπουν την παραδοσιακή τους γλώσσα (μελέτες Τσιτσιπή).

Η υποτίμηση/υπερτίμηση γλωσσών/διαλέκτων Η υποτίμηση/υπερτίμηση γλωσσών/διαλέκτων οδηγεί ομιλητές σε φαινόμενα όπως: Υπερδιόρθωση Κοινωνικές ομάδες χωρίς γόητρο/εξουσία προσπαθούν να μιλήσουν όπως νομίζουν ότι μιλούν οι ομάδες με γόητρο/εξουσία, κάνοντας όμως μερικές φορές και «λάθη» κάποτε και κωμικά (π.χ. οι άνδραι κατά το καθαρευουσιάνικο οι καθηγηταί, oνομάσθηκε αντί του ονομάστηκε από τα ΜΜΕ με κίνητρο να φαίνεται η γλώσσα πιο λόγια.) Aλλά και το αντίθετο (με εν μέρει αντιφατικές στάσεις κάποιες φορές) Κρυφό γόητρο υποτιμημένων διαλέκτων Κοινωνική ιεράρχηση ποικιλιών πιο περίπλοκο ζήτημα. Στιγματισμένες ποικιλίες (π.χ. χωριάτικα) μπορεί να έχουν κύρος σε ορισμένες χρήσεις/περιστάσεις ή «αφανές γόητρο» (δηλ. ντροπή να μιλήσεις αλλιώς).

Επίσημη γλώσσα (νόρμα-κοινή-στάνταρντ) Πώς συγκροτείται; Επίσημη γλώσσα (νόρμα-κοινή-στάνταρντ) Πώς συγκροτείται; Ανάδειξη μίας διαλέκτου έναντι άλλων ως επίσημης γλώσσας Με πολιτική απόφαση (de jure) συχνά λόγω ίδρυσης εθνικού κράτους ή άλλης πολιτικής αλλαγής ή ακόμη και ανάγκη κοινής συνεννόησης μεταξύ διαφορετικών ομάδων που ζουν στο ίδιο εθνικό κράτος Άτυπα στην πράξη (de facto). Συνέπειες σε στάσεις απέναντί της: θεωρείται πιο «σωστή», πιο «ωραία», καθίσταται «όχημα κοινωνικής ανόδου». όχι όμως γιατί αντικειμενικά σωστότερη, ωραιότερη κλπ. αλλά γιατί πολιτικά ισχυρή, δηλ. αυτή που μιλά η κοινωνική ομάδα με μεγαλύτερη κοινωνική ισχύ. Η επίσημη (συχνά εθνική) γλώσσα γράφεται, εμπλουτίζεται, κωδικοποιείται, διδάσκεται κλπ. δηλαδή ΠΡΟΤΥΠΟΠΟΙΕΙΤΑΙ

Γέννηση δημοτικής γλώσσας π.χ. ελληνική κοινωνία Γέννηση δημοτικής γλώσσας Στην πράξη αρχικά (de facto): πελοποννησιακά ιδιώματα βάση της κοινής δημοτικής που δημιουργήθηκε μετά την ίδρυση ελληνικού κράτους (άτυπη καθιέρωσή της ως καθομιλούμενη κοινή μόνο στο δεύτερο μισό 19ου αιώνα και με μπολιάσματα από ιδιώματα Επτανήσου και Κωνσταντινούπολης) Nομοθετική καθιέρωση δημοτικής (de jure) ως επίσημης γλώσσας το 1976 λόγω των πολιτικών/κοινωνικών αλλαγών μεταπολίτευσης

Πώς προτυποποιείται και ενισχύεται η επίσημη γλώσσα; μέσω διάφορων μηχανισμών Γράφεται ενώ οι διάλεκτοι παραμένουν άγραφες Διευρύνονται οι χρήσεις της πέρα από δραστηριότητες καθημερινής ζωής: π.χ. αναπτύσσεται ειδικό λεξιλόγιο και μερικές φορές και συντακτικές δομές όπως η νομική και επιστημονική γλώσσα, λεξιλόγιο πληροφορικής. Χρησιμοποιείται σε πεδία κύρους: εκπαίδευση, ΜΜΕ, κρατική διοίκηση, θεσμοί δικαιοσύνης, ιατρική κλπ. Κωδικοποιείται: δημιουργούνται λεξικά και γραμματικές, οδηγίες «σωστής» χρήσης στην εκπαίδευση, εκδοτικοί οίκοι και ΜΜΕ μεταφραστικές οδηγίες Ευρωπαϊκής Ένωσης, ορθογραφικές αλλαγές και επιβολή προτύπων.

Αυστηρή εφαρμογή προτυποποίησης Μηχανισμοί για εφαρμογή της κυρίως στη γραφή (κι ακόμη ειδικότερα στην ορθογραφία που αποκτά μεγάλη συμβολική σημασία): π.χ. σχολικός έλεγχος ορθογραφίας (στην οποία προσδίδεται αδικαιολόγητα μεγάλη βαρύτητα), ηλεκτρονικά λεξικά/ορθογράφοι, βιβλία φιλολόγων «σωστής χρήσης», απόρριψη άρθρων από εφημερίδες, επιστημονικά περιοδικά που δεν ακολουθούν κανόνες «σωστής χρήσης». Διόρθωση προφορικού λόγου πιο άτυπα αλλά ισχυρή γιατί «λάθη» εισπράττουν ειρωνεία, υποτίμηση κλπ. Στόχος των μηχανισμών: ομοιογένεια γλώσσας & καθαρισμός της από ανεπιθύμητα στοιχεία (π.χ. λεξιλόγιο τουρκικής προέλευσης), αναγνώρισή της ως καλύτερη και ορθότερη εκδοχή

Επίσημη νόρμα; μία και μοναδική ή παραλλαγές; Επίσημη νόρμα; μία και μοναδική ή παραλλαγές; Παρά τη συστηματική απόπειρα ομοιογενοποίησης, ποικιλότητα και στη νόρμα: π.χ. Στο σχολικό λόγο συνυπάρχει βουκολικό λεξιλόγιο αναγνωστικών (π.χ. προγκάει) με επιστημονικό. Οδηγίες σχολικής γραμματικής για σωστή κλίση ρημάτων δεν συμπίπτουν πάντα με κλίση τους σε λόγιες χρήσεις (βλ. π.χ. Ιορδανίδου 1989, στις ειδήσεις ακούγονται οι ανεπίτρεπτοι στη δημοτική τύποι: συνελήφθη, απήχθη). ΜΜΕ: λόγιο ύφος τηλεοπτικών ειδήσεων vs. άτυπο ύφος ραδιοφωνικών σχολίων (π.χ. ο φίλος για τον οποίο σου είχα μιλήσει – ο φίλος που σου είχα μιλήσει)

Κοινωνικές παραλλαγές/ποικιλίες Γιατί δημιουργούνται; Εξαιτίας κοινωνικής διαστρωμάτωσης, δηλ. κοινωνικής ανομοιομορφίας και ανισότητας. Ένδειξη κοινωνικής ταυτότητας: ανάγκη ομιλητών για ένταξη σε μια κοινωνική ομάδα και διαφοροποίηση από άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. καλυτερότερος στη γλώσσα των νέων) με βάση π.χ. ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη, εθνική καταγωγή. Έκφραση κοινωνικής ιδεολογίας (μεταξύ άλλων πολιτικής θέσης) π.χ. μπάτσοι/αστυνομικοί/όργανα της τάξεως Πανεπιστήμιου/ Πανεπιστημίου, πόλης/πόλεως) Συγκρότηση κοινωνικών σχέσεων: ένδειξη σεβασμού ή υποτίμησης προς τους άλλους. Π.χ. εγκαθίδρυση άνισων σχέσεων όταν γιατροί μιλούν προς νοσοκόμες και ασθενείς στον ενικό, εκφράζοντας συνεπώς κοινωνική υποτίμηση

Κοινωνικές και γεωγραφικές παραλλαγές διαπλέκονται μερικές φορές Συνήθως κατώτερα κοινωνικά στρώματα υιοθετούν τοπική διάλεκτο περισσότερο από ανώτερα π.χ. προφορά Θεσσαλονίκης περισσότερο από λαϊκά στρώματα λαϊκά στρώματα Αθήνας μετανάστες από επαρχία διατηρούν περισσότερο διαλέκτους άλλες από την κοινή νέα ελληνική

Περιγραφή ποικιλίας δυνατή στον κλάδο της κοινωνιογλωσσολογίας (βλ Περιγραφή ποικιλίας δυνατή στον κλάδο της κοινωνιογλωσσολογίας (βλ. τον ιδρυτή της Λαμπόφ) Μέθοδος: συσχετίζονται δύο μεταβλητές Εξαρτημένες μεταβλητές: ένα γλωσσικό στοιχείο που διαφοροποιείται, π.χ. την πόρτα/τη μπόρτα, σινεμά/σινεμάδες, με/μου δίνεις, internet/idernet, χρήματα/λεφτά Ανεξάρτητες μεταβλητές: κοινωνική ταυτότητα (άτομα διαφορετικής ηλικίας, φύλου, κοινωνικής τάξης κλπ.) Ηχογραφούμε ομιλία σε διαφορετικές συνθήκες (π.χ. αυθόρμητη ή πιο επίσημη), καταγράφουμε το πώς μιλάνε οι άνθρωποι (π.χ. προφορές), μετράμε ποσοστά τους και συσχετίζουμε με ανεξάρτητες μεταβλητές όπως το φύλο.

Labov (1972) μελέτη σε πολυκαταστήματα Νέας Υόρκης Εξαρτημένη μεταβλητή: μεταφωνηεντικό /r/: fourth floor (προφέρεται δυνατά ή απαλά;) Ανεξάρτητες μεταβλητές: κοινωνική τάξη, ηλικία, ύφος και συμφραζόμενα Υπόθεση: μεταφωνηεντικό /r/ σηματοδοτεί νεοϋρκέζικη ταυτότητα. Ιστορικά μεταγενέστερο φαινόμενο, δηλαδή μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Συμμετέχοντες: υπάλληλοι τριών πολυκαταστημάτων (αριστοκρατικό, λαϊκό, μεσαίας τάξης) Μέθοδος: Κατευθυνόμενη συνέντευξη, δηλ. εκμαίευση της έκφρασης “οn the fourth floor” (π.χ. με την ερώτηση «πού είναι τα παπούτσια;»). Ο ερευνητής προσποιούνταν ότι δεν άκουσε την πρώτη φορά για να προκαλέσει λιγότερο αυθόρμητη ή πιο προσεγμένη απάντηση.

Ευρήματα: προφορά /r/ εξαρτάται από: συμφραζόμενα (flooR/fourth): περισσότερο ηχηρό όταν δεν ακολουθεί σύμφωνο περίσταση/ύφος: περισσότερο στο πιο προσεγμένο ύφος κοινωνική τάξη: flooR 63% στα ανώτερα στρώματα, 44-61% στα μεσαία, 8-18% στα κατώτερα. ηλικία: περίπλοκη επίδραση: στο μεσαίας τάξης κατάστημα οι μεγαλύτεροι προτιμούσαν το νεότερο «νεοϋρκέζικο» τύπο, στο αριστοκρατικό το αντίθετο, ενώ στο κατώτερης τάξης καμιά ηλικιακή διαφορά. Όμως, διαφορές κοινωνιολέκτων όχι απόλυτες αλλά ποσοτικές/σχετικές/διαβαθμίσεις. Ο ίδιος ομιλητής μπορεί να αλλάξει τρόπο ομιλίας ανάλογα με την περίσταση. Δεν μιλούν όλοι πάντα με τον ίδιο τρόπο, παρά τις διαφαινόμενες τάσεις.

Γιατί παρατηρείται κοινωνιογλωσσική διαφοροποίηση; Οι κοινωνιογλωσσολόγοι αποδίδουν προτιμήσεις ομιλητών στο πώς οικοδομούν την ταυτότητά τους. Βλέπουν δε την ταυτότητα να οικοδομείται διαφορετικά σε κάθε κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. Π.χ. έρευνα Νέας Υόρκης Νεοϋρκέζικο «ρ» αρχικά στιγματισμένο ως «βλάχικο», δηλ. προφορά αγροτικών στρωμάτων μεσοδυτικών ΗΠΑ. Αίσθηση του τι σημαίνει να είσαι αμερικανός άλλαξε με 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναβαθμίστηκε κύρος ΗΠΑ διεθνώς και αμερικανοί στρατιώτες που πολέμησαν το ναζισμό στην Ευρώπη έγιναν αποδεκτοί στην Ευρώπη ως έντιμοι ήρωες. Προήλθαν δε συχνά από τα αγροτικά αυτά στρώματα. Οι Νεοϋορκέζοι δεν ντρέπονταν πλέον που ήταν Αμερικανοί, δεν ένιωθαν υποδεέστεροι των Ευρωπαίων. Θέλησαν συνεπώς να προβάλουν μια «αμερικανική» ταυτότητα.

Πλεονεκτήματα και δυσκολίες της κοινωνιογλωσσικής έρευνας π.χ. Μπορούμε να μετρήσουμε τις συνήθειες ομιλίας, αντί να παραμένουμε σε διαισθήσεις μόνο. Πλεονέκτημα ειδικά γιατί οι διαισθήσεις επηρεάζονται βαθύτατα και από προκαταλήψεις, δηλ. δεν είναι πάντα αντικειμενικές. Δύσκολος ο ορισμός της κοινωνικής τάξης. Συνήθως με κριτήρια το επάγγελμα, το εισόδημα, τη μόρφωση, τον τόπο κατοικίας. Η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλομορφία διαπλέκονται. Έτσι στον ίδιο τόπο δεν κυριαρχεί πάντα και με τον ίδιο τρόπο η ίδια διάλεκτος, αλλά η τοπική διάλεκτος μπορεί να προτιμάται περισσότερο από ορισμένα κοινωνικά στρώματα έναντι άλλων, ορισμένες ηλικίες και περιστάσεις επικοινωνίας

Trudgill (1974, 1975) μελέτη Νorwich-Ανατολική Αγγλία προφορά κατάληξης -ing (υπερωϊκή ή οδοντική) (=εξαρτημένη μεταβλητή) κοινωνική τάξη και φύλο (=ανεξάρτητες μεταβλητές) Ευρήματα: Γυναίκες ακολουθούν πρότυπη προφορά πιο πολύ από άνδρες εργατικής τάξης που προτιμούν στιγματισμένη προφορά. Αφανές γόητρο στιγματισμένης προφοράς (μεγάλο εντός της κοινωνικής ομάδας που την προτιμά) Αυτοαξιολόγηση λανθασμένη: Οι εντυπώσεις για τους τρόπους ομιλίας αποκλίνουν συχνά από την πραγματικότητα. Ειδικά η εικόνα για το πώς μιλάμε οι ίδιοι/ες συχνά λανθασμένη. Στη μελέτη αυτή οι γυναίκες νόμιζαν ότι μιλούσαν περισσότερο την πρότυπη αγγλική απ’ ότι πράγματι έκαναν. (Αντίστοιχο παράδειγμα ελληνικής μελέτης: Τι λέμε; κοιμόμουνα ή κοιμόμουν; Oι άνθρωποι διατείνονται ότι χρησιμοποιούν το δεύτερο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο συνήθως.)

Chesire 1978 -μελέτη εφήβων Ρέντιγκ Αγγλίας Γραμματικά φαινόμενα η εξαρτημένη μεταβλητή: Ι says (=say στη νόρμα), you was (=were), what do he want (=does), I don’t want nothing (=I don’t want anything) Ανεξάρτητες μεταβλητές: φύλο, συμμετοχή σε παρέες (τοπική υποκουλτούρα), περίσταση/ύφος Ευρήματα: για στιγματισμένους κοινωνικά τύπους συνιστούν δείκτη σκληρότητας/συμμετοχής σε υποκουλτούρα τους χρησιμοποιούν κυρίως αγόρια ενώ τα κορίτσια προσαρμόζουν πιο εύκολα το λόγο τους στο επίσημο πρότυπο στο πλαίσιο του σχολείου.

Μilroy 1980–Belfast, Β. Ιρλανδία Προφορά th/t (mother = μάτερ), στιγματισμένη σε σχέση και πιο συχνή σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Πώς συντηρείται; Γιατί κυρίως σε κατώτερα στρώματα; Λειτουργεί ως δείκτης αλληλεγγύης; Κοινωνικά δίκτυα: έννοια που αποδείχτηκε χρήσιμη για περιγραφή κοινωνικών σχέσεων αλλά και γλωσσικής ποικιλότητας και αλλαγής. Επιπλέον έννοιες για περιγραφή δικτύων: πολυνηματότητα (πόσα είδη σχέσεων συνάπτει) πυκνότητα (πόσο συχνές επαφές έχει με τους άλλους) Ισχύς ενός δικτύου: πόσο πυκνό και πολυνήματο

Ευρήματα για Β. Ιρλανδία: Γυναίκες χρησιμοποιούν πιο πολύ την αποκλίνουσα προφορά. Σε αντίθεση με ευρήματα άλλων ερευνών και την υπόθεση ότι τα στερεότυπα φύλου ίδια σε όλες τις κοινωνίες. Γιατί οι γυναίκες; Υπόθεση: Οι τρόποι ζωής της κοινότητας διαφέρουν από αρκετών άλλων κοινοτήτων, καθώς οι γυναίκες συντηρούν οικονομικά την οικογένεια. Ως εργαζόμενες σε εργοστάσια της περιοχής (με άνδρες άνεργους) οικοδομούν δική τους υποκοινότητα. Αλλαγή γλώσσας προωθείται από άτομα περιφερειακά στα δίκτυα. Ισχυρά κοινωνικά δίκτυα απαραίτητα για ψυχολογικούς/κοινωνικούς λόγους σε ορισμένες συνθήκες. Αυτό συνεπάγεται και ισχυρή κατοχύρωση ή διατήρηση κοινωνιολέκτου τους. Διατήρηση ειδικότερα από άτομα στο κέντρο των δικτύων, δηλ. όχι περιφερειακά.

Μελέτη στο Νησί Μartha’s Vineyard –Labov 1972 Μικρό τουριστικό νησί ανατολικής ακτής ΗΠΑ Μέθοδοι παρατήρησης: συνεντεύξεις, ανάγνωση αποσπασμάτων, παρατήρηση συνομιλιών (δηλ. διαφορές ύφους) σε άτομα διαφορετικών ηλικιών και τόπου κατοικίας. Ευρήματα: Προφορά διφθόγγων πιο τοπική στις ηλικίες 35-45 και στους ψαράδες του νησιού (π.χ. house =χέους αντί για χάους). Εξήγηση: Αρχικά η τοπική προφορά μόνο σε ηλικιωμένους ψαράδες και λόγω υπερηφάνειας για το νησί τους και απόρριψης τουρισμού. Μετά όμως και από επιτυχημένους οικονομικά νέους επαγγελματίες τουριστικών περιοχών (περήφανους πλέον για τη νησιωτική ταυτότητά τους). Πρόβλεψη ενίσχυσης της τοπικής προφοράς στο μέλλον με τα σημερινά κοινωνικά δεδομένα.

Άμεση σχέση κοινωνιογλωσσικής ποικιλίας και ιστορικής αλλαγής, δηλαδή Άμεση σχέση κοινωνιογλωσσικής ποικιλίας και ιστορικής αλλαγής, δηλαδή Κάθε κοινωνική ποικιλία έχει μέσα της το σπέρμα της αλλαγής. Κάθε παραλλαγή του σήμερα (ακόμη κι αν περιορισμένη) μπορεί να γίνει κυρίαρχη αύριο. Μπορούμε συνεπώς να μελετήσουμε την αλλαγή μέσα από την ποικιλομορφία της σημερινής γλώσσας. Η μελέτη της ιστορικής αλλαγής γίνεται έτσι σε «φαινομενικό» (όχι πραγματικό) χρόνο. Μια παραλλαγή της γλώσσας εμφανίζεται αρχικά σε μικρό μόνο ποσοστό ομιλητών ή περιστάσεων και μπορεί να μετρηθεί το πόσο συχνά. Μπορεί με βάση κάποια κριτήρια ακόμη και να προβλεφτεί εάν θα εξαπλωθεί έως και θα κυριαρχήσει αύριο.

Mελέτες για ποικιλομορφία ελληνικής, ένα παράδειγμα προφοράς Η προερρίνωση συμφώνων, π.χ. Ντ = d ή nd (π.χ. ντοπάρισμα, έντομο) Μπ = b ή mb (π.χ. μπάλα, λάμπα) Το τι λέμε εξαρτάται κυρίως από ηλικία και λιγότερο από ύφος (μελέτη Αρβανίτη): Οι προφορές των με ν/μ (π.χ. lamba, endomo) από 31 ετών και πάνω σε κατακόρυφη άνοδο έως 60% σε μεγαλύτερες ηλικίες αλλά πολύ χαμηλά σε νέους (που τείνουν στο laba, edomo). Η προερρίνωση αυξημένη σε πιο επίσημο ύφος ανάγνωσης σε σχέση με αυθόρμητη συνομιλία. Ιστορική εξέλιξη του φαινομένου: Μελέτη Arvaniti & Joseph Τραγούδια πρώτου μισού 20ου αιώνα δείχνουν ήδη μετάβαση από nd, mb σε d, b , αν και με μεγάλες ατομικές διαφορές ακόμη και διαφορές στoν ίδιο ομιλητή. Η προφορά αν και στιγματισμένη αρχικά ως πολύ λαϊκή καθιερώνεται με τη μεταπολίτευση ειδικά στους νέους.

Η συμβολική-αξιακή διάσταση της γλώσσας: γλώσσα και ιδεολογία Οι επιλογές μας στην ομιλία/γραφή (π.χ. ποια προφορά, γραμματική κατάληψη, λέξη, κλπ.) δεν είναι ουδέτερες. Αντανακλούν και ταυτόχρονα στηρίζουν ιδεολογίες Δείχνουν επίσης την κοινωνική μας ταυτότητα και την κοινωνική σχέση που θέλουμε να έχουμε μαζί τους

Κοινωνικές διαφοροποιήσεις Συνεχής ροπή προς ανομοιογένεια αλλά και ομοιογένεια Ανομοιογένεια: Φυσική τάση σε περίπλοκες κοινωνίες, ειδικά σε σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όπου άνθηση κοινωνικών διαλέκτων ειδικά από 1950 και μετά. Η γλώσσα συγκροτεί ταυτότητες, σχέσεις, ιδεολογίες περισσότερο από ότι σε άλλες εποχές για διάφορους λόγους: συνύπαρξη διαφορετικών ομάδων στον ίδιο τόπο (μεγαλουπόλεις), ισότητα στις σχέσεις και μεγαλύτερη ομοιομορφία στο ντύσιμο, αλλά και αλλαγές στους τρόπους εργασίας και ζωής (π.χ. σήμερα λιγότερα χειρωνακτικά επαγγέλματα και περισσότερα βασισμένα στη γλωσσική επικοινωνία). Ομοιογένεια: φυσικό αποτέλεσμα ΜΜΕ, εκπαίδευσης μέσω μίας γραπτής γλώσσας, οικονομίας-διαφήμισης, ανάγκης για κοινή συνεννόηση

Κοινωνιόλεκτοι ή κοινωνικές διαφοροποιήσεις αποτέλεσμα εντέλει ποικίλων δυναμικών: Ψυχολογικών: ταύτιση/αλληλεγγύη με ομάδα, έλλειψη κατανόησης από άλλους και διαφοροποίησης από αυτούς Κοινωνικών: διεύρυνση της εκπαίδευσης σε όλο και περισσότερες ηλικίες και κοινωνικά στρώματα, πολιτισμικές, κοινωνικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές. Π.χ. νεανική κουλτούρα που συντηρείται από ΜΜΕ και εμπόριο (π.χ. τεχνολογία, μουσική) κυρίως δε τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής των νέων (νέο ιστορικά φαινόμενο μεγάλη μάζα ανθρώπων σε τριτοβάθμια εκπαίδευσης και εκτός κατά βάση μόνιμης επαγγελματικής απασχόλησης).

Γλώσσα ή ιδιώματα των νέων (ένα παράδειγμα κοινωνιολέκτου) Γλώσσα ή ιδιώματα των νέων (ένα παράδειγμα κοινωνιολέκτου) Όχι μία συμπαγής γλώσσα, αλλά παραλλαγές ανάλογα με την περιοχή, το φύλο, την κοινωνική προέλευση, την ιστορική στιγμή κλπ. Κοινωνική πρωτίστως ποικιλία, γιατί εξαρτάται από κοινωνική ταυτότητα ομιλητών (ηλικία και τρόπος ζωής) Ωστόσο, δεν χρησιμοποιείται σε όλες τις περιστάσεις της καθημερινής ζωής. Περισσότερο σε κάποιες έναντι άλλων π.χ. κυρίως μεταξύ νέων σε μπαράκια αλλά όχι συνήθως στη σχολική τάξη. Πού και πόσο πολύ εξαρτάται πάλι από κοινωνικές παραμέτρους (π.χ. σε μία μελέτη λιγότερο τα κορίτσια) Συνεχές ανάμεσα σε ιδιώματα νέων και επίσημη νόρμα, δηλ. όχι σαφής διάκρισή τους. Συνεχής επαφή τους και αλληλεπίδραση (π.χ. καλυτερότερος και στις διαφημίσεις, αφασία και στον κοινό λόγο).

Ιδιαίτερο λεξιλόγιο/εκφράσεις νέων: με βάση μηχανισμούς που χαρακτηρίζουν όλες τις γλωσσικές παραλλαγές και αλλαγές κοινωνικές αξιολογήσεις: ξενέρωτος, το άτομο, καβούρι (φοράει μάρκες), φέτα (χαζό κορίτσι), τζαμάτος (τέλειος) βιώματα/συναισθήματα: κεφάρω, πουρεύω, τζαζεύω, δαγκώσαμε (κρυώσαμε), αφασία, είδα το Χριστό φαντάρο δανεισμός με μερική ενσωμάτωση: νταουνιασμένος πριμοδότηση ορισμένων γραμματικών τύπων: φαστφουντάδικο, φωτοτυπάδικο, σκινάς, γκραφιτάς, ραπάς τροποποίηση λέξεων χωρίς βασική αλλαγή σημασίας: τσιγαριά, ματσό (=ένα τσιγάρο, ματσωμένος) νέα μεταφορική χρήση: κόκκαλο (=μεθυσμένος), Tζώνης και Κάθριν (=ηλίθιοι) νεολογισμοί μέσω σύνθεσης: τροχόμπατσος, νερόμπατσος, γκομενοφύλακας, γκόμενα-Μόρνος, μπορόλας (ξερόλας)

κωλοπερνώ (=προσπερνώ δήθεν αδιάφορα δείχνοντας τα οπίσθιά μου) Ρεμπέτικη γλώσσα/ιδιώματα μεσοπολέμου (άλλο παράδειγμα κοινωνιολέκτου) στιγματισμένη στην εποχή της αλλά ρομαντικά εξιδανικευμένη σήμερα Ιδιαίτερες εκφράσεις δημιουργούνται με ίδιους συνήθως μηχανισμούς σε όλες τις κοινωνικές ομάδες π.χ. βιράρω (=ξεκινώ) κωλοπερνώ (=προσπερνώ δήθεν αδιάφορα δείχνοντας τα οπίσθιά μου) μέγκλα (=καλής ποιότητας Made in England) τζιμάνι (=G-men του FBI) oυζάρω (=πίνω ούζα) καπετανεύω

Γλώσσα και φύλο π.χ. Coates 1986, Women, Men and Language Περιορισμένες συνήθως διαφορές φύλων στην ίδια τη γλώσσα Διαφορές στη φωνολογία, λεξιλόγιο, γραμματική, π.χ.: διαφορές στην προφορά του /r/ στη Σκωτία (Romaine 1978), άλλες γραμματικές καταλήξεις ή σύνταξη (Εisikovits 1978 Αυστραλία και χρήση διπλής άρνησης “he doesn’t do nothing”, και υποχρεωτικά σε κάποιες γλώσσες η σηματοδότηση του γένους όπως μόνη/μόνος). Διαφορές επίσης στην προσωδία (μελωδία) όταν δίνεται έμφαση σε κάτι (π.χ. Στα ελληνικά Μποτίνης, Bannert και Τζιμώκας 2003). Διαφορές στατιστικές αλλά όχι απόλυτες (όπως γενικότερα στις κοινωνικές διαφοροποιήσεις, δηλ. συχνές αλλά όχι απαραίτητες) Περισσότερα στοιχεία πρότυπης γλώσσας στις γυναίκες συχνά αλλά όχι πάντα (το εάν ισχύει ή όχι εξαρτάται από γενικότερες κοινωνικές συνθήκες/στερεότυπα κλπ.) Σπάνια όμως καταλήγουν σε διαφορετικές κοινωνιολέκτους (π.χ. κρυφή γλώσσα γυναικών στο Μαρόκο).

όχι τόσο στην ίδια τη γλώσσα Διαφορές φύλων λοιπόν όχι τόσο στην ίδια τη γλώσσα αλλά κυρίως στους τρόπους που χρησιμοποιείται η γλώσσα: δηλ. π.χ. πόσο πολύ μιλούν, για ποιο θέμα, ποιος διακόπτει ποιόν Παραδείγματα εμπειρικών ερευνών Ζimmerman & West (1975): καθημερινές συνομιλίες φοιτητών/τριών Διακοπή του άλλου ή ταυτόχρονη ομιλία; Σε συζητήσεις ίδιου φύλου 3 φορές πιο συχνή η ταυτόχρονη ομιλία έναντι της διακοπής του άλλου και από τους δύο συνομιλητές. Μεταξύ φύλων τουλάχιστον 5 φορές πιο συχνή η διακοπή, συντριπτικά από τους άνδρες προς τις γυναίκες.

Εγκαθίδρυση θεματικής υπό συζήτηση Εγκαθίδρυση θεματικής υπό συζήτηση. DeFransisco 1991: συζητήσεις μεταξύ παντρεμένων. Οι γυναίκες εισάγουν πιο πολύ νέες θεματικές, αλλά δεν καταφέρνουν να τις επιβάλλουν τόσο συχνά όσο οι άνδρες στη συζήτηση. Οι άνδρες τις αγνοούν συχνά σιωπώντας μετά από το άνοιγμα νέου θέματος. Μεγαλύτερη ποσότητα ομιλίας από άνδρες συγκριτικά με γυναίκες σε ποικίλες περιστάσεις (επαγγελματικές συναντήσεις, τηλεοπτικές συζητήσεις, συνομιλίες παντρεμένων ζευγαριών, ανταλλαγή e-mails πάνω σε ένα θέμα, π.χ Herring 1992, Swacker 1975). Σε μελέτη ηλεκτρονικής επικοινωνίας, σε 5 εβδομάδες οι άνδρες έγραψαν 70% περισσότερα λόγια. Τις δύο μόνο μέρες που έτυχε οι γυναίκες να γράψουν περισσότερο, κάποιοι άνδρες απείλησαν να φύγουν από το φόρουμ συζήτησης γιατί ένιωθαν ότι παραβιάζεται η αρχή των ίσων δικαιωμάτων.

Πορίσματα πρώτων ερευνών για το φύλο Συχνά οι γυναίκες παράγουν (και πιστεύουν ότι παράγουν) περισσότερο πρότυπη γλώσσα από άνδρες. Συγκροτείται πάντως η ταυτότητα/διαφοροποίηση από άλλο φύλο έτσι. Συχνά οι γυναίκες λαμβάνουν μέσω του τρόπου συμμετοχής σε συνομιλίες θέση περιθωριακή, αμυντική κλπ. (έργο αρχικά της R. Lakoff (1973, 1975), μοντέλο γλωσσικής «υστέρησης» των γυναικών. οι γυναίκες εκπαιδεύονται στη χρήση «ανίσχυρης γλώσσας». αμφιλεγόμενη λίστα χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούν αυτό το φαινόμενο. Γενικότερα, μελέτη συνομιλιών φανερώνει θέση εξουσίας των συμμετεχόντων σε ένα χώρο όπως η σχολική τάξη (βλ. π.χ. έρευνες για ανισότητες των δύο φύλων όπως Altani (1992), Αλτάνη (1994), Αρχάκης 2002, Einarsson & Granström 2002, Παπαζαχαρίου 2002, Tsouroufli 2002).

αφορούν γενικότερα την κοινωνική γλωσσολογία. Προβλήματα έρευνας: αφορούν γενικότερα την κοινωνική γλωσσολογία. Δηλ. πώς και οι επιστήμονες ακόμη δύσκολα αποστασιοποιούνται από κοινωνικές προκαταλήψεις Φυσικοποίηση φύλου: Η ιδέα ότι τα φύλα διαφέρουν πάντα και με τον ίδιο τρόπο σε κάθε κοινωνία. Λανθασμένη ωστόσο, γιατί το φύλο είναι μια κοινωνική κατηγορία που διαπλέκεται με άλλες μεταβλητές. Τα στερεότυπα όχι πάντα ίδια. Το φύλο βιώνεται διαφορετικά σε κάθε κοινωνία. Προκαταλήψεις στην περιγραφή και ερμηνεία φαινομένων (π.χ. ακόμη και φεμινίστριες γλωσσολόγοι υιοθέτησαν με ευκολία τη θέση ότι η διακοπή του συνομιλητή σε μια συζήτηση είναι μια φυσική τάση των ανδρών να καταπιέζουν τις γυναίκες αλλά αυτό μπορεί να μην ισχύει πάντα). 198

Διεπίδραση στη σχολική τάξη: Το φαινόμενο της διακοπής του συνομιλητή Παυλίδου (2002): βιβλίο Γλώσσα-Γένος-Φύλο Παραδείγματα μελετών από ελληνική κοινωνία Διεπίδραση στη σχολική τάξη: Το φαινόμενο της διακοπής του συνομιλητή Αρχάκης (2002): φιλολογικά μαθήματα Β’ και Γ’ Γυμνασίου Αγόρια διακόπτουν πιο συχνά από κορίτσια καθηγητή/τρια με σκοπό να κυριαρχήσουν στη συζήτηση, π.χ. να διαφωνήσουν, να σχολιάσουν, να προβάλλουν άποψη, να πάρουν το λόγο. Αντιθέτως, κορίτσια διακόπτουν όχι μόνο λιγότερο αλλά και για άλλο λόγο: με σκοπό τη συνεργασία έναντι της επιβολής. Καθηγητές/τριες διακόπτουν πιο συχνά τα κορίτσια απ’ ότι τα αγόρια, για να επιβληθούν στη συζήτηση.

Παράδειγμα μελέτης σε σχολική τάξη δημοτικού σχολείου Οι έμφυλες σχέσεις Χατζηαργυρίου, Τ. (2005) Διερεύνηση γλωσσικής συμπεριφοράς μαθητών/ριών στην τάξη και στο διάλειμμα Με βάση εργαλεία από κλάδο ανάλυσης συνομιλίας. Εστίαση στις διακοπές του συνομιλητή. Οι διακοπές γενικά χρησιμοποιούνται για να κυριαρχήσει κάποιος στη συζήτηση ή για να συνεργαστεί. Και στις δύο περιπτώσεις, αμφισβητούν «εξουσία» εκπαιδευτικού. Συνιστούν ανεπιθύμητη μαθητική συμπεριφορά, που άλλοτε αγνοείται κι άλλοτε επιπλήττεται από εκπαιδευτικούς. 6 στις 7 απόπειρες αμφισβήτησης όμως από αγόρια, χωρίς αυτό να γίνεται συνειδητό. Συμπέρασμα: στη σχολική τάξη επικρατεί ακόμη σε υψηλό βαθμό η άνιση αντιμετώπιση των μαθητών/τριών από εκπαιδευτικούς ανάλογα με το φύλο τους και ως εκ τούτου η έμφυλη κατανομή υποχρεώσεων και δικαιωμάτων.

Γλώσσα και κοινωνικές σχέσεις άνιση κοινωνική εξουσία Παράδειγμα έρευνας με τη μέθοδο ανάλυσης συνομιλίας: σχέσεις των δύο φύλων στην Ελλάδα. Μακρή-Τσιλιπάκου Μ. (2006). Συμφωνία/Διαφωνία: Αλληλεγγύη και Αντιπαλότητα στις Συνομιλίες Γυναικών και Ανδρών. Στο Γλώσσα-Γένος-Φύλο, Παυλίδου Θ.Σ. (επιμ.), 81-117. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Αντικείμενο: οι διαφορετικές στρατηγικές και οι επικοινωνιακοί στόχοι ανδρών-γυναικών σε καθημερινές συνομιλίες. Πιο συγκεκριμένα, μελετήθηκαν η συμφωνία και η διαφωνία με μια αρχική τοποθέτηση η ταυτόχρονη ομιλία οι ευκαιρίες για κατοχή  του βήματος από συνομιλητή/τρια Δεδομένα: 47 συνομιλίες 60 γυναικών και ανδρών (συγγενείς και φίλοι) ηλικίας 36 έως 44 ετών ίδιων κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών.

Πώς εκφράζεται συμφωνία Αποτελέσματα: Πώς εκφράζεται συμφωνία Γυναίκες: Μεγαλύτερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μεγιστοποιούν τη συμφωνία τους επιτείνοντας την αξιολόγηση του συνομιλητή π.χ. το «σε λίγο θα είναι ντεμοντέ» αναβαθμίζεται σε «είναι βρε ντεμοντέ είναι», το «Εγώ ακόμη το απολαμβάνω» σε «μό:νο; Εγώ να δεις!» το «είναι ωραία σκηνή» σε «πολύ ωραία». ΄Αντρες: Μικρότερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μετριάζουν τη συμφωνία τους: α) απλή επανάληψη αρχικής τοποθέτησης: π.χ. στο «Δεν υπάρχει θέμα» ο συνομιλητής σχολιάζει: «Δεν υπάρχει θέμα, το ξέρω». β) υποβαθμίζουν την αρχική τοποθέτηση: π.χ. το «Ωραίος είναι, ε;» υποβαθμίζεται σε «Καλός είναι» (έμμεσα προαναγγέλοντας διαφωνία, με την έννοια ότι θα μπορούσε να ακολουθήσει φράση τύπου αλλά….)

2. Πώς εκφράζεται διαφωνία Αποτελέσματα: 2. Πώς εκφράζεται διαφωνία Γυναίκες: Φροντίζουν να μην απειλήσουν συνομιλητή/συνομιλήτρια. Επιπλέον, μετριάζουν τη διαφωνία με διάφορους τρόπους: π.χ. παύση ή πριν διαφωνήσουν ενημερώνουν συνομιλητή/συνομιλήτρια ότι έχουν ουσιαστικά την ίδια γνώμη ή/και παραθέτουν τους λόγους που διαφωνούν. Όταν διαφωνούν με άντρες συχνά το πράττουν πλάγια: π.χ. Μάκης: Δεν είναι καυτερή η πιπεριά. Ελπίδα: Δεν είναι καυτερή (.) αλλά δεν τρώγεται! Όταν διαφωνούν μεταξύ τους, συχνά καταλήγουν να συμφωνούν ρητά.

2. Πώς εκφράζεται διαφωνία Αποτελέσματα: 2. Πώς εκφράζεται διαφωνία ΄Αντρες: Πιο συχνές αντιρρήσεις και με πιο έντονο τρόπο. Κυρίως όταν απευθύνονται σε γυναίκες, καθυστερούν την εκφώνηση της διαφωνίας είτε α) παρεμβάλλοντας περιόδους σιωπής ή β) με διευκρινιστικές ερωτήσεις που αν και επιφανειακά σκοπό έχουν την καλύτερη κατανόηση της συνομιλίας, συχνά προαναγγέλουν διαφωνία. Συχνά εκφράζουν την αντίρρησή τους με έντονο τρόπο, συνοδεύοντάς την από υποτιμητικούς όρους και αθυροστομίες (αντιστάθμισμα οικειότητας). Όταν διαφωνούν με άλλους άντρες συχνά η διαφωνία παραμένει αδιευθέτητη.

3. Ταυτόχρονη ομιλία Οι γυναίκες τη χρησιμοποιούν ως έκφραση συμφωνίας, ενώ οι άντρες ουδετερότητας ή ανταγωνιστικότητας  Οι γυναίκες παρενέβησαν τη στιγμή που μιλά ο άλλος σχετικά συχνότερα από τους άντρες (53% του συνόλου των διακοπών) αλλά για να εκφράσουν συμφωνία (77% φιλικές διακοπές) ενώ οι άνδρες πιο συχνά διαφωνία (51% ανταγωνιστικές διακοπές). Οι γυναίκες διακόπτονται κατά 14% περισσότερο από άνδρες. Οι άντρες δεν παρεμβαίνουν υποστηρικτικά με ελάχιστες αντιδράσεις π.χ. Μμ, Ναι, Πράγματι, Σώπα! κ.λπ., οι οποίες δείχνουν έντονο ενδιαφέρον του συνομιλητή, ενώ αντίθετα οι γυναίκες είναι εξαιρετικά καλές σ΄ αυτό (236 τέτοιες παρεμβάσεις από γυναίκες και μόνο 67 από άντρες).

4. Η ροή των θεμάτων και η κατανομή των ευκαιριών στον λόγο (οι άνδρες έχουν τη μερίδα του λέοντος) Συζήτηση 4 φιλικών ζευγαριών ανδρών και γυναικών με θέμα αρχικά ούτε αντρικό ούτε γυναικείο. ‘Αντρες έλεγχαν ως επί το πλείστον τη συνομιλία, μιλώντας πολύ περισσότερο και για θέματα που οι ίδιοι επέλεξαν, εκφράζοντας μάλιστα πρώτοι γνώμη, ενώ στις γυναίκες επετράπη το ίδιο μετά από αρκετή ώρα και επίμονο αίτημα να εκφράσουν τη γνώμη τους. Ο αριθμός συνεισφορών όλων των ανδρών υψηλός, ενώ κάποιες γυναίκες μίλησαν ελάχιστα και κάποιες πολύ περισσότερο. ‘Ανδρες εισήγαγαν περισσότερα θέματα και μάλιστα επιτυχώς, ώστε η συζήτηση εν τέλει αντρικά θέματα 71%, ενώ 29% γυναικεία. (Η γυναίκα με τις περισσότερες συνεισφορές είχε και μεγαλύτερη αποτυχία κατοχύρωσης θέματος που εισήγαγε. Επίσης, σχολιάστηκε π.χ. «κι άλλα θα πεις;», «φασιστική νοοτροπία», ενώ καθόλου αντίστοιχες συνεισφορές ανδρών.  

Στάσεις των δύο φύλων απέναντι στη γλώσσα διαφέρουν όπως είδαμε απέναντι σε πρότυπη γλώσσα (μελέτη Αραποπούλου 2002) και απέναντι σε δημοτική και καθαρεύουσα στα ελληνικά Κείμενο εφημερίδας με στοιχεία καθαρεύουσας μεταγλωττίστηκε στη δημοτική. Οι δύο εκδοχές διαβάστηκαν από τον ίδιο ομιλητή σε φοιτητές/τριες Ζητήθηκε να αξιολογηθούν διάφορα στοιχεία του ομιλητή (π.χ. ηλικία, μόρφωση, ευφυϊα, αυτοπεποίθηση, καλή χρήση, αξιοπιστία, φιλικότητας…) Τα κορίτσια θεώρησαν τον ομιλητή της καθαρεύουσας πιο μορφωμένο απ’ ότι οι άνδρες. Οι άνδρες θεώρησαν τον ομιλητή της δημοτικής πιο ευφυή και φιλικό.

Νόρμες ή συνήθειες ερμηνείας της ομιλίας κατά τη φυσική επικοινωνία Νόρμες ή συνήθειες ερμηνείας της ομιλίας κατά τη φυσική επικοινωνία Διαφορετικές για κάθε φύλο π.χ. Ακόμη και περιορισμένη σε ποσότητα ομιλία θεωρείται πολυλογία όταν προέρχεται από γυναίκες ‘Μμ’ κατά τη συνομιλία: γυναίκες =παρακολουθώ άνδρες =συμφωνώ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ: πώς οι αντιλήψεις μιας κοινωνίας για τα φύλα αντανακλώνται στη γλώσσα και διαιωνίζονται από αυτήν το φύλο στο λεξικό και στη γραμματική Οι στάσεις απέναντι στα φύλα αντανακλώνται στη γλώσσα: π.χ. Καθιέρωση «ms.» στα αγγλικά, σχετική εξαφάνιση του «δεσποινίς» (αντικατάσταση από κοπελιά;), “chairperson/chairwoman-chairman”. Υπέρβαση σεξισμού. Γυναικεία επαγγέλματα: θηλυκά τείνουν να υπάρχουν μόνο για κατώτερα (π.χ. περιπτεράς/περιπτερού) αλλά όχι για ανώτερα (π.χ. υπουργός/υπουργίνα). Όταν μάλιστα εμφανίζονται τα τελευταία, υποτιμητικά π.χ. γιατρίνα, βουλευτίνα,δικαστίνα. Χρήση ή όχι θηλυκού γένους, π.χ. «ο κάτοχος του διαβατηρίου», όμως στις εκλογικές ομιλίες «Ελληνίδες, Έλληνες»

Παραδείγματα υποτίμησης γυναικών όπως και έμμεσης ανάδειξης ανδρών σε πρότυπο για τον άνθρωπο είδος επανδρώνω (όχι επιγυναικώνω) γυναικοδουλειές (όχι ανδροδουλειές) εργαζόμενη μητέρα (όχι εργαζόμενος πατέρας) ανύπανδρη μητέρα (όχι ανύπανδρος πατέρας) Ο Γιώργος και η Λένα ήταν εθελοντές (και όχι εθελόντριες)

Γλωσσικές στάσεις ή κοινωνικές προκαταλήψεις απέναντι σε ποικιλίες , Γλωσσικές στάσεις ή κοινωνικές προκαταλήψεις απέναντι σε ποικιλίες , Υποτίμηση κοινωνικής ομάδας που μιλά μια ποικιλία  εκφράζεται είτε με επικρίσεις ομιλητών της (π.χ. Νέοι ανίκανοι να χρησιμοποιήσουν ελληνικά) ή ποικιλίας τους (π.χ. φτωχό λεξιλόγιο νεανικών ιδιωμάτων ή άσχημη, χυδαία κλπ.) Στάσεις απέναντι στις ποικιλίες ποικίλουν από ομάδα σε ομάδα, περίσταση σε περίσταση και ιστορικά. Φανερό και επικαλυμμένο/αφανές κύρος/γόητρο ποικιλιών: Νεανικά π.χ. ιδιώματα χαίρουν κύρους στις ομάδες των νέων, κατακρίνονται όμως από ΜΜΕ, ενήλικες κλπ. Κοινωνική προκατάληψη δυσκολεύει αντικειμενική εκτίμηση: π.χ. γυναίκες νομίζουν ότι μιλάνε πιο πρότυπα απ’ ότι πράγματι μιλάνε. Φαινόμενα υπερδιόρθωσης: όταν οι ομιλητές διορθώνονται προς το επίσημο πρότυπο για να μην τους κατακρίνουν (π.χ. αγράμματοι και καθαρεύουσα).

Στάσεις κρίνουν και το μέλλον των ποικιλιών/γλωσσών. Οι γλώσσες/διάλεκτοι εξαφανίζονται όχι μόνο λόγω κοινωνικών εξελίξεων, αλλά και λόγω ψυχολογικών στάσεων. Οι κοινωνικές ομάδες μερικές φορές συντηρούν ποικιλίες κάτω από αντίξοες συνθήκες όπως και αντίστροφα. ΄Αλλοτε όμως εγκαταλείπουν ποικιλία τους όχι μόνο γιατί δεν εξυπηρετεί, αλλά και γιατί την υποτιμούν οι ίδιοι. Ωστόσο, οι στάσεις μπορεί να αλλάξουν ιστορικά. π.χ. Να μετατραπούν από αρνητικές σε θετικές. Κυρίως όταν η κοινωνική ομάδα που τις μιλά δεν συνιστά πλέον απειλή (π.χ. ο ρομαντικός θαυμασμός σήμερα για τα ρεμπέτικα που κάποτε κατακρίνονταν)

Περιστασιακές/Λειτουργικές/Υφολογικές παραλλαγές Παραλλαγές με βάση τη χρήση ή τη δραστηριότητα (και όχι το χρήστη της γλώσσας όπως στις κοινωνικές και γεωγραφικές ποικιλίες όπου κρίσιμη η κοινωνική/γεωγραφική ταυτότητα ομιλητή) Ορίζονται ως ο τρόπος που μιλάμε/γράφουμε σε μια δεδομένη στιγμή ανάλογα με την κοινωνική δραστηριότητα. Ονομάζονται ενίοτε και επίπεδα ύφους (registers), π.χ. πολιτική ομιλία σε εκλογές, τηλεοπτικές ειδήσεις, λογοτεχνικό κείμενο, σχολικό εγχειρίδιο μαθηματικών, τηλεφωνική συνομιλία με φίλους.

επαγγελματικές και τεχνικές ποικιλίες Παραδείγματα: επαγγελματικές και τεχνικές ποικιλίες όπως και αυτές σε θεσμοποιημένες περιστάσεις (γραφείο γιατρού, σχολική τάξη, διοίκηση νοσοκομείου, δικαστήριο κλπ.) Π.χ. Κώδικας οδικής κυκλοφορίας με ειδικό λεξιλόγιο ζωήλατο, υπερστροφή, υποστροφή, ρεμιζάρισμα, ντριφτ, κιλομετράζ, τροχοφόρο, μηχανοκίνητο, αυτοκινητοστάσιο, επέλευση επικίνδυνων σημείων, ελκυστήρας, οδόστρωμα, ντεραπάρισμα, μποτιλιάρισμα, τροχοπέδηση, χτένι και ψαροκόκαλο (κάθετο και πλάγιο παρκάρισμα), κάρφωμα, σκοτσάρισμα

Π.χ. Επιστημονικό κείμενο με πυκνούς όρους και σύνταξη όπου κυριαρχούν αφηρημένα ουσιαστικά Αντίθετα, η άποψη για την έννοια της διαπολιτισμικότητας αφορά στη διαδραστική συμμετοχή, την αλληλεπίδραση και τη συνεργατική δράση όλων των επί μέρους ατόμων ή ομάδων που δομούν την κοινωνία, με την επικοινωνία, ως διαλογική δραστηριότητα, να τροφοδοτεί μια συνεχή διαδικασία δόμησης, αναθεωρώντας και δίνοντας δυναμική στο κοινωνικοπολιτισμικό υπόβαθρο και τις γνώσεις των ατόμων. Έτσι, οι διαπολιτισμικοί συνομιλητές είναι ουσιαστικά κοινωνικοί δράστες εν εξελίξει, αφού συμμετέχουν σε μια συνεχή διαδικασία παραγωγής και ερμηνείας νοήματος μέσω άμεσων ή έμμεσων κοινωνικών βιωμάτων. Διαμορφώνουν έτσι διαλογική συνείδηση, κοινωνική υποκειμενικότητα και διαγλωσσική συνειδητότητα.

Π.χ. Κύριο πολιτικό άρθρο εφημερίδας Το τεκμήριο ομαλής λειτουργίας της δημοκρατίας σε μια χώρα είναι η εφαρμογή των νόμων της. Αν η νομιμότητα παραβιάζεται ή, ακόμη χειρότερα, αν δεν θεωρείται αυτονόητη η εφαρμογή της, τότε η δημοκρατία υπονομεύεται. Το βλέπουμε να συμβαίνει με ανησυχητική συχνότητα τις τελευταίες ημέρες. Η ίδια η κυβέρνηση δείχνει αδυναμία είτε να υλοποιήσει τις αποφάσεις της είτε να επιβάλει την εφαρµογή της νοµιµότητας. Τα διαλυτικά φαινόµενα πυκνώνουν. Χαρακτηριστική είναι η επαναλαµβανόµενη δυσκολία της Πολιτείας να αποτρέψει τα φαινόµενα χουλιγκανισµού που αµαύρωσαν και το περασµένο Σαββατοκύριακο το ελληνικό ποδόσφαιρο.

Π.χ. Αθλητικό ρεπορτάζ με ελαφρώς λογοτεχνικό ύφος που όταν χρησιμοποιεί λόγια έκφραση στο τέλος («αυξημένου κινδύνου») φροντίζει να ξεκαθαρίσει ότι προέρχεται από άλλο ύφος («όπως θα έλεγαν…) Αυτή η βραδιά ήταν θλιµµένη. Εκλαιγε από τα δακρυγόνα. Ηταν µουντή, θολή. ∆εν έβλεπες τη µύτη σου από τους καπνούς. Ο Νίκος Λυµπερόπουλος πήρε (επιτέλους!) ένα τρόπαιο, αλλά ελάχιστοι ασχολήθηκαν µε το επίτευγµα. Γονείς έτρεχαν «όπου φύγει φύγει» µε τα παιδιά τους. Σοβαροί οπαδοί δεν είδαν καν την απονοµή σε ένα άθλιο σκηνικό: οι µισοί να γελούν και οι υπόλοιποι να θρηνούν για την κατάντια του ελληνικού ποδοσφαίρου. Ναι, όλα αυτά (και τόσα άλλα ακόµη χειρότερα) συνέβησαν σε ένα µατς που δεν ήταν αυξηµένου κινδύνου, όπως θα έλεγαν στη ∆ΕΑΒ.

Π.χ. Μικρές αγγελίες Πωλήσεις Κατοικιών: Πωλήσεις Κατοικιών: Διαμέρισμα 90 τμ. Πειραϊκή Όροφος: 5ος 265.000 € Μονοκατοικία 250 τμ, 430.000 € 7 Φωτογραφίες, Όροφος:Υπερυψωμένο Ισόγειο Υπνοδωμάτια:3 Έτος Κατασκευής:2004 Χαρακτηριστικά: Boiler WC Αυτόνομη θέρμανση Γωνιακό Διαμπερές Ηλιακός Θέα Κήπος Κλειστό γκαράζ Κλιματισμός Πόρτα ασφαλείας Προσόψεως Συναγερμός Τζάκι Χωρίς κοινόχρηστα Αγγελία από: ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ, Κωδ. Αγγελίας Επαγγελματία: 11111. Τηλ: 697 46 45 500, Εmail: es_theof@otenet.gr

Επιστημονική μελέτη των περιστασιακών παραλλαγών Πιο πρόσφατη και περιορισμένη (σε σχέση με γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες) γιατί λιγότερο συνειδητή ακόμη και για επιστήμονες Ωστόσο, σημαντική ειδικά για την εκπαίδευση γιατί δείχνει: Δραστηριότητες μιας κοινωνίας και συνεπώς εύρος περιστασιακών ποικιλιών Μεγαλύτερο κοινωνικό κύρος και κοινωνικοοικομομική αξία ορισμένων (π.χ. κάποιες ανοίγουν δρόμο σε «ανώτερα» επαγγέλματα) Επικοινωνιακές δεξιότητες ομιλητών μιας κοινότητας -δηλαδή το φάσμα επιπέδων ύφους/περιστασιακών παραλλαγών που κατέχουν Kοινωνικές διαφορές στις επικοινωνιακές δεξιότητες των ομιλητών, δηλ. ποιες κοινωνικές ομάδες κατέχουν ποιες δεξιότητες. Τι οφείλει να παρέχει η εκπαίδευση, δηλ. εξοικείωση με ποικιλίες που δεν είναι οικείες στην καθημερινή ζωή και έχουν ταυτόχρονα μεγάλο κύρος και αξία (π.χ. επιστημονική εργασία, δικαστική απόφαση, συμβόλαιο, διαφήμιση)

Περιγραφή της περιστασιακής ποικιλίας Ανάγκη να οριστεί αυστηρά το τι είναι περίσταση χρήσης δηλ. το περικείμενο (ειδικά δε το κοινωνικό), η δραστηριότητα και ο σκοπός για τον οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα αλλά και τα ιδιαίτερα γλωσσικά και άλλα χαρακτηριστικά κάθε ποικιλίας Δύο απόπειρες εξειδίκευσης και ορισμού σε ρεύματα που δίνουν σημασία στη χρήση και στο περικείμενο: από τον ανθρωπογλωσσολόγο Hymes στο ρεύμα της εθνογραφίας της επικοινωνίας από το γλωσσολόγο Halliday στο ρεύμα της λειτουργικής γλωσσολογίας

Εθνογραφία της επικοινωνίας Μία από τις πλέον ριζοσπαστικές παραδόσεις των κοινωνικών προσεγγίσεων της γλώσσας Άμεσου ενδιαφέροντος για την εκπαίδευση Ρίζες στην ανθρωπολογία, κυρίως την αμερικανική που μελέτησε αρχικά πολιτισμούς και γλώσσες των Ινδιάνων Hymes, ο πιο γνωστός της εκπρόσωπος Αντικείμενο κλάδου: H χρήση της γλώσσας (ή ο λόγος) στην καθημερινή ζωή κάθε πολιτισμικής κοινότητας Mεταξύ άλλων, διαφορές στο είδος των περιστασιακών ποικιλιών (είδη λόγου) μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών κοινοτήτων (φυσικά και εντός της ίδιας γλώσσας (π.χ τεράστιες διαφορές στη χρήση αγγλικής)

Μέθοδος: εθνογραφική παρατήρηση ή επιτόπια έρευνα Μέθοδος: εθνογραφική παρατήρηση ή επιτόπια έρευνα Στόχος περιγραφής: Όχι το γλωσσικό σύστημα αλλά οι καθημερινές συνήθειες/πρακτικές ομιλίας ή η χρήση της γλώσσας (όπως και άλλα ρεύματα νωρίτερα). Ειδικότερα η χρήση της γλώσσας σε συγκεκριμένα κοινωνικοπολιτισμικά περικείμενα (π.χ. η όλη κοινωνία ή η κοινωνική δραστηριότητα). Mε άλλα λόγια, οι καθημερινές συνήθειες επικοινωνίας σε κάθε κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, π.χ. πόσο ενθαρρύνεται ή όχι η σιωπή, πόσο πολύ μιλάμε σε κάθε δραστηριότητα, πόσο επίσημα ή όχι. Σχέση κοινωνίας και γλωσσικής επικοινωνίας: π.χ. τι αντιλήψεις διατηρούνται για τη γλώσσα και την επικοινωνία (π.χ. οι μύθοι για την ελληνική γλώσσα, οι προκαταλήψεις ενάντια σε όσους κάνουν γλωσσικά λάθη), γιατί ορισμένες χρήσεις της γλώσσας και όχι άλλες (τι μαρτυρούν για την κοινωνία γενικότερα, π.χ. η ορκωμοσία πτυχιούχων στα αρχαία ελληνικά).

Ευρήματα/βασικές υποθέσεις: Διαπολιτισμικές διαφορές στους τρόπους επικοινωνίας Ως προς ποιες περιστασιακές ποικιλίες χρησιμοποιούνται, πόσο συχνά, από ποιους, ποια η συμβολική και η πραγματική τους αξία, ποιες νόρμες/κανόνες καθοδηγούν την καθημερινή επικοινωνία (μεταξύ άλλων και τη μη γλωσσική). π.χ. Φατική λειτουργία, δηλ. ομιλία απλώς για να κρατήσουμε επαφή με τους άλλους. Συνηθισμένη στις σύγχρονες ΗΠΑ αλλά απαγορευμένη σε κοινότητες Αμεριδιάνων. Στην πρώτη περίπτωση η σιωπή θεωρείται προβληματική ενώ στη δεύτερη η ομιλία χωρίς λόγο βάναυση προσβολή Αντανακλούν και στηρίζουν κοινωνικές ανισότητες και ιδεολογίες. Δηλ. διόλου τυχαίο τι συνηθίζουν οι άνθρωποι. Π.χ. προσφωνήσεις σε επιστολές π.χ. «Αξιότιμε κύριε» είναι πιο επίσημο και μαρτυρά ανισότητα συνομιλητών σε σύγκριση με «κ. Ανδρέου».

Εργαλεία ή έννοιες για περιγραφή της περιστασιακής ποικιλίας πρόταση Hymes Φυσικό περιβάλλον: χρόνος-τόπος Σκηνή: πολιτισμικό/ψυχολογικό περιβάλλον Mέτοχοι: οι συνδιαλεγόμενοι Σκοποί: αποτελέσματα και στόχοι επικοινωνίας Κλειδί: το πνεύμα με το οποίο λέγεται κάτι (π.χ. σοβαρά, ειρωνικά) Κανάλι: προφορικά ή γραπτά, τραγουδιστά ή όχι Νόρμες αλληλεπίδρασης και ερμηνείας: π.χ. κανόνες για το πότε και πόσο να μιλάμε για ποιο πράγμα. Τύποι/γένη ομιλίας: π.χ. επίπεδα ύφους, είδη λόγου

Πιο αναλυτικά: παράμετροι επικοινωνίας Πιο αναλυτικά: παράμετροι επικοινωνίας Φυσικό περιβάλλον και σκηνή: ο φυσικός και κοινωνικός-ψυχολογικός χώρος και χρόνος (π.χ. άλλο το μήνυμα πρωθυπουργού την Πρωτοχρονιά και άλλο σε κρίση πολέμου). Π.χ. Ορισμένα είδη λόγου μόνο σε ορισμένα περιβάλλοντα (π.χ. σχολικό μάθημα σε τάξη, δίκη σε δικαστήριο, μονόλογος ειδήσεων σε ραδιόφωνο ή τηλεόραση) Μέτοχοι: τα πρόσωπα που επικοινωνούν, η σχέση τους και η φυσική τους επαφή, π.χ. σε πολιτική ομιλία μιλά μόνο ένας σε άγνωστο πλήθος, στο τηλέφωνο γίνεται διάλογος μεταξύ φίλων. Σκοποί: στόχοι ομιλητών προσωπικοί ή συμβατικοί/κοινωνικοί. Π.χ. μια δίκη έχει στόχο μια απόφαση καταδίκης ή αθώωσης, μια συνομιλία για πρόβλημα υγείας σε γραφείο γιατρού μια διάγνωση και θεραπευτική σύσταση ενώ η ίδια θεματική σε συνομιλία με φίλους στο τηλέφωνο εκτόνωση/ανάγκη συμπαράστασης.

Κλειδί: το πνεύμα με το οποίο λέγεται κάτι, π. χ Κλειδί: το πνεύμα με το οποίο λέγεται κάτι, π.χ. σοβαρό, ειρωνικό, απορίας… Κανάλι/δίαυλος: προφορικά (και πώς ακριβώς: ομιλία, τραγούδι, απαγγελία), γραπτά (και πώς ακριβώς: π.χ. και με εικόνες ή μόνο λόγια) π.χ. Ινδιάνοι Κούνα του Παναμά: σε περιστάσεις επικοινωνίας μεγάλης σημασίας για την κοινότητα απαιτείται ειδικός επιτονισμός της φωνής (σε πολιτικές δραστηριότητες τόνος ψαλμωδίας ενώ σε τελετές τόνος κραυγής). Νόρμες αλληλεπίδρασης: Κοινωνικές συνήθειες ως προς το πότε μπορεί να ρωτά κάτι κανείς, να παίρνει το λόγο ή όχι, πότε να μιλά ευθέως ή υπαινικτικά ή ειρωνικά κλπ. Π.χ. Σε μελέτη παραδοσιακών μεσογειακών κοινοτήτων απόλυτος σεβασμός στην εναλλαγή ομιλητών σε μια συνομιλία μόνο όταν υπάρχει ηλικιωμένος στην παρέα. Στους Μαλαγκάσι της Μαδαγασκάρης οι άνδρες πρέπει να μιλούν υπαινικτικά και έμμεσα, ενώ οι γυναίκες ελεύθερα και ανοιχτά.

Νόρμες ερμηνείας: κάτι αποδεκτό και συνηθισμένο σε ορισμένες γλωσσικές ομάδες μπορεί παράξενο και προσβλητικό σε άλλες, π.χ. πληθυντικός ευγένειας στην Ελλάδα (αγένεια εάν παραλειφτεί σε ομιλία προς δικαστή αλλά ένδειξη ψυχρότητας μεταξύ γνωστών σε χωριό) στους Μαλαγκάσι ο κανόνας θέλει γυναίκες με ευθύ λόγο και άνδρες με υπαινικτικό. Επομένως, η ομιλία του άνδρα που τα λέει όλα ανοιχτά δεν έχει την ίδια σημασία που έχει σε άλλες κοινότητες (π.χ. αλλού μπορεί να ιδωθεί ως ντομπροσύνη και όχι ως αναίδεια ή επιπολαιότητα). Γιαπωνέζικος γάμος απαιτεί σιωπή και ακινησία (η δοξασία ότι όταν μια εμπειρία εκφραστεί με λόγια χάνει την ουσία της). Σε ελληνικό γάμο περίεργο φαινόμενο η σιωπή στην εκκλησία. Τύποι/Γένη ομιλίας π.χ. τηλεοπτικές εκπομπές, επιστημονικό κείμενο, SMS, e-mails, τηλεοπτικός οδηγός και τηλεφωνικός κατάλογος, διαφήμιση σε αφίσα πιο πρόσφατα ιστορικά από προφορική αφήγηση έπους, η οποία έχει εξαφανιστεί όπως ίσως και οι προσωπικές επιστολές.

Παράμετροι ανάλυσης λειτουργικών ποικιλιών (γλωσσολόγος Halliday) Σημαντική τροποποίηση και συστηματοποίηση ιδεών Hymes πεδίο, τόνος, τρόπος Πεδίο: ο σκοπός για τον οποίο μιλάμε, η φύση μιας δραστηριότητας (π.χ. άλλο λεξιλόγιο στις διοικητικές απ’ ότι στις θεραπευτικές δραστηριότητες ενός νοσοκομείου, σε μια επιστημονική διάλεξη έναντι μιας λογομαχίας με φίλους) Τόνος (ύφος): οι κοινωνικές σχέσεις των συμμετεχόντων (π.χ. πόσο καλά γνωρίζονται, πόσο συχνά βλέπονται, πόσο θέλουν να δηλώσουν συναισθηματική επαφή ή απόσταση , πόσο κοινωνικά ασύμμετρες ή συμμετρικές – δηλ. ίσες ή άνισες - είναι οι σχέσεις τους). Άλλος τρόπος ομιλίας ανάμεσα σε δασκάλα/μαθήτρια, μαθήτρια/μαμά της, μαθήτρια/γιατρό) γενικότερα επίσημο/τυπικό ή ανεπίσημο/άτυπο ύφος

Τρόπος: Πώς πραγματοποιείται ένα μήνυμα και η υλική υφή των σχέσεων ανάμεσα στους συνομιλητές Ρόλος γλώσσας: τι ρόλο διαδραματίζει η γλώσσα στη συγκεκριμένη κοινωνική δραστηριότητα (π.χ. τη συγκροτεί όπως σε μια διάλεξη ή τη συνοδεύει/βοηθά απλώς όπως σε μια χαρτοπαιξία) πόση φυσική επαφή έχουν οι συνομιλητές (π.χ. καμία συνήθως στη γραφή) Μέσο: ο αποδέκτης συμμετέχει στη δημιουργία νοήματος (π.χ. συνομιλία) ή το προσλαμβάνει ως ολοκληρωμένο προϊόν (π.χ. γραπτό κείμενο) Δίαυλος: γραφή ή φωνή

Παράδειγμα εφαρμογής: σύγκριση προφορικής συνομιλίας με φίλους και γραπτού επιστημονικού κειμένου Πεδίο: φιλική έξοδος σε μπαρ vs. αναφορά επιστημονικής έρευνας σε συνέδριο για την επιστημονική κοινότητα ειδικών Τόνος: συνομιλητές γνωστοί με άμεση βλεματική επαφή και άτυπο θερμό ύφος vs. «συνομιλητές» άγνωστοι χωρίς άμεση επαφή και τυπικό ψυχρό ύφος Τρόπος: Η γλώσσα κομβική και στις δύο δραστηριότητες αν και στη συνομιλία συνυπάρχει με άλλα μέσα επικοινωνίας (π.χ. βλέμμα, χειρονομίες), δίαυλος η φωνή vs. οπτικά σχήματα, στη συνομιλία ο αποδέκτης του λόγου συμβάλλει στη διαμόρφωσή του ενώ στο γραπτό κείμενο καθόλου.

ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ/ΔΙΜΟΡΦΙΑ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ Eξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο μπορεί να προσεγγιστεί ποικιλοτρόπως, από πεδία τόσο διαφορετικά όσο η νευροψυχολογία και η εκπαιδευτική πολιτική Σήμερα ειδικά ακόμη πιο επίκαιρο λόγω παγκοσμιοποίησης, ευρωπαϊκής ενοποίησης και μαζικής μετανάστευσης

Παραδοσιακά δύο προσεγγίσεις: ως ατομικό/ψυχολογικό φαινόμενο: ως ζήτημα ψυχολογικό, γνωσιακό, γλωσσικό –δηλ. γνώσης (πόσο καλά, σε ποιες χρήσεις –προφορικές ή γραπτές, πώς αναπαριστώνται στον εγκέφαλο), μάθησης (πώς κατακτώνται, πόσο εύκολα) χρήσης (πού & πότε) ως κοινωνικό/συλλογικό φαινόμενο: διγλωσσία και κοινωνική ταυτότητα, επαφή/αλληλεπίδραση γλωσσών, εκπαιδευτική και γλωσσική πολιτική, μειονοτικές γλώσσες, κοινωνική αξιολόγηση γλωσσών

ΩΣ ΑΤΟΜΙΚΟ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Φαινόμενα διπλογλωσσίας/πολυγλωσσίας: Πώς ορίζονται ή και περιγράφονται; Τι σημαίνει να είναι κανείς δίγλωσσος; κυρίως, με τα εξής κριτήρια: Γνώση/επάρκεια/ικανότητα (πόσο καλά γνωρίζουμε τι ακριβώς;) Χρήση (πόσο, πού/πότε και γιατί χρησιμοποιείται;) Προέλευση (πού μαθεύτηκε; Π.χ. διάκριση ξένης ή δεύτερης γλώσσας, η αγγλική ξένη για τους ‘Ελληνες της Ελλάδας, η ελληνική δεύτερη στην Ελλάδα για τους Αλβανούς μετανάστες) Στάσεις ομιλητών απέναντι στις γλώσσες τους

Ωστόσο όχι απλά ζητήματα: π.χ. Ικανότητα/επάρκεια σε τι ακριβώς; Ωστόσο όχι απλά ζητήματα: π.χ. Ικανότητα/επάρκεια σε τι ακριβώς; Κατανόηση και Χρήση; Ακρόαση, Ομιλία, Ανάγνωση, Γραφή; Ποιας χρήσης ή περιστασιακής ποικιλίας; π.χ. Αλβανόφωνα παιδιά στην Ελλάδα σήμερα συχνα γνωρίζουν καθημερινές περιστασιακές ποικιλίες της αλβανικής, αλλά όχι συνήθως πιο επίσημες, μεταξύ άλλων γραπτές της μορφές. Κοινωνικές αντιλήψεις/προκαταλήψεις εμπλέκονται στους ορισμούς, π.χ. Στην Ελλάδα σήμερα γνωρίζω αγγλικά σημαίνει κυρίως γραφή και ανάγνωση και λιγότερο ομιλία (η ομιλία μπορεί να διέπεται από κακή προφορά). Αντιθέτως οι μετανάστες θεωρούνται ανεπαρκείς ομιλητές της ελληνικής επειδή δεν τη γράφουν/διαβάζουν ή και δεν την προφέρουν καλά.

Τέλεια γνώση ή και ελάχιστη;  με ποια κριτήρια; συχνά φανταζόμαστε τι γνωρίζουν οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας, αλλά η επιστήμη αποδεικνύει ενίοτε ότι οι εντυπώσεις μας είναι απατηλές. Πλήρης/ισότιμη γνώση δύο γλωσσών αδύνατη. μεταξύ άλλων έχουν μαθευτεί διαφορετικά και χρησιμοποιούνται συνήθως σε διαφορετικές συνθήκες (οι καλοί δίγλωσσοι δεν μεταφράζουν αυτόματα). Γλώσσες μαθαίνονται σε διαφορετικές συνθήκες, για διαφορετικούς λόγους. ‘Αλλοτε μέσα από μαθήματα στο σχολείο και άλλοτε μέσα από φυσική προφορική χρήση. Συχνά κατέχουμε κάποιες περιστασιακές ποικιλίες στη μια γλώσσα και κάποιες στην άλλη. Πότε μαθεύτηκε; Νωρίς στην οικογένεια ή αργότερα στο σχολείο ή στην καθημερινή ζωή; ‘Οψιμη ή πρώιμη διγλωσσία;

(με αυστηρά κριτήρια πρόβλημα ο ορισμός της) Μητρική ή πρώτη γλώσσα; (με αυστηρά κριτήρια πρόβλημα ο ορισμός της) Μπορεί να είναι μία ή περισσότερες, νωρίς στη ζωή Μπορεί ωστόσο να χαθεί Χρήση της σε ορισμένες μόνο περιστάσεις ή σε όλες; Aπώλεια ή κέρδος η διγλωσσία; Αφαιρετική: όταν μάθηση νέας γλώσσας συμβαδίσει με απώλεια πρώτης (όχι ασυνήθιστη σε ορισμένες κατηγορίες μεταναστών) Προσθετική: όταν προστίθεται η γνώση δεύτερης, τρίτης κλπ. γλώσσας χωρίς απώλεια ή συρρίκνωση της πρώτης.

Στάσεις απέναντι στη διγλωσσία Προκαταλήψεις συχνά παραπλανούν: Παραμορφώνουν κοινωνική πραγματικότητα, Επηρεάζουν επιστημονική μελέτη, Καθορίζουν εκπαιδευτικές πρακτικές ‘Αλλοτε ταυτίζουμε διγλωσσία με ευφυία/μόρφωση ‘Αλλοτε με πνευματική καθυστέρηση ή έλλειμμα που πρέπει να διορθωθεί με μάθηση κυρίαρχης γλώσσας. π.χ. Ελλάδα αστικά κέντρα πριν 40 χρόνια οι δίγλωσσοι Αθήνας έχαιραν υψηλού κύρους γιατί ήταν οι μορφωμένοι αστοί ΗΠΑ αστικά κέντρα πρώτο μισό 20ου αιώνα οι δίγλωσσοι χαμηλό κύρος γιατί φτωχοί μετανάστες.

Επιστημονικές/εκπαιδευτικές αντιλήψεις Εξάλειψη μητρικής γλώσσας: Υπόθεση ότι η γνώση κάθε γλώσσας καταλαμβάνει ξεχωριστό χώρο στον εγκέφαλο και επομένως η γνώση της μίας μειώνει δυνατότητα καλής γνώσης της άλλης. Εκπαιδευτική τακτική: χρήση μητρικής γλώσσας πρέπει να αποθαρρυνθεί (π.χ. ΗΠΑ, σύγχρονη Ελλάδα) Σε πλήρη αντίθεση όμως η παρακάτω θέση/τακτική: Yπόθεση Cummins: Κοινή βάση στη γνώση των δύο γλωσσών (υπόθεση των συγκοινωνούντων δοχείων). Ο εμπλουτισμός της πρώτης γλώσσας επιφέρει θετικά αποτελέσματα στη μάθηση της δεύτερης. Εκπαιδευτική τακτική: ενίσχυση πρώτης γλώσσας και όχι εξάλειψή της, ειδικά μάλιστα σε χρήσεις πιο ακαδημαϊκές.

Ενάντια στις προκαταλήψεις για νοητικά προβλήματα Γνωστικά πλεονεκτήματα δίγλωσσων (με βάση έρευνες από κοινωνίες δίγλωσσες) Ενάντια στις προκαταλήψεις για νοητικά προβλήματα (με βάση αρνητικές στάσεις κοινωνίας απέναντι σε μετανάστες, π.χ. ΗΠΑ πρώτο μισό 20ου αιώνα) Μεταγλωσσική συναίσθηση: δηλ. μεγαλύτερη συνειδητοποίηση της γλώσσας (από σύνταξη έως φωνολογία). Σημαντικό πλεονέκτημα στη μάθηση γραφής γιατί δίγλωσσα παιδιά συνειδητοποιούν νωρίτερα ηχητική όψη ομιλίας και μπορούν συνεπώς να προχωρήσουν σε κατάτμηση ηχητικών συνόλων, δηλ. λέξεων, σε συλλαβές και φωνήματα (κρίσιμο προαπαιτούμενο για μάθηση αλφαβητικής γραφής). Επικοινωνιακή ευαισθησία: γνωρίζουν νωρίτερα πώς να εναλλάσσουν γλώσσες, γιατί, πότε…

ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ Συνηθισμένο φαινόμενο 200 κράτη –3000 τουλάχιστον γλώσσες. ΄Ολες οι σύγχρονες κοινωνίες πολύγλωσσες: 21 ευρωπαϊκές χώρες επίσημα (εξαίρεση η Πορτογαλία) Ινδία: 400 επίσημες 1600 ομιλούμενες. Μάθηση αυθόρμητη συχνότερη ιστορικά και όχι μέσω μαθημάτων. Π.χ. Ελληνιστική περίοδος ή οικονομικοί μετανάστες σήμερα. Iστορικά παλαιό φαινόμενο, π.χ. Παρίσι γαλλικής επανάστασης πολύγλωσσο, ποικίλες διάλεκτοι patois, βίαιη επιβολή μίας μόνο γλώσσας από επανάσταση. Ίδρυση εθνικών κρατών προωθεί μονογλωσσία. Πολυγλωσσία ακόμη και για πρώτες γλώσσες, π.χ. Βόρεια Αφρική. Στους Benin 4 γλώσσες ανάλογα με το θέμα και τη σοβαρότητά του. Σύγχρονα εθνικά κράτη, συνύπαρξη μητρικής & δεύτερης γλώσσας συνηθισμένη (π.χ. τσιγγάνοι στην Ελλάδα με γλώσσα ρομανί και ελληνική, γερμανόφωνοι και ουγγαρόφωνοι Ρουμανίας).

Γλώσσες πέρα από επίσημη/ες κρατικές, όχι πάντα αναγνωρισμένες κι όχι με τον ίδιο τρόπο: άλλοτε νομικά: π.χ. Ελλάδα 8 γλώσσες επίσημα αναγνωρισμένες από μεσοπόλεμο μέσω διεθνών συνθηκών: τουρκικά, βλάχικα, αρβανίτικα, αρμένικα, λαντίνο…..) κι άλλοτε μόνο στην πράξη: π.χ. Eλλάδα σήμερα, γλώσσες μεταναστών ορισμένες φορές ακόμη και σε επίσημα έγγραφα ή διαφημίσεις. Αλβανικά αυτή τη στιγμή η δεύτερη σε συχνότητα ομιλούμενη γλώσσα (περισσότερο από τουρκική) με χρήση ακόμη και επίσημη όπως κατά καιρούς τα έγγραφα του ΙΚΑ. Σήμερα αφενός εξάπλωση λόγω παγκοσμιοποίησης και μετανάστευσης αφετέρου περιορισμοί της (π.χ. ανάδυση εθνικισμών στην Ανατολική Ευρώπη ή αναβίωση μειονοτικών γλωσσών στη Bρετανία, υποχώρηση ασθενών γλωσσών).

εμφανίζεται ως φυσικό φαινόμενο εύπορων δυτικών κοινωνιών Ωστόσο, μονογλωσσία εμφανίζεται ως φυσικό φαινόμενο εύπορων δυτικών κοινωνιών Ειδικά λόγω συγκρότησης εθνικών κρατών, που αντιμετώπισαν μερικές φορές τη διγλωσσία ως πρόβλημα πολιτικό, νοητικό, εκπαιδευτικό κλπ. Απλώς οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες κατάφεραν νωρίτερα επιβολή μίας συνήθως γλώσσας λόγω ισχυρού κρατικού μηχανισμού και υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Ωστόσο, η μονογλωσσία απέχει από την πραγματικότητα ακόμη και σε κράτη που κατάφεραν με διάφορους τρόπους σχετική γλωσσική ομοιογένεια (π.χ. Ελλάδα καταφέρνει μόλις τη δεκαετία του ’70 να κυριαρχήσει στο 90% του πληθυσμού η ελληνική). Πολύ περισσότερο σε άλλα όπως η Ισπανία (όπου γλώσσες όπως η καταλωνική και η βασκική ισχυρές). Ακόμη περισσότερο σε χώρες όπως η Νιγηρία όπου τουλάχιστον 8 κυρίαρχες και πολύ περισσότερες διαδεδομένες αρκετά.

κοινωνικής διγλωσσίας/πολυγλωσσίας Περιγραφή-τυπολογία κοινωνικής διγλωσσίας/πολυγλωσσίας Δίγλωσσες/πολύγλωσσες κοινωνίες διαφόρων ειδών Με ποικίλα κριτήρια για κατηγοριοποίησή τους π.χ. πόσο επίσημες χρήσεις έχει κάθε γλώσσα Πόσες γλώσσες; Ομιλητές δίγλωσσοι ή μονόγλωσσοι που συνυπάρχουν;

Διμορφία –διγλωσσία (Ferguson-diglossia) Συνύπαρξη μεν διαφορετικών ποικιλιών ή γλωσσών αλλά χρήση τους σε διαφορετικές περιστάσεις. Η μία «υψηλή» και η άλλη «χαμηλή» ποικιλία, δηλ. η πρώτη σε πιο επίσημες περιστάσεις (κράτος, εκπαίδευση κλπ.). Συνήθως ο ίδιος ομιλητής κατέχει και τις δύο ποικιλίες, αν και όχι πάντα, Αρχικά ο όρος χρησιμοποιήθηκε μόνο για διαφορετικές «διαλέκτους»: Γερμανικά Ελβετίας και Γερμανίας Καθαρεύουσα και δημοτική στην Ελλάδα Κλασική αραβική και τοπικές παραλλαγές Αργότερα επέκταση και σε «γλώσσες» Παραγουάη: ισπανικά και γκουαράνι, Τυνησία: γαλλικά και αραβικά Ρωσία 19ου αιώνα: ρώσικα και γαλλικά Λουξεμβούργο: γερμανικά, γαλλικά και λουξεμβουργιανά

Προβλήματα στην περιγραφή διγλωσσίας/πολυγλωσσίας: Προβλήματα στην περιγραφή διγλωσσίας/πολυγλωσσίας: π.χ. Τολμούν οι άνθρωποι να δηλώσουν μητρική γλώσσα όταν δεν αναγνωρίζεται ή απαγορεύεται ή έχει χαμηλό κύρος; (π.χ. στατιστική απογραφή 1951 Ελλάδα: αξιοσημείωτο ακόμη ποσοστό άλλων γλωσσών, είναι ωστόσο τόσο μικρό % αρβανιτόφωνων και σλαβόφωνων; Τι δηλώνουν σήμερα μουσουλμάνοι Θράκης; Φόβος αλλά και αλλαγή ταυτότητάς τους παραπλανούν σε απαντήσεις. Τι θα δήλωναν οι εναπομείναντες αρβανιτόφωνοι σήμερα;) Τι είναι μητρική γλώσσα; όχι κατανάγκη μητέρας, ούτε η πρώτη, ούτε η συχνότερα ομιλούμενη, ούτε αυτή που ο ομιλητής γνωρίζει καλύτερα.

Αριθμός γλωσσών-διαλέκτων; δύσκολο να οριστεί, ειδικά όταν γλώσσες συγγενεύουν ή δεν είναι γραπτές και επομένως οι διαλεκτικές διαφορές είναι μεγάλες (π.χ. σαρδηνικά στην Ιταλία, οξιτανικά στη Γαλλία). Δηλ. πόσες μορφές σαρδηνικής και ποια η σχέση με την ιταλική; Πιο εύπορες κοινωνίες καταφέρνουν αναβάπτιση διαλέκτου σε γλώσσα πιο εύκολα, καθώς οι ομάδες που τις μιλούν αποκτούν μεγαλύτερη κοινωνική εξουσία. Βαθμός και εύρος χρήσης τους, δηλ. πόσο συχνά και σε ποιες κοινωνικές/επικοινωνιακές περιστάσεις (π.χ. αρβανίτικα περιορισμένα vs. καταλωνικά όλες οι χρήσεις, τουρκικά στην Ελλάδα ευρύτερες χρήσεις από πομακικά) Στενή και ευρεία διγλωσσία: η πρώτη συνήθως όταν ο ίδιος ομιλητής μπορεί να εναλλάσσεται ανάλογα με τη χρήση (δημοτική-καθαρεύουσα), η δεύτερη στην ίδια χρήση διαφορετικές γλώσσες (π.χ. γαλλικά και φλαμανδικά για νόμους και διαφημίσεις στις Βρυξέλλες)

Συνύπαρξη μονόγλωσσων με δίγλωσσους ή όλοι δίγλωσσοι; Ευρώπη απλές συνήθως μορφές διγλωσσίας vs. σύνθετες μορφές όπως στην Ινδία όπου 400 επίσημες γλώσσες και 1600 ομιλούμενες. Fishman (1972) . Π.χ. διάφορες περιπτώσεις: κοινωνική και ατομική διγλωσσία (Παραγουάη- Γκουαράνι και Ισπανικά, οι περισσότεροι ομιλητές κατέχουν και χρησιμοποιούν και τις δύο γλώσσες που έχουν και οι δύο κάποιες επίσημες χρήσεις. κοινωνική χωρίς ατομική π.χ. Ελβετία, πολύγλωσση κοινωνία αλλά οι ίδιοι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν συνήθως δύο γλώσσες καθημερινά ούτε ατομική ούτε κοινωνική (Κούβα, Δομινικανή Δημοκρατία όπου ιθαγενείς γλώσσες εξολοθρεύτηκαν)

Kάποια επίσημα αναγνωρισμένη, γλώσσα κράτους και πνεύματος συνήθως Η επίσημη συνήθως γραπτή και επιπλέον τυποποιημένη (γραμματικές, λεξικά, ειδικές ορολογίες). Μειονοτικές γλώσσες Ευρωπαϊκής Ένωσης χωρίς μέλλον αν μείνουν χωρίς τυποποίηση/γραφή (π.χ Σαρδηνική και τα προβλήματα τυποποίησής της γιατί οι ομιλητές της δεν μπορούν να συμφωνήσουν ποια εκδοχή της να τυποποιηθεί).

Εναλλαγή κωδίκων Δίγλωσσοι συχνά αλλάζουν γλώσσα για διάφορους λόγους (όχι τυχαία πάντως) Συχνά μία γλώσσα προτιμητέα/κυρίαρχη για έναν ομιλητή Καταστασιακή εναλλαγή: όταν οι περιστάσεις επιβάλλουν άλλη γλώσσα (π.χ. συχνά οι κοινωνίες με διμορφία όπως ισπανικά και γκουαράνι στην Παραγουάη γιατί η πρώτη η γλώσσα του κράτους). Εξαρτάται από κοινωνική δραστηριότητα Μεταφορική εναλλαγή: επιλογή μιας γλώσσας για λόγους ψυχολογικούς, π.χ. για να σηματοδοτηθεί δεσμός ανάμεσα σε ανθρώπους ίδιας καταγωγής (π.χ. από αγγλικά σε ελληνικά σε πανεπιστήμιο Λονδίνου εάν ανακαλύψουμε ότι διοικητικός υπάλληλος Κύπριος). Συνομιλιακή εναλλαγή: εναλλαγή στην ίδια συνομιλία και πρόταση (π.χ. -Α: Χρησιμοποιείτε ποτέ αγγλικά; Β: Never! -«Ήρθε χθες το απόγευμα my boyfriend και πήγαμε μια βόλτα to the seashore” Οι παρεμβολές όχι τυχαίες. Εξαρτώνται από το θέμα συζήτησης, τη σχέση συμμετεχόντων, το λόγο επικοινωνίας κλπ.

Οι τρόποι εναλλαγής κωδίκων μπορούν να παρέχουν πληροφορίες για το μέλλον μιας γλώσσας σε μια ομάδα ομιλητών Παράδειγμα: Έρευνες για αλβανόφωνα παιδιά στην Ελλάδα: Πόσο πολύ, πότε, με ποιους χρησιμοποιούν αλβανικά; Ευρήματα: μιλούν περισσότερο με παππούδες-γιαγιάδες, λιγότερο με γονείς και ακόμη λιγότερο με φίλους. Ωστόσο, αλβανόφωνοι πρέπει να διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους ως προς τις χρήσεις των δύο γλωσσών ανάλογα με περιοχή, μορφωτικό επίπεδο κλπ. Πρόβλεψη με επιφυλάξεις: Χρήση αλβανικής ακόμη και για καθημερινές ανάγκες ίσως περιοριστεί σημαντικά για τη γενιά αυτή στο μέλλον.

ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ: ιστορικό, πολιτικό, νομικό πλαίσιο Τύχες πολυγλωσσίας εξαρτώνται από οικονομικές, πολιτισμικές, πολιτικές, ιδεολογικές παραμέτρους κλπ. Δεν είναι εύκολο να προβλέψουμε εξέλιξή της. Άλλοτε ενισχύεται κι άλλοτε περιορίζεται, π.χ. ΗΠΑ: ευρεία χρήση άλλων γλωσσών στην εκπαίδευση το 19ο αιώνα και πολύ διαδεδομένη διγλωσσία. Καταπολεμήθηκε όμως σκληρά τον 20ο αιώνα, όταν η αγγλική επιβλήθηκε. Εξακολουθεί ωστόσο να είναι μια κοινωνία με ευρύτατη διγλωσσία. Βρετανία: ενίσχυση ουαλικής γλώσσας και στην εκπαίδευση

Ευρώπη: Δικαιώματα γλωσσικών μειονοτήτων Ευρώπη: Δικαιώματα γλωσσικών μειονοτήτων Κατοχυρώνονται μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο λόγω επαναχάραξης συνόρων. Περιθωριοποιούνται μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως κατά τον Ψυχρό Πόλεμο από 1950 και μετά. Αναβίωση μετά το 1989 μέσω διεθνών οργανισμών (ΟOΣΑ, Συμβούλιο Ευρώπης, ΟΗΕ και ΕΕ). Π.χ. Συμβούλιο Ευρώπης: Ευρωπαϊκός Χάρτης Περιφερειακών ή Μειονοτικών γλωσσών Ευρωπαϊκή Ένωση: Ευρωπαϊκό Γραφείο για λιγότερο ομιλούμενες/διαδεδομένες γλώσσες.

Διάφορα ωστόσο είδη λιγότερο ομιλούμενων γλωσσών, με διαφορετικό κύρος και αριθμό ομιλητών. Καταλωνικά στο ένα άκρο (τυποποιημένα, αναγνωρισμένα, γλώσσα εκπαίδευσης, μεγάλος αριθμός ομιλητών) Αρβανίτικα στο άλλο άκρο (χωρίς γραφή και τυποποίηση, μικρός αριθμός ομιλητών, πολύ περιορισμένη πλέον χρήση σε καθημερινές μόνο περιστάσεις). Δεν απειλούνται όλες εξίσου: Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες. Π.χ. Ευρωμωσαϊκό 1996: παράγοντες που καθορίζουν το μέλλον μιας γλώσσας: οικογένεια, εκπαίδευση, κοινότητα, το συμβολικό κύρος και η αξία μια γλώσσας για κοινωνική κινητικότητα, εάν έχει θεσμοθετηθεί/νομιμοποιηθεί, εάν έχει τυποποιηθεί στη συνέχεια (λεξικά, γραμματικές κλπ.), εάν χρησιμοποιείται σε γειτονικά κράτη με ισχυρές γλώσσες (π.χ. τουρκική στην Ελλάδα, γερμανική στη Δανία ισχυρές), εάν προσελκύει νέους ομιλητές (κυρίως παιδιά).

Η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αφενός, στήριξη λιγότερο ομιλούμενων και διδασκόμενων γλωσσών Επίσημη αναγνώριση μικρών γλωσσών (π.χ. δανική, ελληνική) Αποφάσεις για στήριξη μειονοτικών γλωσσών (από καταλωνικά έως φρισιανά και αρβανίτικα) Αφετέρου, διάφορα προβλήματα χρήση μίας ή δύο ισχυρών γλωσσών βολική οικονομικά και πρακτικά (αγγλική και γαλλική). Μέτρα στήριξης δύσκολα εφαρμόζονται στην πράξη για πολλούς λόγους (ακόμη και διαμάχες στη Σαρδηνία για το ποια διάλεκτος πρέπει να επικρατήσει). Δεν αρκεί η επίσημη αναγνώριση αλλά πρόσθετα μέτρα θετικής διάκρισης/ενίσχυσης γλωσσών (π.χ. Λευκή Χάρτα ΕΕ συνιστά 3 γλώσσες στην εκπαίδευση αλλά δεν επιβάλλει μία έστω να είναι λιγότερο ισχυρή όπως τα ελληνικά και δανέζικα). Δεν αναγνωρίζει γλώσσες οικονομικών μεταναστών.

Ελλάδα: ιδιομορφίες Με ίδρυση νεοελληνικού κράτους διαμορφώνεται σταδιακά στα μέσα προς τα τέλη 19ου αιώνα σχετική γλωσσική ομοιογένεια σε επίσημους χώρους (η δημοτική). Αν και επί της ουσίας τριγλωσσία: δηλ. καθαρεύουσα, κοινή δημοτική, τοπικές διάλεκτοι ή άλλη γλώσσα (κυρίως αρβανίτικα). Μετά από Βαλκανικούς πολέμους: Ενισχύεται ξανά η πολυγλωσσία με νέους πληθυσμούς (βλάχικα, λατίνο, τουρκική, σλάβικα ιδιώματα). Συνθήκες Σεβρών και Λωζάνης ρυθμίζουν δικαιώματα μειονοτήτων (μεταξύ άλλων δημόσια ή ιδιωτική εκπαίδευση για Βλάχους, Μουσουλμάνους, Εβραίους, Αρμένιους, Σλαβόφωνους. Μετά 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο: ψυχροπολεμικό κλίμα οδηγεί και την Ελλάδα σε παραγκώνιση άλλων γλωσσών (με εξαίρεση τουρκικής που είναι γλώσσα εκπαίδευσης).

Σήμερα στην Ελλάδα Διαβαθμίσεις αναγνώρισης γλωσσικών μειονοτήτων (π.χ. αλβανικά σε ορισμένες επίσημες χρήσεις όπως έγγραφα ΙΚΑ, βουλγάρικα σε διαφημίσεις, τουρκική επίσημα σε εκπαίδευση). Γλώσσες πέραν ελληνικής επιπλέον περισσότερο ή λιγότερο βιώσιμες. Πρόσφατη κοινωνική-επιστημονική (άτυπη) αναγνώριση πομακικής και ρομανές έχει πολιτικό κίνητρο (την αντίθεση στην επικράτηση τουρκικής στη Θράκη). Παραγνώρισή τους παραβίαζε ωστόσο Συνθήκη Λωζάνης. Γλωσσική ετερογένεια στο μονόγλωσσο ελληνικό σχολείο. Μεγάλες ιδιομορφίες από περιοχή σε περιοχή (ανάγκη καταγραφής τους): π.χ. Θράκη (μουσουλμανική μειονότητα με τρεις τουλάχιστον γλώσσες), Ρόδος (τουρκόφωνη κοινότητα και παιδιά δίγλωσσων οικογενειών –δηλ. μικτών γάμων- με εκτενές αριθμό «μητρικών»), Αθήνα (οικονομικοί μετανάστες, ως επί το πλείστον αλβανόφωνοι στα δημόσια σχολεία).

Γέννηση, εμπλουτισμός, αναβίωση γλωσσών Γέννηση, αναβίωση, διατήρηση, θάνατος, υποχώρηση γλωσσών σε συνθήκες διγλωσσίας: Γέννηση, εμπλουτισμός, αναβίωση γλωσσών Φυσική: Γλώσσες πίτζιν που μετατρέπονται συχνά σε κρεολικές. Πίτζιν γλώσσα απλή, εξυπηρετεί συνήθως εμπόριο στην καθημερινή ζωή. Ωστόσο, στερεότυπες φράσεις (μίγμα γλωσσών αρχικά) μετατρέπονται σταδιακά σε στοιχεία με γραμματική σημασία (π.χ. man-belong-me =ο άνδρας μου). Με περιορισμένες αρχικά χρήσεις. Εμπλουτίζονται σε κρεολές (δηλ. πλήρεις γλώσσες) όταν τις μιλούν για πρώτη φορά τα παιδιά. Μέσω ανοιχτής παρέμβασης: αναβίωση και εκσυγχρονισμός εβραϊκής, εφεύρεση καθαρεύουσας και εσπεράντο.

Θάνατος, δολοφονία, αυτοκτονία, Εξαφάνιση γλωσσών: Θάνατος, δολοφονία, αυτοκτονία, υποχώρηση/συρρίκνωση/περιορισμός, εγκατάλειψη; Εξαφάνιση δεν οφείλεται σε εγγενή αδυναμία γλώσσας να εκπληρώσει διάφορους σκοπούς, ούτε σε δανεισμό από άλλες γλώσσες (κυρίως λεξιλογίου) Συνήθως παρατηρείται υποχώρηση χρήσεων. Γλωσσική μετατόπιση: μία γλώσσα με μικρότερο κύρος παραχωρεί σταδιακά χρήσεις σε μια άλλη (π.χ. αρβανίτικα στην Ελλάδα αρχικά υποχώρηση σε επίσημες χρήσεις, αργότερα και καθημερινές, γαελικά στη Σκωτία αρχικά υποχώρησαν σε μορφωμένες γυναίκες) Υποχώρηση/Μετατόπιση όταν η γλώσσα δεν έχει κοινωνικο-οικονομική αξία (π.χ. σουηδική χάθηκε στο Ελσίνκι αν και κυρίως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν φιλανδική για καλύτερη εργασία, όχι όμως στα εργατικά στρώματα).

Στάδια υποχώρησης/εξαφάνισης μιας γλώσσας: Ομιλητές χρησιμοποιούν δύο γλώσσες στην καθημερινή ζωή περισσότερο ή λιγότερο. Κυρίαρχη γλώσσα καταλαμβάνει πλήρως ορισμένες χρήσεις και περιστασιακές παραλλαγές (αρχικά στο δημόσιο χώρο μόνο) Κυρίαρχη γλώσσα μιλιέται όλο και περισσότερο στο σπίτι, με αποκορύφωμα συζητήσεις γονιών-παιδιών Η νέα γενιά αδυνατεί να μάθει την μη κυρίαρχη γλώσσα της οικογένειας ή ακόμη κι όταν τη γνωρίζει αρνείται να τη χρησιμοποιήσει.

Τέλος μιας γλώσσας προκαλείται από τους ίδιους τους ομιλητές τους συνήθως και όχι από ρητή απαγόρευση. Πόσο όμως αυτόβουλα; Οικονομικές, πολιτικές συνθήκες επιβάλουν ατομικές επιλογές. Η κυρίαρχη γλώσσα ταυτίζεται με πλούτο, κύρος και πρόοδο και καθίσταται συνεπώς επιθυμητή (π.χ. ελληνικά σήμερα για αλβανόφωνους μετανάστες) Γλωσσική αυτοκτονία: εγκατάλειψη υπέρ μιας συγγενικής γλώσσας (π.χ. κρεολικών γλωσσών υπέρ της αγγλικής στις Δυτικές Ινδίες). Γλωσσική δολοφονία: εγκατάλειψη για μια γλώσσα όχι συγγενική (π.χ. ρομανί ή πομακική υπέρ τουρκικής στη Θράκη, λαντίνο και γίντις υπέρ εβραϊκής, γαελικής υπέρ αγγλικής στη Σκωτία).

Περιορισμένη χρήση μιας γλώσσας - συνήθως μόνο στο σπίτι - οδηγεί συχνά σε εξαφάνιση στις επόμενες γενιές. Η χρήση μπορεί να παραμείνει ωστόσο περιορισμένα και σε επίσημες περιστάσεις (π.χ. Γερμανικά Πενσυλβανίας ΗΠΑ σε θρησκευτικές τελετές, ελληνιστική κοινή και λατινικά μόνο σε εκκλησία). Συχνή διαδρομή για απώλεια γλώσσας: Μονόγλωσσοι καθίστανται δίγλωσσοι και στη συνέχεια εγκαταλείπουν μητρική γλώσσα (π.χ. αρβανιτόφωνοι Λιβαδιάς). Νέες γενιές φτάνουν να μη τη χρησιμοποιούν αλλά απλώς να την κατανοούν.

Το ιδιαίτερο παράδειγμα της ιρλανδικής Εξαφάνιση-περιορισμός σε πολλές περιοχές και σε μεγαλύτερες ηλικίες, ακόμη και κατά τη βρετανική κατοχή. Νότια Ιρλανδία την κατέστησε υποχρεωτική γλώσσα εκπαίδευσης. Ωστόσο, αποτυχία εξάπλωσής της οδηγεί το 1973 σε κατάργηση υποχρεωτικής διδασκαλίας της. Εξάπλωσή της δυσχεραίνεται και από τυποποίησή της π.χ. εκπομπές στο ραδιόφωνο όχι κατανοητές από ορισμένους γιατί διάλεκτοι καθημερινής ζωής διαφορετικές. Ταύτιση με υποβαθμισμένες περιοχές δεν βοηθά το κύρος της Ωστόσο, πρόσφατη οικονομική ενίσχυση υποβαθμισμένων περιοχών όπου μιλιόταν έφερε το αντίθετο αποτέλεσμα: ανάπτυξη προώθησε την αγγλική ως κυρίαρχη γλώσσα.

Κινδυνεύει η ελληνική; Κινδυνολογία σε μεγάλο βαθμό αδικαιολόγητη με σημερινά δεδομένα. Γιατί; Οι χρήσεις ισχυρής αγγλικής περιορισμένες στην καθημερινή ζωή (κυρίως σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και κοινωνικά στρώματα όπως εμπόριο, τουρισμός και επιστήμη). Ταυτόχρονα ισχυρές δυναμικές την κρατούν ζωντανή. Π.χ. Επίσημη γλώσσα Ευρωπαϊκής Ένωσης με όλα τα συμβολικά και πραγματικά δικαιώματα που αυτό συνεπάγεται, εθνικιστικά αισθήματα, όλο και μεγαλύτερη διεύρυνση χρήσεων (π.χ. ηλεκτρονική τεχνολογία, νομικοί κώδικες, πολιτισμός, επιστήμη ...) Ωστόσο, το μέλλον των γλωσσών εν μέρει μόνο προβλέψιμο, γιατί εξαρτάται από συνεχείς, ποικίλες και απρόβλεπτες κοινωνικές εξελίξεις.

Lingua franca διεθνής γλώσσα, γλώσσα επαφής, εμπορίου Διαμορφώνεται για να εξυπηρετήσει ανάγκες επικοινωνίας σε διαφορετικές -απομακρυσμένες συχνά- περιοχές. Κατά τη διαμόρφωσή τους αλλάζουν για πολλούς λόγους: εξυπηρετούν πολλές ανάγκες, μιλιούνται από ανθρώπους με διαφορετικές μητρικές γλώσσες, εμφανίζονται σε παραλλαγές κλπ. Παραδείγματα: ελληνιστική κοινή κάποτε, λατινική αργότερα αγγλική σήμερα, γαλλική 19ο αιώνα (ως γλώσσα διπλωματίας), αραβική σε όλες τις περιοχές εξάπλωσης Ισλάμ, σουαχίλι στην Αφρική

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ: Kρίσιμος ρόλος στην αναπαραγωγή κοινωνικών ανισοτήτων, κοινωνικής ταυτότητας, γλωσσών. Δίγλωσση εκπαίδευση: όρος ομπρέλα για εξαιρετικά σύνθετα και πολύ διαφορετικά φαινόμενα Τουλάχιστον για τα εξής: εκπαίδευση μεταναστών και γηγενών μειονοτήτων, χρήση ποιών γλωσσών για διδασκαλία ή έστω ως δεύτερες/ξένες γλώσσες στο αναλυτικό πρόγραμμα εκπαίδευση και πλειονότητας κυρίως σε μάθηση ξένων γλωσσών κλπ. (ποιες ξένες γλώσσες, πόσο, υποχρεωτικά; Κλπ.)

Εκπαιδευτικές πολιτικές: Σε διάφορες παραλλαγές δύο τουλάχιστον τάσεις: 1. ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ γλωσσικών μειονοτήτων στην κυρίαρχη γλώσσα/κουλτούρα Ή μονόγλωσση εκπαίδευση μερικές φορές με βοήθεια στη μάθηση κυρίαρχης γλώσσας (π.χ. ειδικές τάξεις, διδασκαλία της ως δεύτερη γλώσσα και όχι ως μητρική όπως μουσουλμανόπαιδα Θράκης) 2. Αναγνώριση πολυγλωσσίας και ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ μειονοτήτων σε μια κοινωνία με σεβασμό στη γλώσσα τους, χρήση περισσότερων γλωσσών στην εκπαίδευση ως μέσων μάθησης και όχι μόνο ως αντικείμενα –σε ποικίλες όμως παραλλαγές (π.χ. προσωρινά, μόνιμα..)    

Είδη «δίγλωσσης» εκπαίδευσης Είδη «δίγλωσσης» εκπαίδευσης Πολλές δυνατές κατηγοριοποιήσεις με βάση ποικίλα κριτήρια π.χ. γλώσσα σπιτιού, εκπαίδευσης, κοινότητας, σχολείου, κύρος γλωσσών, στόχοι και μέθοδος διδασκαλίας, ηλικία έναρξης. Κρίσιμο πάντως πόσο πολιτικά ισχυρή η κοινωνική ομάδα που χρησιμοποιεί μια γλώσσα , και κατ’ επέκταση το κύρος της γλώσσας τους.

Παραδείγματα κατηγοριοποιήσεων: (βλ. και μετέπειτα διαφάνειες) Με βάση στόχους: π.χ Fishman 1976: μεταβατική δίγλωσση (δηλ. πρώτη γλώσσα μόνο προσωρινά), αφομοίωση (καμία έγνοια για πρώτη γλώσσα μειονοτήτων), διατήρηση (και πρώτης γλώσσας και διδασκαλία της). Με βάση τρόπο μάθησης: εμβύθιση/καταβύθιση στη γλώσσα του σχολείου χωρίς βοήθεια στα παιδιά, εμβάπτιση (σταδιακή ενστάλλαξη σε δεύτερη γλώσσα με βοήθεια εκπαιδευτικών) Με βάση τύπο εκπαίδευσης: απομόνωση δηλ. σχολεία μόνο για μειονότητες (π.χ. δανέζικα στη Γερμανία, Παλιννοστούντων Ελλάδας, μειονοτικά σχολεία Θράκης), ενσωμάτωση σε πολυπολιτισμικά πολυγλωσσικά σχολεία για παιδιά διαφορετικών προελεύσεων.

με βάση τον τύπο του εκπαιδευτικού συστήματος Άλλο παράδειγμα κατηγοριοποίησης: Προσέγγιση Reich για Ευρωπαϊκή Ένωση με βάση τον τύπο του εκπαιδευτικού συστήματος & την ισχύ των κοινωνικών ομάδων Προνομιούχοι: σχολεία πρεσβειών, εταιρειών (π.χ. Eυρωπαϊκά σχολεία). Πιο πιθανά ωστόσο όταν κυρίαρχη γλώσσα έχει χαμηλό κύρος και διδασκόμενη υψηλό (π.χ. Γαλλικά στην Τουρκία). Μειονότητες γηγενείς, δηλ. αυτές που ζούν μόνιμα σε ένα κράτος, τείνουν πλέον να χαίρουν κάποιας αναγνώρισης ειδικά στην Ευρώπη (.χ. τουρκική στην Ελλάδα, καταλωνική-βασκική στην Ισπανία). Μετανάστες ποικίλων ειδών συχνά χωρίς κοινωνική ισχύ και επίσημη αναγνώριση γλώσσας τους γιατί φτωχοί ή πρόσφυγες. Μεγαλύτερη αναγνώριση όμως των πιο προνομιούχων μεταναστών Ευρωπαϊκής ‘Ενωσης.

Εκπαίδευση μεταναστών και μειονοτήτων: Ευρωπαϊκή Ένωση: 4 ιστορικά βήματα Διδασκαλία μόνο δεύτερης κυρίαρχης γλώσσας (αφομοίωση), π.χ. Ελλάδα επί της ουσία και σήμερα στην πράξη Αναγνώριση ότι η πρώτη γλώσσα σημαντική για ταυτότητα μεταναστών και μικρή έστω διδασκαλία της (π.χ. δειλά βήματα Ελλάδας κυρίως σε νομικό επίπεδο vs. Σουηδία όπου συστηματική διδασκαλία). Συνειδητοποίηση ότι η εκπαίδευση σε μία εθνική γλώσσα αφελής στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως και αφελής η σύνδεση μεταναστών με την πρώτη μόνο γλώσσα και η πίστη στις προοπτικές εξέλιξής της στη χώρα υποδοχής. Συνειδητοποίηση ότι δεν υπάρχουν βιώσιμες λύσεις όσο δεν κατανοούμε ότι: α) η θέση των παιδιών στο σχολείο εξαρτάται από αντιμετώπιση της μειονότητας από την πλειονότητα και β) ότι η πλειονότητα μπορεί να κερδίσει από τη συμβίωση αυτή, πολιτισμικά, πολιτικά, οικονομικά.

Πολιτικές αφομοίωσης: η περίπτωση της Ελλάδας Πολιτικές αφομοίωσης: η περίπτωση της Ελλάδας (βλ. Δαμανάκης 1997, Σκούρτου κσ. 2001) Περιορισμένη διδασκαλία πρώτης γλώσσας μεταναστών/μειονοτήτων και βοήθεια στη μάθηση δεύτερης/κυρίαρχης στις προβλέψεις νόμου/εγκυκλίων κυρίως (όχι επί της ουσίας στην πράξη, δειλά σποραδικά βήματα μόνο) Δεκαετία ΄70: φιλανθρωπία για επαναπατριζόμενους ομογενείς π.χ. από ΗΠΑ, Αυστραλία (π.χ. ειδικές πανελλήνιες) Δεκαετία ΄80: αντισταθμιστικά μέτρα καθώς η διγλωσσία εμφανίζεται ως πρόβλημα (στόχος κυρίως οι παλινοστούντες ομογενείς από Σοβιετική ΄Ενωση). Δεύτερο μισό δεκαετίας ΄90: αναγνώριση μεταναστών έμμεσα έστω, ίχνη πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης, αλλά όχι επί της ουσίας εφόσον εξακολουθεί να κυριαρχεί η γρήγορη αφομοίωση των παιδιών στην κυρίαρχη γλώσσα. ,

ποικίλουν ως προς το πόσο ενισχύουν μειονότητες Πολιτικές ΑΦΟΜΟΙΩΣΗΣ ποικίλουν ως προς το πόσο ενισχύουν μειονότητες στη μάθηση δεύτερης/κυρίαρχης γλώσσας: Στο ένα άκρο: καμιά βοήθεια. Επί της ουσίας η Ελλάδα Στο άλλο άκρο: μεγάλη βοήθεια. Η δεύτερη/κυρίαρχη γλώσσα μαθαίνεται μέσω μεθόδων για μάθηση δεύτερης έναντι πρώτης γλώσσας (στην Ελλάδα πλέον η περίπτωση των μουσουλμανοπαίδων Θράκης, αν και ισχυρές ιδεολογικές αντιστάσεις στη χώρα μας για τέτοιες μεθόδους ακόμη κι για ελληνόπουλα εξωτερικού) ενισχυτικά μαθήματα (φροντιστήρια, ειδικές τάξεις κλπ.). Συνήθως οι πιο δημοκρατικές κοινωνίες Ευρώπης ακολουθούν κάποια μορφή ενίσχυσης.

Πολιτικές ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ γλωσσικών μειονοτήτων διαφορά από αφομοίωση: δεν στοχεύουν σε εξάλειψη γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων Διαφοροποιήσεις όμως στο πόσο α) ενίσχυση μητρικής γλώσσας μειονοτήτων/μεταναστών β) διδασκαλία της και στην πλειονότητα Στο ένα άκρο οι πιο συντηρητικές τακτικές: Προπαρασκευαστικά μαθήματα στη δεύτερη γλώσσα και διδασκαλία μητρικής. Ωστόσο, διδασκαλία μητρικής υποβαθμίζεται συνήθως με διάφορους τρόπους. Διάσκεται, π.χ.: Μόνο προσωρινά έως ότου κατακτηθεί επαρκώς η δεύτερη (π.χ. δανέζικα στη Γερμανία). Ως επιλεγόμενο μόνο μάθημα έναντι άλλων υψηλού κύρους (π.χ. ινδική έναντι γαλλικής και υπολογιστών) Ως μάθημα γλώσσας μόνο και όχι μάθησης (π.χ. ως τουρκικά αλλά όχι τουρκικά για φυσική) ως ξένη γλώσσα και όχι ως μητρική (ακατάλληλη για όσους τη μιλούν ήδη) Για λίγες μόνο ώρες (π.χ. 2 εβδομαδιαία στηΣουηδία όπου 80 γλώσσες και ως μέσο μάθησης).

Η μητρική/πρώτη υποβαθμίζεται λιγότερο μόνο όταν αφορά προνομιούχες ομάδες. Ακόμη και τότε όμως η διδασκαλία της περιορίζεται. Π.χ. Γαλλία: σχολεία σε 8 ξένες γλώσσες με διμερείς κρατικές συμβάσεις με προνομιούχες μόνο χώρες για μικρό μόνο μέρος του προγράμματος (π.χ. ΗΠΑ). Στο άλλο άκρο οι πιο ριζοσπαστικές τακτικές: Χώρες με παραδοσιακή αναγνώριση πολυγλωσσίας (π.χ. Βέλγιο, Καναδάς, Ν. Αφρική, Αυστραλία) όπου περισσότερες από μία γλώσσες διδάσκονται με διαφορετικούς σε κάθε περίπτωση τρόπους και ως μέσο μάθησης σχετικά συστηματικά (δίγλωσσος γραμματισμός). Πιο ακραία περίπτωση: εκπαίδευση και κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας στη γλώσσα και στον πολιτισμό της μειονοτικής. π.χ. Προγράμματα εμβάπτισης για αγγλόφωνα παιδιά στα γαλλικά στον Καναδά, και για ισπανικά στις ΗΠΑ). Ωστόσο, πιο πιθανή και επιτυχής όταν και οι δύο γλώσσες έχουν κύρος κι ακόμη περισσότερο οι μαθητές ανήκουν σε ισχυρές κοινωνικές ομάδες.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ απολύτως φυσικό φαινόμενο απολύτως απαραίτητο για επιβίωση γλώσσας συνεχής αν και όχι πάντα εμφανής αφορά όλα τα επίπεδα μιας γλώσσας άλλοτε ταχύτερη κι άλλοτε όχι δεν συνιστά φθορά αιτίες της αλλαγής: ψυχολογικές και κοινωνικές

Αλλαγή απολύτως φυσικό φαινόμενο Αλλαγή απολύτως φυσικό φαινόμενο Αναγνωρίζεται ως ενδιαφέρον και φυσικό φαινόμενο το 19ο αιώνα στην ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία, ενώ νωρίτερα, εξιδανίκευση της γραπτής αρχαίας ελληνικής και λατινικής (που εμφανίζονται ως πρότυπα γλωσσών δήθεν αναλλοίωτα ανά τους αιώνες). Λεξικογράφος της αγγλικής Johnson: «Mπορούμε να γελάμε με το λεξικογράφο που, ενώ δεν είναι σε θέση να αναφέρει ούτε ένα παράδειγμα έθνους που κατάφερε να προφυλάξει τις λέξεις και τις φράσεις του από την αλλαγή, φαντάζεται ότι το λεξικό του θα ταριχεύσει τη γλώσσα του και θα την προστατέψει από τη φθορά.»

Δομική γλωσσολογία 20ου αιώνα: Ακόμη και ο ιδρυτής της Σωσύρ (ως γλωσσολόγος 19ου αιώνα που ενδιαφέρεται για την αλλαγή των γλωσσών) αναγνωρίζει: «ο χρόνος αλλάζει τα πάντα και δεν υπάρχει λόγος η γλώσσα να ξεφεύγει από αυτόν τον καθολικό κανόνα» Υπενθύμιση ωστόσο ότι κρίνει προσωρινά αναγκαία τον παραμερισμό της αλλαγής κατά την ίδρυση της σύγχρονης δομικής γλωσσολογίας, που ενδιαφέρεται για το γλωσσικό σύστημα μιας κοινωνίας/περιόδου (δηλ. την αρχή ότι τη γλώσσα πρέπει να τη μελετήσουμε στη συγχρονία της και όχι στη διαχρονία). Ανάδυση κοινωνικών πεδίων της γλώσσας από δεκαετία του ’60: Αναγνώριση ξανά της σημασίας της αλλαγής στα κοινωνικά πεδία που αμφισβητούν την ιδέα της γλώσσας ως ομοιόμορφου και στατικού συστήματος

Αλλαγή απαραίτητη για επιβίωση γλωσσών Οι γλώσσες που δεν αλλάζουν εξαφανίζονται Γιατί δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τις συνεχώς ανανεούμενες ανάγκες των ομιλητών, π.χ. Υλικές αλλαγές: κινητό, διαδίκτυο, μπλογκόσφαιρα, ιστοσελίδα, λεωφορειόδρομος κλειδάριθμος), Κοινωνικές αλλαγές: παγκοσμιοποίηση, πλανητάρχης, κυριλάτη, γιάπης, αμοιβαία κεφάλαια, κούρεμα, μπαχαλάκηδες .

Οι γλώσσες αλλάζουν και μέσω δανεισμού από άλλες γλώσσες Οι γλώσσες αλλάζουν και μέσω δανεισμού από άλλες γλώσσες. Όλες οι γλώσσες συνιστούν επιμείξεις γλωσσών (Δεν υπάρχουν γλώσσες αμόλυντες από δάνεια). Οι δανεισμοί συντείνουν στη συνέχεια μιας γλώσσας και όχι στη φθορά της -δεν απειλούν (π.χ. 70% λεξιλογίου αγγλικής από γαλλικά, σημαντικό μέρος λεξιλογίου δημοτικής από τουρκικά) -συχνά πλουτίζουν (ακόμη κι όταν παρέχουν μόνο δυνατότητα υφολογικής διαφοροποίησης, π.χ. κομπιούτερ/υπολογιστής, ίντερνετ/διαδίκτυο, έφηβος/τηνέϊτζερ, γεμάτος/φουλ, πιγκπόγκ/αντισφαίριση, φαστφουντάδικο/ταχυφαγείο, μπεστσέλλερ/ευπώλητο, μισά μισά/φίφτυ-φίφτυ)

Αλλαγή συνεχής αλλά όχι πάντα ορατή για διάφορους λόγους Π.χ. Πιο ορατή και συχνή στο λεξιλόγιο έναντι της γραμματικής (ειδικά στη σύνταξη αργεί αφανής) Πιο ορατή όταν κατακρίνεται κοινωνικά (π.χ. Ορισμένα δάνεια από αγγλικά στα ιδιώματα νέων) αλλά όχι όταν επιστημονικοί νεολογισμοί. Πιο ορατή όταν δάνεια από γλώσσες με «κύρος» κοινωνικό όπως αγγλικά αλλά όχι τουρκικά Πιο ορατή όταν πρόσφατα δάνεια και λιγότερο ενσωματωμένα

Πιο ορατή και συχνή στο λεξιλόγιο π. χ Πιο ορατή και συχνή στο λεξιλόγιο π.χ. Φαίνεται όταν θυμηθούμε εκφράσεις από παλιές ελληνικές ταινίες του ΄50-60 (τεντυμπόυς, μπασκίνας, σωφερίνα, νοματαίοι, τεφτέρι, πατούμενα, μπογιατίζει, φερ’ ειπείν, άνω ποταμών, τεμενάδες, γιωταχήδες, μπαλκονάτος, τζιτζιφιόγκος, δεσποινίς, μπερμπάτης, παγαμπόντης, μοτοσακό, σενιαρίστηκα, αγαπητικός, κόρτε, χαϊβάνι, χαβάς, πόλισμαν/πολισμάνος, μπεσαλής, καλοβαλμένος, πολυκαιρισμένο, λουτροκαμπινές) Ακόμη πιο ορατή όταν κατακρίνεται (π.χ. χρησιμοποιείται περισσότερο από νέους μπαρόβιος, φρικάρω, χάι, νταουνιασμένος, τζαμάτος) έναντι των πιο λόγιων ιριδοσκόπηση, αυτοκαθαριζόμενο, αυτοδιαχείριση, αυτοδιοίκηση, μηχανοργάνωση

Λιγότερο ορατή και πιο σταδιακή στη γραμματική π.χ. Εισαγωγή εμφατικού άρθρου στα ελληνικά τη δεκαετία του ’80 από την αγγλική: Είναι τό βιβλίο! (είναι το καλύτερο βιβλίο) Εισαγωγή παθητικής σύνταξης από μεταφράσεις αγγλικών κειμένων στον τύπο: Ο εφοπλιστής απήχθη από ομάδα οπλισμένων μασκοφόρων (τον εφοπλιστή απήγαγε ομάδα…)

Νεολογισμοί που κάποιοι καθιερώθηκαν και άλλοι όχι Λεξιλόγιο των αρχών του 21ου αιώνα παραδείγματα από εφημερίδες πριν μία δεκαετία Νεολογισμοί που κάποιοι καθιερώθηκαν και άλλοι όχι Υππο-χαβάς (χαβάς του Υπουργείου Πολιτισμού), ζωντανοθάφτης, CCNική (δημοσιογράφος), σαχλόφουσκα, αρθροπενία, σχιζοφρενικόμορφη, ανάτριχο (=ανατριχιαστικό), ηλεκτροπαραλία (=με πολλά μαγαζιά ηλεκτρονικής μουσικής), θαλαμοθεραπεία (ειρωνικά για κράτηση φρούτων σε ψυγεία), κουτσομπολοφυλλάδες, παραθυρόβιοι, μεγαλοαδελφικές, συναισθηματολαγνικό, βεδουίνες, δευτεραγωνίστρια, γρηγορόσημο (φακελάκι στους δημοσίους υπαλλήλους για να κάνουν γρήγορα κάτι), φιλανθρωμπίζνες, πολυέρωτας, γιαουρτομελοπόλεμος, καψουλιάδα, μπακαλοΙΕΚ, καλπομαχίες, ζαχοπουλιάδα, ρεζίλιτυ σόου

Πρόσθετα παραδείγματα λέξεων που μάλλον δεν πρόλαβαν να καταγράψουν τα λεξικά: Εφημερίδα 21 Απριλίου 2010 Αθλητικές σελίδες: Χλοοτάπητας, αυτοάμυνα, μπάτζετ, facebook (και φατσομπούκι), παπα-ΠΑΟΚ, αντινομάρχης, Ευρωλίγκα, σμολ φόργουορντ, πλέϋ οφ, smartphones, σκόρερ, μικροαθλητικά Διαφημίσεις/αγγελίες: Αρωματοθεραπεία, μικροαντικείμενα, υπερσύγχρονα, οπτικοακουστικά, αμοιβαία κεφάλαια, ομολογιακό, κεφαλαιοποίηση, λίφτιγκ, οπισθόφυλλο Τηλεκριτική: Μεσημεριανάδικα, σουσουδισμός

Μάρτιος 2012: Γκουγκλάρω (δάνειο που ενσωματώθηκε για μια νέα κοινωνική δραστηριότητα) Διασυσκότιση (κατά το διαφώτιση, ειρωνική έκφραση) Ευελφάλεια (ευημερία και ασφάλεια, πολιτικός νεολογισμός) Ελληνόμετρο, Αριστερόμετρο, ρατσιστόμετρο Μνημονιακή/αντιμνημονιακή πολιτική, γηπεδική, οπαδική Iδεοδρόμιο Βανάκια, φλάντζα Υπεραπόδοση (όρος ασφαλιστικών εταιρειών) Ευρωπεριφέρεια Σπρεντ (δάνειο αυτούσιο), Συναλλακτική δραστηριότητα, οφσόρ Κοινωνική δικτύωση

Μάϊος 2013 Ταλαιπωρόσημο Συνδυαστικό πακέτο Φλασάκι grexit

Τα ελληνικά του 21ου αιώνα 09/11/2014 http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=648893 Βλ. ωστόσο Χρηστικό Λεξικό Ακαδημίας Αθηνών 2014 Τα ελληνικά του 21ου αιώνα 09/11/2014 Σύγχρονο, πρακτικό, απενοχοποιητικό. 75.000 λήμματα, 5.000 νεολογισμοί από τις επιστήμες, την τεχνολογία, τον αθλητισμό, τη γλώσσα των νέων. Το νέο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών φωτογραφίζει τη γλωσσική κουλτούρα της εποχής μας

Πριν από 15 χρόνια τα φέισμπουκ, τουίτερ και σκάιπ δεν υπήρχαν, το νταουνλόουντ ήταν υπόθεση ελαχίστων ειδημόνων που ασχολούνταν με μπλιμπλίκια  και το Μνημόνιο καταγραφόταν στα λεξικά ως επίσημη λέξη. … το λαϊφστάιλ έβαλε στη ζωή μας τα ράνερ, ρόμαν, ρεσό, κονσίλερ,  μπότοξ και τάι τσι. Το κόνσεπτ και οι σελέμπριτι  έγιναν λέξεις-ψωμοτύρι των πρωινάδικων, όπου ευδοκιμούν οι τηλεμαϊντανοί. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η καλωδιακή τηλεόραση έφεραν στα σπίτια μας τα ταεκβοντό και πιτ στοπ της Φόρμουλα 1. Η ανάπτυξη οικολογικής συνείδησής οδήγησε αρκετούς στα βουνά να παρατηρήσουν σπιζαετούς. Η τεχνολογία μάς κουβάλησε το άιφον και το άιπαντ και γίναμε όλοι ιντερνετάκηδες. Η κρίση κατέβασε το Μνημόνιο από το επίσημο βάθρο του στην καθημερινή κουβέντα, μας έκανε νεόπτωχους, έβαλε πέλετ στις σόμπες μας και έβγαλε τους αντιμνημονιακούς στις πλατείες.

Η επιστήμη μάς έμαθε το CERN και το σωματίδιο του Θεού, γνωρίσαμε τη διατροφολογία, την ιστοπαθολογία, τη νανοϊατρική. Οι δεκάδες εκπομπές μαγειρικής έκαναν το τσάιβ, το λάιμ, το μπουρίτο και το φαλάφελ λιγότερο εξωτικά. Μάθαμε να μιλάμε για ποικιλίες κρασιών, για το αγιωργίτικο και το αθήρι, κάνουμε και οινοτουρισμό. Πίνουμε φρεντοτσίνο και μοχίτο και παραγγέλνουμε σαλάτες με κατίκι, αναζητούμε πληροφορίες γκουγκλάροντας στον παγκόσμιο ιστό, ενώ ανησυχούμε για τη συνοχή του κοινωνικού ιστού και οι νέοι στα καφενεία - ίμο, τρέντι ή κάγκουρες, δεν έχει σημασία - πίνουν μπιρόνια, στέλνουν εσεμές, χαζεύουν τα τούμπανα που περνούν και αναφωνούν  ‘δεν υπάρχει!’ 

Καθιερωμένο πλέον νέο λεξιλόγιο –περισσότερο ή λιγότερο (αρκετά ισχυρή η τάση ελληνικής για σύνθετα ονόματα, π.χ. σκληρός δίσκος) Για τεχνολογία:, κινητή τηλεφωνία, εικονική πραγματικότητα, εκτυπωτής, σιντιρόμ, κόπιες, εικονομηνύματα, ιντερνετική, διαδίκτυο, ιστοσελίδα, δικτυακός τόπος, προσομοίωση, δισκέτα, πληροφορική, λογισμικό, βιντεοκλίπ, βιντεοσκόπηση, βιντεοκασέτα, βιντεοπαιχνίδια, αερόσακοι, ψηφιακό ταμπλό, εμφακέλωση, μετροπόντικας, λέιζερ, μηχανογράφηση, μηχανοοργάνωση, οπτικοακουστικό, βιοενέργεια, σαρωτής/σάρωση (σκάνερ), τηλεμαγνητοβιντεοσκοπήσεις, σερφάρω, μπλογκόσφαιρα, λογισμικό, ζάπινγκ, οθόνη αφής, φλασάκι Για πολιτική/εργασία: ευρωζώνη, ευρωβαρόμετρο, ευρωβιογραφικό, ευρωτιμές, ευρωσκεπτικισμός, ευρωχαστούκι, ευρωστρατός, ευρωζώνη, ευροεκλογές, ντοράκιας, σημιτικός, ανθρωποώρες, ποσόστωση, γκάλοπ, δημοσκόπηση, πλανητάρχης, δελφινομαχίες, πράσινοι φόροι, μπαχαλάκηδες για μέσα ενημέρωσης: ντιμπέιτ, νιουσκάστερ, τοκ σόου, μιντιακό, ριάλιτυ σόου, μαγκαζίνο, τηλεπαρουσιαστής, τηλεκοντρόλ, τηλεταινία, τηλεκριτική, τηλεαγγελία, τηλεπαράθυρο, τηλεπωλήσεις, τηλεθέαση, διακαναλική, σήριαλ, σαπουνόπερα, πολυμέσα, βιβλιοδρόμιο

Μουσική/τέχνη/διασκέδαση: παπαροκάδες, σουξεδιάρικο, ελληνάδικο, πρωτο-πανκ, ντανς κουλτούρα, ράπερ, ηλεκτρονική μουσική, τεχνόπολη, πολυκεντρικό μουσείο, βιντεοκλιπ, χάπενιγκ, μπαρόβιος, μπάρμαν, γκράφιτι, βιπ, κιτς/κιτσαριό, ζάπιγκ, σερφάρισμα Για εμπόριο/οικονομία/φαρμακευτική: γιαλότουβλα, κούριερ, μαιζονέτα, ενεργειακό τζάκι, εορτοδάνειο, αμόλυβδη, ψητομαγεία, γιγαντοαφίσα, καυστηρατζής, σταυροκατσάβιδο, πιστωτική κάρτα, σοκολατοβιομήχανος, ισοφλαβόνες, μπεστσέλλερ-ευπώλητα, υδρομασάζ, χρεοφειλέτες, πλαστικό χρήμα, σλόγκαν, ατμομάγειρας, επιδαπέδιο, μπεστ σέλλερ/ευπώλητο, ορθάδικο, σάντουϊτς, πεντάτσεπο, πεντάθυρο, βιοδραστικά, τζιπάδες, μπαζάρ, στερόλες, γλουτένη, λαχανομπουκιές, χιπ, φλασάτα, στροφόμετρο, αερόσακος, εργονομία, γκριλ, παράλλαξη, γκάτζετς, πριμ, web κάμερα, headset, live chat/διαδικτυακή συνομιλία, δωροεπιταγή, μάντατζερ, αντικλεπτικά, στεικάδικο, μπαράζ) Άλλες: αυτογκόλ, ούφο, πληζάρω, σήριαλ κίλλερ, μπαργούμαν, λίφτιγκ, ευθανασία, ιδιώτευση, ξενέρωτος, σαρδελοποίηση, ντοπέ/ντόπα/ντοπαρισμένος/ντόπιγκ, αρσιβαρίστρια, ατού, ανεμογεννήτρια, ηλεκτροπαραγωγή, πλέυ οφ, κοντράστ, δημοσιοσχετίστικα

Νέο λεξιλόγιο ελληνικής ειδικά σε πιο επίσημες χρήσεις ισχυρή τάση για σύνθετα ονόματα Π.χ. Κινητή τηλεφωνία, πράσινη ανάπτυξη, συμπλήρωμα διατροφής, χιονοδρομικό κέντρο, πιστωτική κάρτα, ρολόι αφής, ψηφιακός χρονογράφος, επικοινωνιακή καμπάνια, έλεγχος ποιότητας, εκπομπές ρύπων, εργονομικός σχεδιασμός, βιοτικό επίπεδο, επιχρωμιωμένος χάλυβας , ορός σύσφιξης, ζωντανή εκπομπή/μουσική/μετάδοση, νομοσχέδιο-σκούπα, πακέτο μέτρων, τηλεπικοινωνιακοί πάροχοι, μέθοδος franchise, κουπόνι-πρόσκληση, αιολικό πάρκο, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, επενδυτικό σχέδιο, πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης, σύστημα διαξονικής ιχνηλάτησης (dual axis tracking), διασυνδεδεμένα πάρκα, ενεργειακά αποθέματα, ηλιακά συστήματα(= θερμοσίφωνες), επενδύσεις μαμούθ, εισοδηματικές τάξεις, λύση «με το κλειδί στο χέρι» (turnkey), υβριδικά συστήματα, προαστιακός σιδηρόδρομος, μιντιακή κουλτούρα, προθεσμιακή κατάθεση, αμοιβαία κεφάλαια

αν και δυνατές πάντα και οι σύνθετες λέξεις π.χ. θερμομονωτική, υαλοπίνακες, ηλιομηχανική, φωτοβολταϊκό, θερμοδιακοπτόμενα, ηλεκτροπαραγωγή, ανεμογεννήτρια, κλειδάριθμος

Νέο λεξιλόγιο ελληνικής και από ισχυρή τάση για μεταφορικές χρήσεις όπως σε όλες τις γλώσσες Σφηνάκι, πράσινη επένδυση, πράσινο σπίτι, θωράκιση κτηρίου, σπάσιμο τιμών, ψαλίδισμα μισθών, μου ήρθε φλασάκι, έκανε φλας, βομβαρδισμός ειδήσεων , σκούπα (=εκκαθάριση μεταναστών), κούρεμα

Νέο λεξιλόγιο νέων και παιδιών Εφεύρεση λέξεων για ψυχολογικά/κοινωνικά φαινόμενα (π.χ. χαρακτηρισμοί ανθρώπων, ψυχολογικών καταστάσεων). Μέσω συνηθισμένων μηχανισμών αλλαγής (όπως και σε άλλες κοινωνικές ομάδες) Παραδείγματα από λέξεις παιδιών δημοτικού τέλη δεκαετίας ’90: μπαζόλα (μπάζο), φλόμπα (φλωράκι), ποζέρης (επιδειξίας), καβούρι (αυτός που φοράει μάρκες), φέτα (χαζό κορίτσι), συνεννόηση κεφτές (ασυνεννοησία), τζαμάτος (τέλειος), νιανιαμπουλίνος (βουτυρόπαιδο)

Νεανικό λεξιλόγιο: Από καθαρεύουσα (με σκωπτική χροιά) Προγενέστερα περιθωριακά συστήματα (αργκό, ποδανά) Λεξιλόγια ειδικού ενδιαφέροντος (π.χ. γκόθικ μουσική) Δάνεια από ξένες ή από μειονοτικές γλώσσες (π.χ. Δε μπαρ-ιέστε;) Στιγματισμένα ή καινοτομικά στοιχεία (π.χ. ταπητοκρανίαση) Σημασιολογικοί νεολογισμοί (π.χ. Tατιάνα, παρέδωσα πινακίδες) Eπέκταση της χρήσης παραγωγικών καταλήξεων ανεπίσημου ύφους και με μη αναμενόμενες ρίζες (π.χ. χαριτωμενιά, κλαμπάκιας, φοιτητόνι, τα πουλητάρια) Δανεισμός συνήθως με προσαρμογή όμως στην ελληνική –είτε στη γραμματική είτε στις ρίζες των λέξεων(π.χ. χαϊχλίδογλου, μούλιγκαν, σιταουνιάσου, πουρέιντζερ)

ιδιωματικές εκφράσεις είτε με αξιοποίηση συντακτικών δομών που συνηθίζονται ήδη, π.χ. απουσία άρθρου (πάμε πλατεία, τρώω ήττα) είτε με δημιουργία νέων, π.χ. ανακατανομή των συντακτικών κατηγοριών: η κατάσταση είναι όπα (επιφώνημα ως κατηγορούμενο).

Αλλαγές άλλοτε ταχύτερες κι άλλοτε όχι Επιβράδυνση λόγω απομόνωσης (π.χ. ισλανδικά, τσακώνικα στην Ελλάδα) επιβολής γραμματικών και ορθογραφικών κανόνων μέσω του υποχρεωτικού σχολείου, διάδοσης γραμματισμού, συγγραφής λεξικών και γραμματικών. Επιτάχυνση λόγω (π.χ. αγγλικά σήμερα) Διάδοσης σε μεγάλο αριθμό ομιλητών Ειδικά όταν ζουν σε περίπλοκες κοινωνίες με πολλές διαφορετικές χρήσεις γλώσσας Ειδικά σε πληθυσμούς με δύο τουλάχιστον γλώσσες: όλες οι διεθνείς γλώσσες ειδικά με νέες χρήσεις και από απομακρυσμένους πληθυσμούς (π.χ. κοινή ελληνιστική, λατινική, αγγλική σήμερα). Διόλου τυχαία η Κοινή Ελληνιστική: οι μεγαλύτερες αλλαγές στην ιστορία της ελληνικής από αττική διάλεκτο π.χ. Φωνολογία (προφορά)

H αλλαγή δεν συνιστά φθορά -ιδεολογικές προκαταλήψεις Κρίνεται συχνά αρνητικά, ενώ παλαιότερες εκδοχές εξιδανικεύονται Δεν επιτρέπουν να περιγράψουμε/δούμε τις αλλαγές με αντικειμενικό τρόπο

Αρνητικές επικρίσεις, π.χ. Αρνητικές επικρίσεις, π.χ. «Η γλώσσα μας έχει σήμερα κακοποιηθεί. Κανείς δεν γνωρίζει πια να τη μιλά και να τη γράφει σωστά» Πρίγκιπας Κάρολος για τα αγγλικά αρχές δεκαετίας ΄90 Κριτική εφημερίδας σε λεξικό: «Εκφράζω τη λύπη μου που οι επιμελητές σκύβουν μπροστά σε κάθε πρόχειρη και χυδαία αλλαγή στις σημασίες των λέξεων» 1978 για Λεξικό Οχφόρδης «Η γραμματική μας απλοποιείται και εκχυδαϊζεται όλο και πιο πολύ» «Από απλή έλλειψη φροντίδας κινδυνεύουμε να χάσουμε βασικές γραμματικές δομές» Αρχιεπίσκοπος Λονδίνου 18ος αιώνας

«600 χρόνια πριν και ο τελευταίος αγράμματος χρησιμοποιούσε με αξιοθαύμαστο τρόπο τη γλώσσα μας. Σήμερα όμως ακόμη και οι σημαντικότεροι συγγραφείς μας την οδηγούν στη φθορά» 19ος αιώνας –αδελφοί Γκρίμ για γερμανικά «Τη γλώσσα μας την προφέρουν όλο και περισσότεροι άνθρωποι λανθασμένα. Γίνεται δε όλο και πιο ακαταλαβίστικη». «Ολισθαίνουμε στον κατήφορο της γλωσσικής υποβάθμισης». Στη σημερινή γλώσσα συναντούμε λεξιλόγιο φτωχό, με λεκτικούς τύπους πεζοδρομιακής προέλευσης, επιτηδευμένα ξενικούς» «Το γλωσσικό μου αισθητήριο κινδυνεύει να πάθει στρέβλωση γιατί δέχομαι βάναυση επίθεση από τα μέσα ενημέρωσης» Ελληνικές εφημερίδες, δεκαετία ‘90

Μύθος ενιαίας ελληνικής γλώσσας Αρχαία ελληνικά ζωντανή γλώσσα vs. νεκρή λατινική. Αρχαία Ελληνική; = γραπτή αττική διάλεκτος 5ου π.χ. αιώνα; Όμως, ομοιότητα νέας και αρχαιότερων μορφών ελληνικής (π.χ. ομηρική, αττική διάλεκτος), μόνο επιφανειακή στο λεξιλόγιο βασικά. Μεγάλες συντακτικές & πολλές μορφολογικές αλλαγές, φωνολογικές αλλαγές μεγάλες. Αντιθέτως, η λατινική χρησιμοποιείται έως τα τέλη του Μεσαίωνα αρκετά σε λόγια και επίσημα κείμενα. Νεότερη ιστορικά από την αττική διάλεκτο και συνέχειά της σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες. Ωστόσο, πράγματι ελληνικά πιο ενιαία/ομοιόμορφα σε σύγκριση με λατινικά, λόγω μεγαλύτερης χρονικής διάρκειας ενιαίου βυζαντινού κράτους, δηλαδή της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, η δυτική διασπάστηκε διοικητικά σχετικά νωρίς και συνεπώς διαιρέθηκε νωρίτερα σε διαλέκτους/γλώσσες.

Ευθ. Φοίβος Παναγιωτίδης επ. καθηγητής Γλωσσολογίας. Πανεπιστήμιο Κύπρου. Kαθημερινή 26-3-2011 “Το παρελθόν είναι ξένη χώρα” …η αρχαία ελληνική είναι …ξένη …από την άποψη του πόσο οικεία (δε) μας είναι: …απροσπέλαστη γραμματικά, εκτός και αν της αφιερώσουμε πολλή και κοπιώδη μελέτη, ενώ το λεξιλόγιό της κάποτε μας ξεγελάει, κάποτε κάτι μας θυμίζει, αλλά σπάνια μας είναι αναγνωρίσιμο χωρίς λεξικό. Ομως …ας αφήσουμε πίσω μας ακόμα κι ότι διαβάζουμε τα Αρχαία στην έντυπη εκδοχή της μικρογράμματης μορφής τους (καινοτομίας των βυζαντινών, αφού μέχρι τότε μόνον κεφαλαία υπήρχαν). Τουλάχιστον, η «τρομερή μας η λαλιά» θα μας ήταν οικεία σαν άκουσμα αν… μεταφερόμασταν στην Αθήνα του Σοφοκλέους, του Θουκυδίδου ή και του Αριστοτέλους.

Οχι. Δυστυχώς και εδώ, ιδίως εδώ, η Αρχαία θα μας ήταν αγνώριστη Οχι. Δυστυχώς και εδώ, ιδίως εδώ, η Αρχαία θα μας ήταν αγνώριστη. … όχι μόνον ακατάληπτη στην προφορική της μορφή αλλά κι εντελώς ξενόφωνη. Τους χαρακτηριστικούς φθόγγους χ, γ, θ, δ, φ και β της νέας ελληνικής δεν θα τους βρίσκαμε πουθενά, ο συνωστισμός μακρών φωνηέντων, βραχέων φωνηέντων και διφθόγγων (μερικών γνώριμων σε εμάς μόνον από ξένες γλώσσες) μέσα στα στόματα των ομιλητών θα μας ξένιζε οπωσδήποτε. Η κάπως σουηδόφωνη προσωδία της Αρχαίας με τα όντως μακρά και και τα όντως βραχέα αλλά και τους μουσικούς τόνους να ανεβαίνουν (οξεία) και να ανεβοκατεβαίνουν (περισπωμένη) θα μας έκανε να αναρωτιόμαστε …Και ποιος ξέρει τι άλλο, που χάθηκε ύστερα από 24 αιώνες σιωπής και μόνο γραπτής επιβίωσης της Αρχαίας. Μιας γλωσσικής ποικιλίας η οποία, μέσα από την Κοινή, διαμόρφωσε τη δική μας …. Γενικότερα, δεν πρέπει να μας ξεγελάει η σχετική αναγνωρισιμότητα που δίνει στην Αρχαία ο τρόπος γραφής της: η νέα ελληνική και η αρχαία ελληνική μοιάζουν και μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως δύο στάδια μιας αδιάσπαστης συνέχειας μόνο χάρη στη φιλολογική, στη γλωσσική και (τον τελευταίο ενάμιση αιώνα) στη γλωσσολογική ανάλυση.

Ιστορικές αλλαγές ελληνικής Μέχρι 3ο π.Χ. αιώνα, διαφορετικές διάλεκτοι (δωρική, αττική, αιολική κλπ.) δεν παρεμποδίζουν την επικοινωνία. Μακεδονική κυριαρχία: Αττική διάλεκτος εξαπλώνεται πέρα από γεωγραφικά της όρια και καθίσταται ηγεμονική. Χρησιμοποιείται ωστόσο από πληθυσμούς που έχουν άλλη διάλεκτο ή γλώσσα ως μητρική. Συνεπώς εποχή εκτεταμένης διγλωσσίας/τριγλωσσίας. Κυριαρχία Κοινής Ελληνιστικής πάνω στις άλλες διαλέκτους αλλά και υποχώρηση άλλων γλωσσών. Εξελληνισμός (π.χ. στην Αίγυπτο –μετάφραση Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά). Κοινή Ελληνιστική ωστόσο πολύ διαφορετική από αττική διάλεκτο. Η τελευταία ήδη «νεκρή» για τους ομιλητές, δηλ. ακατανόητη. Κίνημα για επιστροφή στον αττικισμό τον 1ο π.Χ. αιώνα όταν παρακμή πλέον ελληνιστικού κόσμου και άνοδος ρωμαϊκής κυριαρχίας. Παρόμοια κινήματα «καθαρισμού» σε εποχές κοινωνικής κρίσης. Αττικισμός θέτει πάντως βάσεις ελληνικής διγλωσσίας (ή γλωσσικού διχασμού): δηλ. διάκριση ανάμεσα σε ανώτερη και καθομιλούμενη γλώσσα.

Κοινή συνεχίζει στις παραλλαγές της και φυσικά μέσα στην ιστορική της εξέλιξη εξυπηρετεί ανάγκες και Βυζαντινών, δηλ. ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, «σκοτεινοί αιώνες»: διάσπαση σε διαλέκτους και Κοινή σε αστικά κέντρα, αλλά έως 11ο μ.Χ. αιώνα δεν υπάρχουν γραπτά τεκμήρια της ομιλούμενης ελληνικής. 12ος αιώνας πρώτη γραπτή λογοτεχνία στην καθομιλούμενη και συνεπώς τεκμήρια για μεσαιωνική ελληνική. Ελληνική επανάσταση: μεγάλες γλωσσικές αλλαγές. Δημιουργία νέας Κοινής σε δύο όμως μορφές. α) Συμβιβασμός για καθαρεύουσα β) Καθομιλουμένη δημοτική (πελοποννησιακή κυρίως) που σμιλεύεται σταδιακά και ουσιαστικά αναδύεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αντίδραση στην καθαρεύουσα και αρχαϊζουσα αρχικά από τη λογοτεχνία. Δημιουργία νέου λεξιλογίου (είτε μέσω δανεισμού είτε νεολογισμών) Πρώτη περίοδος ελληνικού κράτους: συνύπαρξη γλωσσών και κωδίκων: αρβανίτικα, γερμανικά, αρχαϊζουσα σχολείου, καθαρεύουσα κράτους, δημοτική λογοτεχνίας και κειμένων στις εφημερίδες που απευθύνονται σε γυναίκες.

Μύθοι για το λεξιλόγιο Λέξεις που θεωρείται ότι κατάγονται από αρχαία ελληνική (δηλ. αττική διάλεκτο κλασικής Αθήνας) αλλά όχι. Δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα, δηλ.από περίοδο Κοινής Ελληνιστικής έως πρόσφατα: Βασίζονται ορισμένες φορές σε ρίζες αρχαιότερες αλλά με διαφορετική σημασία. π.χ. Εποχή κοινής ελληνιστικής (γεωγραφία, αστρονομία) ρωμαϊκή εποχή (πόρτα αρχικά ως καστρόπορτα κατόπιν ως πόρτα σπιτιού, οσπίτιο-σπίτι, θρίαμβος με τη λατινική σημασία) μεσαίωνας (ιεραρχία, ανθρωπιά) Ύστερος μεσαίωνας: δάνειο από ιταλική και γαλλική οι αντωνυμίες «ο οποίος/η οποία…) 19ος αιώνας: σταχτοδοχείο, ηχογράφηση, μαγνητόφωνο, κινηματογράφος, οικογένεια (οίκος/οικία στα αρχαία δεκαετία ’60-70: οικολογία Δεκαετία ’80 και μετά: τηλεχειριστήριο, τηλεδιάσκεψη

Πολλοί νεολογισμοί συνιστούν διεθνισμούς 19ου- 20ου αιώνα, δηλ Πολλοί νεολογισμοί συνιστούν διεθνισμούς 19ου- 20ου αιώνα, δηλ. λέξεις με κοινή ρίζα που αρχικά δημιουργήθηκαν στις «ισχυρές πολιτικά» γλώσσες της γαλλικής και αγγλικής (με ρίζες μερικές φορές ελληνικές αλλά με νέα σημασία): χιλιόμετρο, μελόδραμα, νεόπλασμα, τηλεσκόπιο, τηλέφωνο, φωτογραφία, κινηματογράφος, οικολογία, πανόραμα, ορθοπαιδική, πανόραμα, μικρόβιο, ουτοπία, πολυκλινική, ακουστική, πανδαιμόνιο Πολλά μεταφραστικά δάνεια 19ου-20ου αιώνα, δηλ. νεολογισμοί κατ’ αναλογία με αντίστοιχους σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, κυρίως τις «ισχυρές»: μικροαστός, ηχογραφώ, διαδίκτυο, ουρανοξύστης, υπάλληλος, πολυμέσα, ακταιωρός, βιβλίο τσέπης, ευπώλητο

Δεν αναγνωρίζουμε οικειοποιημένα δάνεια: π.χ. ζουμπούλι, καρπούζι, πεπόνι, μπογιά/ μπογιατζής, τενεκές, μανάβης, τεμπέλης, τσάντα, τασάκι, καφετζής, τσουρέκι , φουκαράς, φουστάνι, ζόρι, κέφι, καραγκιόζης, φυστίκι, ζαρζαβατικά, ντολμαδάκια, ντιβάνι, μαραφέτι, μπούτι, ζόρι, κέφι, μπογιά, τενεκές, μπελάς, καυγάς (τουρκική) ιμπεριαλισμός, ασανσέρ, φερμουάρ, μπουφές, φεστιβάλ, μπλέ, γκαράζ, αξεσουάρ, φερμουάρ ,ρεζέρβα/ρεζερβέ, κραγιόν, σεζόν (γαλλική) φούρνος , σβέρκος, μπέσα (αλβανική) ο οποίος, βαπόρι (ιταλική) κούκλα, παπούτσια (ρωσική) Ειδικά όταν προέρχονται από γλώσσες με χαμηλό στη χώρα μας κοινωνικό κύρος όπως η τουρκική και η αλβανική

Δεν γνωρίζουμε ότι οικείες λέξεις είχαν κάποτε άλλο νόημα π. χ Δεν γνωρίζουμε ότι οικείες λέξεις είχαν κάποτε άλλο νόημα π.χ. εκνευρίζω (απονευρώνω), εκδρομή (στρατιωτική επιδρομή), πολιτισμός (διοίκηση δημοσίων υποθέσεων), σταυρός (όρθιος πάσσαλος), παράδεισος (κλειστό πάρκο Πέρση άρχοντα). Επανεισαγωγή λέξεων το 19 αιώνα από παλαιότερες εποχές ελληνικής αλλά με νέα σημασία, π.χ. από ελληνιστική περίοδο (οδός, χθόνιος) ή μεταφρασμένες από άλλες γλώσσες (παρόλο που σε αυτές δάνεια από ελληνικά): τραγωδία = φριχτή κατάσταση ενώ κάποτε θεατρικό έργο, τραπεζαρία (χώρος δείπνων ενώ κάποτε καλόγρια επιφορτισμένη με σίτιση), καπνιστήριο (=χώρος για κάπισμα ενώ κάποτε θερμά λουτρά), υπάλληλος (εργαζόμενος ενώ κάποτε μαθηματικός όρος). Εφεύρεση νέων λέξεων το 19ο αιώνα με παλαιότερα συνθετικά: οικογένεια (=φαμίλια/φαμελιά), σταχτοδοχείο (=τασάκι) Αντιδάνεια: π.χ. φανταστικό! (αρχικά με την κύρια σημασία αυτού που φανταζόμαστε), μεταφορά στην αγγλική ως fantastic με την έννοια του καταπληκτικού, επαναφορά από αγγλική δεκαετία ’80 με την πρόσθετη αυτή σημασία πέραν της αρχικής.

Πώς αλλάζουν οι γλώσσες; Σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα Πώς αλλάζουν οι γλώσσες; Σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα φωνολογία: π.χ. Αρχαία Ελληνικά → Νέα (πχόνος → =φόνος, μπέεμα → βήμα) Νέα Ελληνικά άνδρας → άντρας μορφολογία: π.χ. εξαφάνιση απαρέμφατου στο ρήμα και δοτικής πτώσης στα ουσιαστικά, αντιθέτως εισαγωγή νέων στοιχείων στο ρήμα αργότερα όπως διαφορές θέματος που δηλώνουν διάρκεια/επανάληψη ή μη (π.χ. να διαβάσει-να διαβάζει) + περιφραστικός μέλλοντας χρόνος σύνταξη: τεράστιες αλλαγές από Αρχαία (π.χ. ρήμα όχι στο τέλος της πρότασης πλέον αλλά μαζί με το αντικείμενό του συνήθως π.χ. το σκήπτρο το στολισμένο έριξε → έριξε το σκήπτρο που ήταν στολισμένο, το σκήπτρο έριξε…) σημασιολογία: αλλαγές στη σημασία των λέξεων κυρίως μέσω νέων μεταφορικών χρήσεων (π.χ. τζάμι=τέλειο), νεολογισμών και δανείων (π.χ. φαστφουντάδικο) κλπ.

Γιατί αλλάζουν οι γλώσσες; Αιτίες πολλές Ενδογλωσσικές & εξωγλωσσικές δυναμικές (διάκριση του κοινωνιογλωσσολόγου Labov) Εξωγλωσσικές = κυρίως εξελίξεις κοινωνικές (πολιτικές, τεχνολογικές, οικονομικές, τρόποι ζωής και ιδεολογίες), π.χ. νέο λεξιλόγιο εξαιτίας τεχνολογικών εξελίξεων (π.χ. ιστοσελίδα), οικονομικών (π.χ. ομόλογα), πολιτικών (π.χ. ευρωκοινοβούλιο). Λέξεις άλλοτε δάνεια από άλλες γλώσσες, άλλοτε εφευρέσεις, άλλοτε επιβολή τους στην εκπαίδευση ή πρόσωπα κύρους (πολιτικοί, δημοσιογράφοι…). Αλλαγές συχνά λόγω επαφής γλωσσών (βλ. π.χ. επιδράσεις βαλκανικών γλωσσών στην ελληνική λόγω μακράς συμβίωσης στην Οθωμανική αυτοκρατορία).

Ενδογλωσσικές = κυρίως ψυχολογικές, δηλαδή προτίμηση για απλούστερους και αποδοτικότερους τρόπους έκφρασης ενός νοήματος χωρίς όμως περιορισμός αλλά ενίσχυση νοημάτων που εκφράζονται, (κοινές εν μέρει και με τις αλλαγές που επιφέρουν τα παιδιά στη γλώσσα που ακούνε) (βλέπε παραδείγματα επόμενης σελίδας)

Ενδογλωσσικές δυναμικές Μορφολογία: ομαλοποίηση κλιτικών συστημάτων (π.χ. αγάπαγε όπως αγάπησε –δηλαδή προτίμηση για ίδιο τόνο στους δύο παρελθοντικούς χρόνους, ηθοποιές προτίμηση για ίδια κατάληξη σε όλα τα θηλυκά και διαφοροποίηση γένους) Φωνολογία: διευκόλυνση άρθρωσης π.χ. απλοποίηση συλλαβών (αμφιφορεύς → αμφορεύς), ηχηροποίηση πρώτου συμφώνου λέξης (π.χ. πρίζα → μπρίζα). Σύνταξη: Αλλαγές ακόμη και σε γλώσσες διαφορετικές ώστε λέξεις που συγγενεύουν συντακτικά/νοηματικά να εμφανίζονται μαζί. Π.χ. αλλαγές στη θέση αντικειμένου-ρήματος Το σκήπτρο που ήταν σκαλισμένο με πετράδια έριξε → ‘Εριξε το σκήπτρο, που ήταν σκαλισμένο με πετράδια / Το σκαλισμένο με πετράδια σκήπτρο έριξε

Σημασιολογία: Αλλαγές σημασίας λέξεων: Σημασιολογία: Αλλαγές σημασίας λέξεων: Ενίσχυση σημασίας: καλυτερότερος, αργοτερότερα, από ανέκαθεν (κάποτε μόνο ανέκαθεν) Νέα μεταφορική χρήση: αφασία, μπάζο, χλωμό, κούρεμα Νεολογισμοί: λεωφορειόδρομος, φατσοκόφτης, ευφυή συστήματα, αεροσυμπίεστο, χοροστάσιο

Κινδυνολογία για τα γλωσσικά λάθη των ομιλητών Πρόκειται συχνά για μορφολογικές ομαλοποιήσεις ή αλλαγές στη σημασία λέξεων (π.χ. ο πιο καλύτερος, από ανέκαθεν) Κατακρίνονται γιατί απέχουν απ’ ότι θεωρείται πρότυπη/σωστή γλώσσα, αν και συνήθως μόνο όταν προέρχονται από κοινωνικές ομάδες με χαμηλό κύρος. Τα σημερινά λάθη είναι συχνά η γλώσσα του αύριο. Είναι φυσικά και εξηγήσιμα. Παρατηρούνται δε σε όλες τις γλώσσες και ιστορικές στιγμές. Επίπτωσή τους: Πλουτίζουν τα νοήματα μιας γλώσσας διευκολύνοντας παράλληλα την έκφρασή τους (π.χ. ομαλοποιώντας ανώμαλους γραμματικούς τύπους ή καθιστώντας την άρθρωση πιο βολική).

«Λάθη» που κατακρίνουν οι φιλόλογοι Οι γλωσσολόγοι τα καταγράφουν, μελετούν και θεωρούν φυσιολογικά και εξηγήσιμα Κάποια έχουν ήδη καθιερωθεί Δεν κατακρίνονται όλα εξίσου Όχι όσα ακούγονται λόγια ή δεν συνειδητοποιούνται π.χ. Αμετάβατα ρήματα ως μεταβατικά. « Ο δημοσιογράφος διέρρευσε την είδηση», «έτρεξα το πρόγραμμα», «τον κυκλοφόρησα» Πλεοναστικά στοιχεία: από ανέκαθεν Λόγια ρήματα: συνελήφθη, απήχθη Άλλα όμως κοινωνικά στιγματισμένα: της διεθνής κοινότητας, της ‘Αννας Βίσσης, της Νικαράγουας, το διαφανή νυχτικό

Παράδειγμα: Λάθη ομιλητών στην Αρχαία Ελλάδα από μελέτη του Εμμ Παράδειγμα: Λάθη ομιλητών στην Αρχαία Ελλάδα από μελέτη του Εμμ. Ροίδη «Τα είδωλα» τα τέρα(τα), κρέα(τα) Ποσειδώ (=Ποσειδών) Γραυς (=γραίας, γράας, γηραιάς) οι βους (=οι βόες) [το ίδιο σήμερα: οι μύς = οι μύες] Κομιώ (=κομίσω), περιελώ (=περιελάσω) Ειρωνικό σχόλιο Ε. Ροϊδη: «Ουδέν άλλο είναι της αττικής διαλέκτου η γραμματική παρά συλλογή κανόνων κυρούντων την επανάστασιν του αθηναϊκού λαού κατά της περιττοφωνίας. Ο Σοφοκλής μετεχειρίζοντο γράφων συντρίμματα της αρχαιοτέρας ελληνικής….»

H OMIΛΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ Μελέτη υποκινείται δεκαετία '60, όταν ο Τσόμσκι υποθέτει ότι η ομιλία είναι προϊόν: (1) της γνώσης μας του γλωσσικού συστήματος (δηλ. συμβάσεων φωνολογίας, μορφολογίας, σύνταξης, λεξικού) και της εφαρμογής της για να παραχθούν λέξεις και προτάσεις. (2) νοητικών διεργασιών που μεσολαβούν και δεν επιτρέπουν τέλεια εφαρμογή αυτών των συμβάσεων. Π.χ. Οι περιορισμένες ικανότητες μνήμης δεν ενθαρρύνουν πολύ μεγάλες προτάσεις, γιατί δεν είναι εύκολο να τις συγκρατήσουμε νοητικά. Ο Τσόμσκι αναθέτει στην ψυχογλωσσολογία το ερώτημα: Πώς εφαρμόζουμε τις γνώσεις μας για τη γλώσσα ώστε να μιλήσουμε; Πώς διαπλέκονται αυτοί οι νοητικές διεργασίες με το τι γνωρίζουμε για τη γλώσσα μας;

Ερωτήματα ψυχογλωσσολογικής έρευνας/θεωρίας Ερωτήματα ψυχογλωσσολογικής έρευνας/θεωρίας   Ποιες γλωσσικές γνώσεις απαραίτητες για ομιλία; Πώς καταχωρούνται στο νου; Ανεξάρτητα η μία από την άλλη ή όχι; (π.χ. γνώση της σύνταξης ξεχωριστά από γνώση λεξικού); Πώς ενεργοποιούνται/ανασύρονται από το νου; Πώς διαπλέκονται με γνώσεις που δεν αφορούν στενά τη γλώσσα (κυρίως, «εγκυκλοπαιδικές» γνώσεις για τον κόσμο); Πώς επηρεάζεται η χρήση τους από περιορισμούς μνήμης, άρθρωσης κλπ.;

Eίδη γνώσεων που εμπλέκονται στη διαδικασία κατανόησης Γλωσσικές: φωνολογικές, μορφολογικές, συντακτικές, σημασιολογικές Πραγματολογικές: γνώσεις για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο («εγκυκλοπαιδικές», π.χ. ότι υπάρχει βαρύτητα) γνώσεις που αφορούν ειδικότερα τις συμβάσεις της γλωσσικής επικοινωνίας (π.χ. κανόνες εναλλαγής των ομιλητών σε μια συνομιλία) Πώς διαπλέκονται;

Διαφορετικές απαντήσεις στο πώς διαπλέκονται οι διάφορες γνώσεις/ικανότητες Δύο θεωρητικές κατευθύνσεις: · Διαφορετικά είδη γλωσσικής γνώσης: καταχωρούνται αυτόνομα/ξεχωριστά ή διαπλέκονται; Ενεργοποιούνται: σειριακά ή παράλληλα/ταυτόχρονα   Σειριακά: με αφετηρία «κατώτερου επιπέδου» αναλύσεις, όπου δεν εμπλέκεται αρχικά το νόημα. Επεξεργασία από τα κάτω προς τα πάνω, δηλ. από φωνολογική ανάλυση στη γραμματική, στη συνέχεια στη σημασιολογική και τέλος στην πραγματολογική. Παράλληλα: «ανώτερου επιπέδου», δηλ. πληροφορίες για το νόημα διαδραματίζουν εξαρχής κρίσιμο ρόλο επηρεάζοντας μάλιστα και κατώτερου επιπέδου επεξεργασίες.

πιο μελετημένη από ομιλία, γιατί πιο εύκολο να διερευνηθεί πειραματικά Kατανόηση ομιλίας πιο μελετημένη από ομιλία, γιατί πιο εύκολο να διερευνηθεί πειραματικά Συμπέρασμα έρευνας: Εξάγουμε αυτόματα σχεδόν το νόημα όσων λέγονται. Δεν θυμόμαστε συνήθως τι έχει ακριβώς ειπωθεί, αλλά πάντα την ουσία, π.χ. Η επικείμενη επίσκεψη του Μπίλ Κλιντον δημιουργεί ανησυχίες στην κυβέρνηση αν και ο πρωθυπουργός εμφανίζεται ψύχραιμος και καθησυχαστικός αναπαράγεται με παραφράσεις όπως επίσκεψη του Αμερικανού Προέδρου, επίσκεψη στη χώρα μας ή στην Ελλάδα

Πειράματα (Sachs 1967) Παραφράζουμε ακόμη κι όταν μας ζητηθεί ευθέως να απομνημονεύσουμε, διατηρώντας όμως την ουσία: π.χ. -'Εστειλε ένα γράμμα γι' αυτό το θέμα στο Γαλιλαίο, το μεγάλο Ιταλό επιστήμονα παραφράστηκε ως 'Εστειλε στο μεγάλο Ιταλό επιστήμονα, Γαλιλαίο, ένα γράμμα γι' αυτό το θέμα, αλλά όχι ως Ο Γαλιλαίος έστειλε ένα γράμμα. -Της Μαρίας της άρεσε ο πίνακας και τον αγόρασε από τη δούκισα. παραφράστηκε ως της τον πούλησε η δούκισα αλλά όχι ως τον πούλησε στη δούκισα. Συμπέρασμα: Αλλαγές στην ακριβή διατύπωση του νοήματος δεν είναι τυχαίες. Είναι είτε ασήμαντες είτε εμπλουτιστικές του αρχικού νοήματος. Βοηθούν συνήθως στην κατανόησή του και δεν παραποιούν την πρόθεση του ομιλητή.

Φωνολογικές γνώσεις: οργάνωση και χρήση τους Φωνολογικές γνώσεις: οργάνωση και χρήση τους Τι ρόλο διαδραματίζει η αντίληψη της φωνής ή ο ήχος που προσλαμβάνουμε στην αποκωδικοποίηση του νοήματος; Υποθέτουμε ότι δεν υπάρχει απόδοση νοήματος στο τί ακούμε χωρίς κατάτμηση του συνεχόμενου ήχου σε φωνήματα, τις βασικές δηλαδή μονάδες της φωνολογίας. χωρίς αναγνώριση της προσωδίας, όπως ο επιτονισμός ενός εκφωνήματος και ο τόνος μιας λέξης

Η κατάτμηση του ήχου σε φωνήματα θεωρητικά δύσκολη διαδικασία γιατί; Η κατάτμηση του ήχου σε φωνήματα θεωρητικά δύσκολη διαδικασία γιατί; Δεν συνειδητοποιούμε τη δυσκολία Γιατί έχουμε συνηθίσει τη γραφή, όπου τα φωνήματα εμφανίζονται ως ανεξάρτητες οντότητες –δηλαδή ως αλφαβητικά γράμματα. Δεν συμβαίνει το ίδιο στην ομιλία. Δυσκολία για διάφορους λόγους. Παρ’ όλα αυτά, η κατάτμηση συντελείται αυτόματα. Δεν υπάρχει ωστόσο ομοφωνία ως προς το πώς ακριβώς καθίσταται δυνατή.

Αναλύουμε τον ήχο πρώτα σε φωνήματα; ή ταυτόχρονα και ως προς το νόημα; πρώτη αυτόνομη ανάλυση του ήχου χωρίς παρέμβαση του νοήματος (π.χ. Fodor 1983) εξαρχής παρέμβαση του νόηματος (βλ. Μiller 1995) γιατί: Καταλαβαίνουμε λέξη ή πρόταση ακόμη και με ηχητικά παράσιτα. Μαντεύουμε φωνήματα ακόμη κι όταν δεν τα ακούμε με βάση συμφραζόμενα. (χωρίς μάλιστα να το συνειδητοποιούμε) Δεν βλέπουμε τυπογραφικά λάθη ακόμη κι αν διαβάσουμε επανειλημμένα ένα κείμενο. (π.χ. η πρόθεση της κυβένησης είναι να μην αναμιχθεί στα εσωτερικά της Τουρκίας) Αναγνωρίζουμε φωνή παραποιημένη, δηλ. όταν παράγεται με πέντε μόνο σύμφωνα (πείραμα) Λέξεις σε λίστα αναγνωρίζονται πολύ πιο δύσκολα από ότι όταν ενταγμένες σε προτάσεις. Λάθη ερμηνείας δεν είναι τυχαία αλλά βασισμένα στο νόημα (π.χ. ψυχή αντί για καρδιά, γλυκειά αντί για καλή.)

Το νοητικό λεξικό: οργάνωση και χρήση Το νοητικό λεξικό: οργάνωση και χρήση Λέξεις = αυθαίρετες συσχετίσεις ήχου-νόηματος αποκτούν συχνά πλήρες νόημα μόνο στα συμφραζόμενα, π.χ. δεικτικά στοιχεία όπως εκεί, εγώ, τότε) - ομόηχες (π.χ. πείρα/πήρα) πολύσημες (π.χ. αδελφός ως συγγενής και μοναχός). μεταφορικές (π.χ. αδελφός ως συγγενής και φίλος) μετωνυμικές (π.χ. πήρε το πολυπόθητο χαρτί αντί του αποφοίτησε).

Ερώτημα: Πώς αναπαρίστανται οι λέξεις στο νου και πώς ανασύρονται από το νοητικό λεξικό; Πορίσματα: Π.χ. Ενώ γραπτά λεξικά τις καταχωρούν με βάση τον ήχο, δηλ. το αρχικό φώνημα, στο νου καταχωρούνται κυρίως με βάση σημασιολογικές τους σχέσεις (π.χ. αντίθεσης , συνωνυμίας, υπωνυμίας, υπερωνυμίας). Ωστόσο, και λίγο με βάση τον ήχο, όπως φαίνεται όταν μια λέξη βρίσκεται «στην άκρη της γλώσσας μας», αλλά δεν ανακαλείται πλήρως. Στην απόπειρα να θυμηθούμε παρέχουμε περιφράσεις του νοήματος αλλά και ορισμένα ηχητικά της γνωρίσματα –την αρχή ή κατάληξή της.

Πώς χρησιμοποιούμε το νοητικό μας λεξικό; κυρίως πώς αναγνωρίζουμε μια λέξη όταν την ακούμε; Δύο θέσεις: Α) σε τρία στάδια: (Fraunfelder & Tyler 1987) Αρχικά ανάλυση μόνο φωνολογίας Επιλογή της κατάλληλης λέξης από το νοητικό λεξικό με βάση τις πρώτες φωνολογικές πληροφορίες Ααγνώρισή της με βάση και το νόημα Β) φωνολογική αναγνώριση διαπλέκεται εξαρχής με νόημα π.χ. Πείραμα Samuel (1981) Η αγγλική λέξη eal ακούγονταν είτε ως meal «γεύμα» είτε ως wheel «τιμόνι» ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Συναίνεση ωστόσο ότι το νόημα εξαρτάται εν τέλει συχνά από τα συμφραζόμενα (π.χ. άνοιξε το κουτί, άνοιξε την τηλεόραση, άνοιξε την καρδιά του).

Οργάνωση και χρήση συντακτικών γνώσεων πρώτη φάση προβληματισμών Οργάνωση και χρήση συντακτικών γνώσεων πρώτη φάση προβληματισμών Ερώτημα: Οι γνώσεις για τις οποίες μιλά η γλωσσολογία αποτελούν πράγματι γνώσεις των ομιλητών; Αρχικές απαντήσεις (δεκαετία ΄60): - Γνώσεις σύνταξης ίδιες με γλωσσολογικές θεωρίες -Fodor κ.σ. (1974): αναλύουμε την πρόταση σε φράσεις -Miller & McKean (1964) προτάσεις όπως οι παθητικές, αρνητικές κλπ. πιο δύσκολες από απλές καταφατικές στην παραγωγή και απομνημόνευση Γνώσεις σύνταξης ανεξάρτητα από άλλου τύπου γνώσεις. Μiller & Isard (1963): απομνημόνευση προτάσεων υπερέχει έναντι λίστας εάν συντακτικά αποδεκτές αν και σημασιολογικά ακατανόητες (π.χ. Οι άχρωμες πράσινες ιδέες κοιμούνται μανιασμένα)

Δεν αναλύουμε σύνταξη ανεξάρτητα από νόημα Slobin (1966): Παθητική πρόταση (π.χ. τα λουλούδια ποτίστηκαν από τη Μαρία) κατανοείται πιο γρήγορα σε σύγκριση με συντακτικά άψογη αλλά σημασιολογικά ακατανόητη πρόταση (π.χ. Η Μαρία ποτίστηκε από τα λουλούδια). Το αν μια πρόταση έχει νόημα κρίσιμο. Marslen-Wilson: Δεν ολοκληρώνουμε επεξεργασία σύνταξης πριν από σημασιολογίας αλλά ταυτόχρονα. Γι’ αυτό ξαφνιαζόμαστε από απροσδόκητο τέλος κάποιων προτάσεων όπως ο πυροβολισμός του πρίγκιπα προκάλεσε σοκ στη γυναίκα του γιατί πίστευε ότι ήταν εξαίρετος σκοπευτής (όχι γιατί έπεσε νεκρός). Aντίθετα, ο Forster (1979) υποστηρίζει: επεξεργασία νοήματος είναι χρονοβόρα, γι’ αυτό και αναγκαίο να προηγηθεί ταχύτατη συντακτική ανάλυση. Γι’ αυτό και θυμόμαστε πιο εύκολα προτάσεις χωρίς νόημα όταν είναι μορφολογικά-συντακτικά σωστές, όπως Οι μάροι ότε πλήκως πιλώθηκαν. Η ανάλυση μορφολογίας-σύνταξης διευκολύνει την εξαγωγή νοήματος.

Πραγματολογική γνώση Στην κατανόηση ενεργοποιούμε γνώσεις πέραν αυτών που αφορούν στενά τη γλώσσα Εξαγωγή νοήματος βασίζεται στο περικείμενο επικοινωνίας, δηλ. στη διαπλοκή ενός εκφωνήματος με γνώσεις που αφορούν ειδικότερα: Τα γλωσσικά συμφραζόμενα Τη φυσική περίσταση επικοινωνίας Το κοινωνικό περικείμενο επικοινωνίας Αποτέλεσμα: η ίδια έκφραση αποκτά τελείως διαφορετικό νόημα ανάλογα με την περίσταση: π.χ. η ώρα είναι 9 =αργά/νωρίς, ώρα για δουλειά/ να φύγουμε /πάμε για καφέ/μα τι σαχλαμάρες μου λες τώρα!

δεν αρκούν για να συνάγουμε το νόημα Γενικές ή εγκυκλοπαιδικές γνώσεις για φυσικό-κοινωνικό κόσμο & επικοινωνία Τα λόγια από μόνα τους δεν αρκούν για να συνάγουμε το νόημα Συμπληρώνουμε σε ό,τι κυριολεκτικά λέγεται γνώσεις για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο όπως και τη γλωσσική επικοινωνία. Η συμπλήρωση αυτή αναδεικνύεται σε πειράματα προσομοίωσης της κατανόησης εκφράσεων σε υπολογιστές (στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης). Η κατανόηση από υπολογιστές αποδεικνύεται δύσκολη γιατί δεν είναι εφικτό να εγγραφούν στη μνήμη τους οι εκτενείς εγκυκλοπαιδικές γνώσεις των ανθρώπων (π.χ. για αντικείμενα, γεγονότα, διαδικασίες, κοινωνικές σχέσεις, τη φυσική αιτιότητα, τα συναισθήματα).

Π.χ. εάν δεν γνωρίζουμε το θέμα: Δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε σωστά ή καθόλου τα λόγια που ακούμε χωρίς πρόσθετες πληροφορίες Π.χ. εάν δεν γνωρίζουμε το θέμα: μια απλή πρόταση: π.χ. Παγίδες ετοιμάζει αυτή τη φορά ένα απλό κείμενο: π.χ. «Η διαδικασία είναι απλή. Πρώτα τα χωρίζεις σε διάφορα είδη. Βέβαια ένας σωρός μόνο μπορεί να αρκεί. Εξαρτάται από το πόσα πολλά έχεις. Εάν πρέπει να πάς κάπου αλλού γιατί δεν έχεις τις απαιτούμενες ευκολίες, τότε αυτό είναι το επόμενο βήμα. Αλλιώς δεν έχεις πολλά να κάνεις. ‘Εχει όμως σημασία να μην το παρακάνεις. Δηλαδή, καλύτερα είναι να τα βάζεις λίγα λίγα παρά όλα μαζί.”

Μια γιορτή όπως εθνική επέτειος; Μια προσγείωση εξωγήινων; Ερμηνεύουμε διαφορετικά τα ίδια λόγια ανάλογα με το τι νομίζουμε ότι είναι η θεματική "Η θέα σου έκοβε την ανάσα. Από το παράθυρο μπορούσες να δεις κάτω τα πλήθη. 'Ολα φαίνονταν μικροσκοπικά από τόσο μακριά, αλλά μπορούσες παρ' όλα αυτά να δεις τις πολύχρωμες ενδυμασίες τους. 'Ολοι κινούνταν με τάξη προς την ίδια κατεύθυνση, ακόμη και παιδιά. Η προσγείωση ήταν ομαλή και ευτυχώς που η ατμόσφαιρα δεν απαιτούσε να φορέσεις ειδική στολή. Στην αρχή ο θόρυβος ήταν μεγάλος, αλλά όταν άρχισαν οι ομιλίες το πλήθος ησύχασε. Οι τηλεοπτικές κάμερες τραβούσαν συνεχώς εικόνες. Υπήρχε πολύ κέφι. Μετά άρχισε η μουσική. " Μια γιορτή όπως εθνική επέτειος; Μια προσγείωση εξωγήινων;

Γνώσεις για το φυσικό κόσμο Bransford & Johnson (1972) πειράματα: Διάβασαν δύο προτάσεις σχεδόν ταυτόσημες όπως:  Ενας κάστορας χτύπησε τον κορμό πλάι στον οποίο καθόταν μια χελώνα και ο κορμός βυθίστηκε στο νερό. Η χελώνα ξαφνιάστηκε πολύ. ‘Ενας κάστορας χτύπησε τον κορμό πάνω στον οποίο καθόταν μια χελώνα και ο κορμός βυθίστηκε στο νερό. Η χελώνα ξαφνιάστηκε πολύ.  Μετά ρώτησαν εάν είχε ειπωθεί «Η χελώνα βυθίστηκε στο νερό». ‘Οσοι είχαν ακούσει την εκδοχή (β) είπαν ναι. Γιατί η πληροφορία ότι η χελώνα καθόταν πάνω στον κορμό που βυθίστηκε συνεπάγεται και ότι έπεσε στο νερό.

Γνώσεις για τη συνομιλία. Ανάλυση λεκτικών πράξεων Γνώσεις για τη συνομιλία. Ανάλυση λεκτικών πράξεων Με ποιο επικοινωνιακό σκοπό λέγεται κάτι; (δηλ. Τι θέλει να κάνει ο ομιλητής σε σχέση με τον ακροατή;) Μόνο εικασίες για την πρόθεση του ομιλητή επιτρέπουν εξαγωγή νοήματος (Αustin 1962) Αυτό που λέγεται δεν είναι κατανάγκη αυτό που εννοείται. Π.χ. Μπορείς να μου φτάσεις το κουτί; = προσταγή/αίτημα και όχι κυριολεκτική ερώτηση

Searle (1969): απόπειρα κατηγοριοποίησης λεκτικών πράξεων αναπαραστατικές: δηλώνουν ότι κάτι είναι αληθές π.χ. βρέχει έξω κατευθυντικές: προσταγές και ερωτήσεις π.χ. μου λές τι έγινε; δεσμευτικές: δέσμευση για μια μελλοντική πράξη (όπως υποσχέσεις και απειλές) π.χ. αν τολμήσεις, θα σε σκοτώσω! εκφραστικές: εκφράζουν ψυχολογικές καταστάσεις. π.χ. Λυπάμαι/Θυμάμαι που…. ανακηρύξεις: Tα ίδια τα λόγια επιτελούν άμεσα μια κοινωνική πράξη π.χ. Aπολύεσαι. Και το όνομα αυτής Μαρία Κάποιες συντακτικές δομές πιο χαρακτηριστικές για ένα είδος λεκτικής πράξης, όπως η προστακτική για κατευθυντικά εκφωνήματα (δώσε το αλάτι). Αντιθέτως, λιγότερο συνηθισμένες δομές όπως η ερώτηση (μου δίνεις το αλάτι;) έμμεσος-ευγενικός τρόπος κατευθυντικότητας

Αξιώματα συνομιλίας φιλόσοφος Γκράις (Grice 1968) Αρχές που καθιστούν δυνατή την ερμηνεία μιας συνομιλίας, όπως Συνεργασία & σχετικότητα/συνάφεια Αλήθεια Τρόπος Αργότερα αμφισβητήθηκε η οικουμενικότητά τους, με το επιχείρημα ότι συνηθίζονται μόνο σε «δυτικές» κοινωνίες.

Συνεργασία & σχετικότητα/συνάφεια: σε μια συνομιλία οι εμπλεκόμενοι έχουν συμφωνήσει να συνεργαστούν, δηλ. να αποκρίνονται με κάτι συναφές σε αυτό που έχει ειπωθεί. ‘Ετσι, ερμηνεύουμε το τι λέγεται ακόμη κι όταν δεν φαίνεται σε πρώτη σκέψη συναφές: π.χ. -Μα είναι βλαμμένος ο άνθρωπος! - Ωραίο πουλόβερ βλέπω σήμερα. Αλήθεια: 'Οταν παραβιάζεται φανερά, αναζητούμε τι συμβαίνει: (π.χ. ειρωνεία ή χιούμορ) π.χ. -Στο πλαίσιο της επίσκεψής του, ο Ομπάμα θα παραστεί σε δεξίωση στον Περισσό. -Ναι, και θα ακολουθήσει δεξίωση στην Αμερικανική Πρεσβεία προς τιμήν των Τζιχαντιστών. Τρόπος (λιτότητα και αμεσότητα): Όταν περιττολογούμε, κάποιο λόγο έχουμε. Π.χ. Θα ήθελες μήπως αυτό που διατηρούμε στην κατάψυξη και είναι φτιαγμένο από γάλα και ζάχαρη; (γονιός που θέλει να αποφύγει τα παιδιά του να ακούσουν τη λέξη «παγωτό").

Συνεπαγωγές του νοήματος με βάση τις γενικές μας γνώσεις Συνεπαγωγές του νοήματος με βάση τις γενικές μας γνώσεις Συμπεράσματα για το νόημα με βάση όχι μόνο τι έχει κυριολεκτικά ειπωθεί αλλά και τι υποθέτουμε ό,τι ισχύει σε κάθε περίπτωση με βάση το τι γνωρίζουμε για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Διαφόρων ειδών συμπεράσματα/συνεπαγωγές: Γεφυροποίησης Εμπλουτισμού

Γεφυροποιητικές συνεπαγωγές Πιο αναλυτικά: Γεφυροποιητικές συνεπαγωγές Ή σύνδεση νοήματος διαφορετικών φράσεων/προτάσεων Τα συμφραζόμενα τις καθιστούν άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο εύκολες. (1) Ο Γιάννης έβγαλε τη μπύρα από το αυτοκίνητο. Η μπύρα ήταν ζεστή. (2) Ελέγξαμε τις προμήθειες για το πικ-νικ. Η μπύρα ήταν ζεστή. (= η μπύρα μέρος των προμηθειών) (3) Του Ανδρέα του αρέσει η μπύρα. Η μπύρα ήταν ζεστή. (=αλλά δεν την ήπιε γιατί ήταν ζεστή)

Συνεπαγωγές εμπλουτισμού όχι τόσο απαραίτητες ενώ λειτουργούν συχνά όχι τόσο απαραίτητες ενώ λειτουργούν συχνά μετά το άκουσμα ή την ανάγνωση, μπορεί και μέρες μετά. Ωστόσο, βασισμένες μόνο στην έρευνα της ανάγνωσης και όχι της ομιλίας. Πιθανόν λοιπόν απόρροια της συγκεκριμένης πειραματικής μεθοδολογίας. δηλ. του γεγονότος ότι ελέγχονται σε περιστάσεις στις οποίες τα άτομα ωθούνται να ξανασκεφτούν το τι έχουν ακούσει/διαβάσει

Οι συνεπαγωγές μπορεί να είναι λανθασμένες γιατί βασίζονται σε ό,τι συνήθως (αλλά όχι αναγκαστικά) συμβαίνει στον κόσμο Το χιούμορ, η έκπληξη, η παρεξήγηση κλπ. συνεπάγονται παραβίαση του τι συνήθως αναμένουμε. Π.χ. Ο Γιάννης χόρευε με τη Μαρία, όταν η Σοφία έφυγε τρέχοντας από το πάρτι μια συνήθης ερμηνεία είναι ότι η Σοφία ζήλεψε και στενοχωρήθηκε. Η αναχώρησή της θα μπορούσε ωστόσο να οφείλεται σε ένα τηλεφώνημα για κάποιο ατύχημα.

Νοητικά μοντέλα Johnson-Laird 1976 Οι γνώσεις μας για τον κόσμο οργανωμένες με διάφορες τρόπους σε σχήματα ή μοντέλα έχουν οικοδομηθεί με βάση καθημερινές εμπειρίες για καταστάσεις, επεισόδια, διαδικασίες κλπ. έχουν εσωτερική δομή: αν ακούσουμε κάτι που αφορά ένα μοντέλο, προβλέπουμε άλλο του μέρος ακόμη κι αν δεν ακουστεί. επιτρέπουν ερμηνεία και προτάσεων που δεν ακούγονται καταρχάς λογικές π.χ. Συμβαίνει συχνά, αλλά 9 φορές στις 10 όχι. Κατανοητή όμως εάν αναφέρεται σε ντεραπάρισμα αυτοκινήτων υπό βροχή.

Παραδείγματα μοντέλων: σχήματα, σενάρια, πλαίσια, γραμματικές ιστορίας Παραδείγματα μοντέλων: σχήματα, σενάρια, πλαίσια, γραμματικές ιστορίας Σχήματα Bartlett (1932) οργάνωση της μνήμης/γνώσης σε σχήματα καθοδηγεί την κατανόηση γεγονότων, πραγμάτων, κειμένων κλπ. Πολύ γενική ιδέα, η οποία εξειδικεύτηκε αργότερα. Πλαίσια (Minsky 1977) -Τυποποιημένα σχήματα για νόημα μιας λέξης. -'Ενα πλαίσιο γνώσης για κάτι (π.χ. τους σκύλους) αποτελείται από σημεία (slots) που γεμίζουν με αξίες ή πληροφορίες (values). -Ορισμένα σημεία πιο απαραίτητα και αφορούν όλες τις σχετικές περιπτώσεις (π.χ. ο σκύλος είναι ζώο και τετράποδο), ενώ άλλα λιγότερο σημαντικά (π.χ. το χρώμα των σκύλων)

Παράδειγμα πανεπιστημιακής διάλεξης: Σενάρια (Schank & Abelson 1977). Ειδικό είδος πλαισίου για καθημερινές δραστηριότητες (π.χ. επίσκεψη σε οδοντίατρο, φαγητό σε ταβέρνα). Παράδειγμα πανεπιστημιακής διάλεξης: «Μπαίνουμε σε αίθουσα, αναζητούμε φίλους, βρίσκουμε θέση, καθόμαστε, τοποθετούμε τσάντες/βγάζουμε παλτά, βγάζουμε τετράδιο/στυλό, μιλάμε, κοιτάμε αυτόν που θα δώσει τη διάλεξη, ακούμε, κρατάμε σημειώσεις, βλέπουμε το ρολόι μας, ρωτάμε ερωτήσεις, aφαιρούμαστε/ ονειροπολούμε, κοιτάμε τι κάνουν οι άλλοι, κλείνουμε τετράδιο, μαζεύουμε πράγματα, σηκωνόμαστε να φύγουμε». -Από τις δραστηριότητες αυτές μερικές πιο κομβικές, με αποτέλεσμα να τις θυμόμαστε πιο εύκολα π.χ. η θεματική της διάλεξης και λιγότερο το ότι κοιτάξαμε το ρολόι μας.

Γραμματικές ιστορίας (Τhorndyke 1977) δομή των αφηγημάτων από σκοπιά περιεχομένου τους. επιμέρους ενότητες: Σκηνικό (Χαρακτήρες, τόπος, χρόνος), Θέμα (στόχος ηρώων), Επίλυση (προβληματικής ή περιπλοκής) κτλ. ορισμένες ενότητες πιο απαραίτητες για κατανόηση ιστορίας, γι’ αυτό και τις θυμόμαστε πιο εύκολα σε παραφράσεις ιστοριών (π.χ. πρόσωπα-τόπος-χρόνος, γεγονός εκκίνησης, περιπλοκής και επίλυσης της ιστορίας). Πείραμα: ιστορίες που δεν ακολουθούν την καθιερωμένη σειρά ενοτήτων (π.χ. το θέμα στο τέλος) ή παραλείπουν βασικά στοιχεία (π.χ. ήρωα) δύσκολες στην κατανόηση και απομνημόνευση.

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΜΙΛΙΑΣ λιγότερο μελετημένη σχετικά με την κατανόηση . ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΜΙΛΙΑΣ λιγότερο μελετημένη σχετικά με την κατανόηση . Δύο θεωρητικές τάσεις: Α) Ανεξαρτησία γλώσσας και σκέψης: σκέψη προγενέστερη και γλώσσα μόνο μετάφραση της σκέψης σε λόγια (Fodor 1975). Fromkin, Garrett, Levelt: 3 στάδια α) Σύλληψη ή εννοιοποίηση των προθέσεων/σκέψεων β) Γλωσσική διατύπωση των προθέσεων (γ) Εκτέλεση (άρθρωση ή γραφή) γλωσσικού σχεδίου. Β) Η σκέψη δεν προηγείται πάντα της γλωσσικής της διατύπωσης. Επαναδιατυπώσεις, κομπιάσματα και παραδρομές ομιλίας δείχνουν μεγαλύτερη διαπλοκή ανάμεσα στη σύλληψη και στη διατύπωση μιας σκέψης. Dell (1986): αδύνατος ο απόλυτος διαχωρισμός των τριών επιπέδων. Συμβατή προσέγγιση με θεωρίες όπως του Βυγκότσκι (1934) ότι γλώσσα και σκέψη δεν διαχωρίζονται συνήθως από ένα σημείο της ανάπτυξης και μετά.

Παύσεις/κομπιάσματα: υποθέσεις Eμπειρική διερεύνηση της ομιλίας μέσα από: παύσεις, κομπιάσματα, παραδρομές, αδυναμία ανάκλησης λέξεων Παύσεις/κομπιάσματα: υποθέσεις Κάθε 5-8 λέξεις. Μεγαλύτερες πριν από λιγότερο προβλέψιμες λέξεις., Αντανακλούν δυσκολία ανάκλησης λιγότερο οικείων λέξεων. (Goldman-Eisler 1958, 1968) Ωστόσο, μεταγενέστερα: Παύσεις επιτελούν ποικίλους ρόλους, π.χ. κατά τον αρχικό σχεδιασμό μιας σκέψης και όχι μόνο όταν επιχειρούμε να τη διατυπώσουμε. 'Οσο μάλιστα πιο δύσκολο το θέμα, τόσο πιο συχνές παύσεις παύσεις αναστολής λιγότερο πριν από δύσκολες λέξεις και περισσότερο όταν προβλήματα οργάνωσης του νοήματος μιας ολόκληρης πρότασης Βeattie & Butterworth (1979): Επίσης, στο τέλος των προτάσεων μάλλον για να διευκολυνθεί ο ακροατής στην παρακολούθηση του νοήματος.

Το φαινόμενο «στην άκρη της γλώσσας» δυσκολία ανάκλησης λέξεων Το φαινόμενο «στην άκρη της γλώσσας» δυσκολία ανάκλησης λέξεων Ιδιόμορφο είδος παύσης Πειραματικά και φυσικά δεδομένα: όταν αγωνιζόμαστε να ανασύρουμε μια λέξη από τη μνήμη μας, νιώθουμε ταυτόχρονα ότι τη γνωρίζουμε κι ότι θα τη θυμηθούμε από στιγμή σε στιγμή. ‘Εχουμε πρόσβαση στον ορισμό της γιατί συχνά καταφεύγουμε σε περιφραστική περιγραφή της. Γι’ αυτό και θεωρούμε ότι το νοητικό λεξικό καταγράφει πληροφορίες για το νόημα κυρίως. Ωστόσο, κάποιες φορές ανακαλούμε και φωνολογικές ιδιότητες της λέξης, συνήθως την πρώτη συλλαβή. Επομένως, η νοητική καταχώριση λέξεων μπορεί να βασιστεί και στον ήχο.

Παραδρομές της ομιλίας Το κύριο μέσο οικοδόμησης υποθέσεων για τις νοητικές διεργασίες της ομιλίας. ‘Εχουν απασχολήσει αρκετά πριν τη συγκρότηση της σύγχρονης ψυχογλωσσολογίας (π.χ. τον Freud στην ψυχανάλυση). Πρώτη φάση έρευνας: Πώς μπορούμε να περιγράψουμε τις παραδρομές με βάση τις έννοιες της γλωσσολογίας: π.χ. στο επίπεδο ενός φωνήματος, μιας γραμματικής κατάληξης, μιας λέξης κλπ.; Το είδος των παραδρομών θεωρήθηκε ότι μπορούσε να αποκαλύψει πώς ακριβώς αναπαρίσταται η γλωσσική γνώση στο νου, επιβεβαιώνοντας ή απορρίπτοντας τις ιδέες της γλωσσολογίας για την περιγραφή της γλώσσας (βλ. κυρίως το έργο της Fromkin).

Όχι μόνο περιγραφή αλλά και εξήγηση του γιατί προκαλούνται Όχι μόνο περιγραφή αλλά και εξήγηση του γιατί προκαλούνται Μεταγενέστερη φάση έρευνας: Υποθέσεις και για αιτίες παραδρομής, δηλ. νοητικές διεργασίες ομιλίας ή εφαρμογής των γλωσσικών γνώσεων, όχι μόνο για το είδος της π.χ. μαραδώνιος θρόμος (μαραθώνιος δρόμος) Μετάθεση φωνημάτων, δηλ. λάθος στο επίπεδο του φωνήματος Εξήγηση: Φωνολογική προσμονή, δηλ. πιο πρώιμη εμφάνιση φωνήματος επόμενης λέξης. Γιατί; Υπόθεση: η σκέψη και η γλωσσική της διατύπωση στο νου τρέχουν πιο γρήγορα από άρθρωση

Σχήματα περιγραφής των παραδρομών (π.χ. Fay & Cutler 1977) φωνολογικές: π.χ. τι μπορούν να μας πουν για τη σχέση ανάμεσα στην άρθρωση και τη σκέψη; Η μπούστα (=φούστα) αυτή δε μου μπαίνει Λόγα (=Γλώσσα) λανθάνουσα την αλήθεια λέγει δε θέλω να φάω φαρούλι (=μαρούλι) μορφολογικές: τί μπορούν να μας πούν για τις γραμματικές γνώσεις των ομιλητών και την εφαρμογή τους σε ορισμένες περιστάσεις; π.χ. έχουν φύγουν οι φλόγες φεύγει αγαπάγει

σημασιολογικές: τι μπορεί να μας πούν για τις βαθύτερες προθέσεις των ομιλητών ή για την οργάνωση των λέξεων στο νου; Π.χ. η συνεδρίαση μόλις έληξε (=άρχισε) κλείσε τον αριθμητή (=θερμοσίφωνα) κουνάει το χτυπητό σου (=χτυπάει το κινητό σου.) μίξεις λέξεων/φράσεων, τι μπορεί να μας πούν για το πώς οικοδομούνται σύνθετες λέξεις; π.χ. παράκακος =παράξενος και κακός ελλήνικες =έλληνες ενήλικες φενικά =φαίνεται τελικά δροσεράκι= δροσερό αεράκι