Δανάη Χαλκιαδάκη Ιβάν Παράσχης Η συμβολή του Αριστοτέλη στην Οικονομική Σκέψη Συνεργασία: ΓΕΛ Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος Pierce- 1ο ΓΕΛ Αγίας Παρασκευής- 1ο ΓΕΛ Χολαργού Μανώλης Γιαννάκης Μαρίζα Καστανάκη (μαθητές Β’ Λυκείου)  ΓΕΛ Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος - Pierce Στέλιος Κυρμουτσέλης Θεοδώρα Μαχειμάρη (μαθητές της Β’ Λυκείου) 1ο ΓΕΛ Αγίας Παρασκευής Δανάη Χαλκιαδάκη Ιβάν Παράσχης Κωσταντίνος Κηπουρός Στέφανος Δέλκος (μαθητές της Β΄ λυκείου) 1ο ΓΕΛ Χολαργού

Εισαγωγή Τα κείμενα του Αριστοτέλη με αναφορές σε οικονομικές έννοιες: «Πολιτικά» «Ηθικά Νικομάχεια» «Ρητορική Τέχνη». Γράφει για οικονομικά ζητήματα ως φιλόσοφος και όχι ως οικονομολόγος (με τη σύγχρονη έννοια του όρου), αλλά οι αναλύσεις του είναι οικονομικές. Η συμβολή του Αριστοτέλη στην οικονομική σκέψη αξιολογείται με βάση το σύνολο της πνευματικής του κληρονομιάς.

Αριστοτέλης ως Οικονομολόγος Ο Αριστοτέλης, μαζί με τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα θεωρούνται οι πρώτοι οικονομολόγοι της αρχαιότητας. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται ως ο πρώτος θεωρητικός οικονομολόγος ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της Οικονομικής Επιστήμης, καθώς εισήγαγε για πρώτη φορά: τη διάκριση μεταξύ αξίας χρήσης και αξίας ανταλλαγής των αγαθών («πραγμάτων») τη θεωρία της δίκαιης ανταλλαγής τη θεωρία του χρήματος την ιδέα της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας κλπ. Οι αναλύσεις του θεωρούνται θεμελιώδεις ανά τους αιώνες.

«Ευδαίμων» είναι ο ενεργητικός άνθρωπος που δρα σύμφωνα με την αρετή. Ευδαιμονία – Μεσότητα Θεμελιώδη δεδομένα στα οποία στηρίζεται η οικονομική ανάλυση του Αριστοτέλη «Ευδαίμων» είναι ο ενεργητικός άνθρωπος που δρα σύμφωνα με την αρετή. Η ευδαιμονία είναι το ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός κάθε ανθρώπου αλλά και της «Πόλεως». Η μεσότητα είναι η έλλειψη υπερβολής προς όλες τις κατευθύνσεις και αποτελεί το σωστό μέτρο μεταξύ δύο άκρων.

Αναφορές στον Αριστοτέλη Θετικές Αναφορές Στο «Κεφάλαιο» του Karl Marx. Στην «Ιστορία Οικονομικής Σκέψης» του ιστορικού Eric Roll. Στο έργο του Καθηγητή S.Todd Lowry Στο έργο του Καθηγητή Garry Gordon Στο έργο του Καθηγητή Spencer J. Pack Αρνητικές Αναφορές Στον Joseph Schumpeter Στον M. I. Finley

Αξία Χρήσης και Αξία Ανταλλαγής των πραγμάτων Κατά τον Αριστοτέλη κάθε πράγμα έχει δύο χρήσεις. Για το σκοπό για τον οποίο έχει παραχθεί, δηλαδή έχει μια αξία χρήσης. Για ανταλλαγή, δηλαδή έχει μια ανταλλακτική αξία. Η διάκριση των δύο αξιών από τον Αριστοτέλη θεωρείται σημαντική, καθώς οι αρχικές ανταλλαγές αναπτύχθηκαν, έγιναν εμπόριο και οδήγησαν στη δημιουργία πλούτου.

Κατηγορίες Ανταλλαγών 2ο είδος: Α-Χ-Α΄: πώληση αγαθού με ταυτόχρονη είσπραξη του αντιτίμου και αγορά άλλου αγαθού. 1ο είδος: Α-Α΄ αντιπραγματισμός ή ανταλλαγή αγαθών δίχως μεσολάβηση χρήματος. 3ο είδος: Χ-Α-Χ΄: αγορά αγαθού με σκοπό την μεταπώλησή του σε υψηλότερη τιμή (παραπέμπει στη δημιουργία υπεραξίας κατά Μαρξ – σώρευση πλούτου υπό μορφή χρήματος). 4ο είδος: Χ-Χ΄: παραγωγή χρήματος από χρήμα π.χ. είσπραξη τόκου (το χρήμα μεταλλάσσεται το ίδιο σε αντικείμενο εμπορίας.

Το χρήμα και συναλλαγή Ανάπτυξη των ανταλλαγών θέσπιση του χρήματος Το χρήμα και συναλλαγή Ανάπτυξη των ανταλλαγών θέσπιση του χρήματος Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης οι άνθρωποι συμφώνησαν για να διευκολύνουν τις συναλλαγές τους να δίνουν και να λαβαίνουν ένα πράγμα, που και το ίδιο είναι χρήσιμο και επιπλέον είναι και εύχρηστο. Τέτοια πράγματα ήταν ο σίδηρος, ο άργυρος, και άλλα παρόμοια, που αποτέλεσαν το πρώτο χρήμα. Αργότερα το χρήμα πήρε τη μορφή του νομίσματος, εφόσον επιβλήθηκε δια νόμου.

Λειτουργίες Χρήματος Το χρήμα είναι μέσο ανταλλαγών . («γίνεταί πως μέσον») Το χρήμα είναι μέτρο της σχέσης των πραγμάτων κατά τις συναλλαγές («πάντα γαρ μετρεί»). Το χρήμα είναι μέσο συσσώρευσης πλούτου («πολλές φορές ορίζουν τον πλούτο ως πλήθος νομισμάτων»). Το χρήμα, όταν πάρει τη μορφή του νομίσματος είναι εξ ολοκλήρου πράγμα κατά σύμβαση (δεν έχει καμία εκ φύσεως χρησιμότητα για τη ζωή).

Χρηματιστική Ο όρος αυτός αφορά τους τρόπους με τους οποίους αποκτώνται τα αγαθά. O Αριστοτέλης διακρίνει τη χρηματιστική σε: Χρηματιστική κατά φύση προηγήθηκε ιστορικά αφορά την οικιακή οικονομία σκοπός της είναι η εξασφάλιση χρήσιμων πραγμάτων. Χρηματιστική παρά φύση έπεται ιστορικά απαιτεί χρήμα αφορά στο εμπόριο, στον τοκισμό, στην μισθαρνία αποσκοπεί στο μέγιστο κέρδος, στη δημιουργία πλούτου. ονομάζεται καπηλικόν.

Εμπόριο Το εμπόριο χωρίζεται κατά τον Αριστοτέλη σε τρεις κλάδους: στο κατά ξηράς στο κατά θάλασσα στην έκθεση και τακτοποίηση των προϊόντων του εμπορίου (Παράστασις). Τα είδη εμπορίου διαφέρουν μεταξύ τους ως προς: την ασφάλεια διεξαγωγής το κέρδος που αποφέρουν.

Τοκισμός Τοκισμός= δανεισμός χρημάτων με τόκο. Από όλους τους τρόπους απόκτησης χρημάτων, ο τοκισμός είναι αντίθετος προς τη φύση. Η είσπραξη τόκων από δανεισμό δεν είναι αποτέλεσμα της χρήσης του χρήματος για τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε. Το χρήμα δεν πρέπει να γεννάει χρήμα, δηλαδή να αυξάνεται λόγω του τόκου.

Μισθαρνία Μισθαρνία= η εργασία έναντι μισθού. μισθωτή εργασία Μισθαρνία= η εργασία έναντι μισθού. μισθωτή εργασία η εργασία των τεχνιτών ή των βαναύσων τεχνιτών η εργασία των ανειδίκευτων εργατών («η των ατέχνων και των σώματι μόνω χρησίμων»)

Τρίτο είδος Χρηματιστικής Μεταξύ της κατά φύση χρηματιστικής (οικιακή οικονομία) και της παρά φύση χρηματιστικής (εμπόριο, τοκισμός, μισθωτή εργασία), ο Αριστοτέλης τοποθετεί το τρίτο είδος χρηματιστικής, το οποίο περιλαμβάνει τις οικονομικές δραστηριότητες της υλοτομίας και της εξόρυξης μεταλλευμάτων πάσης φύσεως. Η κατάταξη αυτή οφείλεται στο ότι τα προϊόντα της υλοτομίας και της μεταλλευτικής παράγονται ή προέρχονται από την γη ή είναι αντικείμενα εμπορίου.   Ο Αριστοτέλης δεν κάνει ρητή αναφορά στην οικονομική δραστηριότητα της μεταποίησης-βιοτεχνίας, παρότι την εποχή εκείνη υπήρχε σημαντική μεταποιητική δραστηριότητα (όπλα, αγγεία, αγάλματα, δέρματα κ.λπ.). Τυπικά, κατατάσσονται στο πρώτο ή στο τρίτο είδος χρηματιστικής. Τρίτο είδος Χρηματιστικής Εκτός από την κατά φύση χρηματιστική (οικιακή οικονομία) και την παρά φύση χρηματιστική (εμπόριο, τοκισμός, μισθωτή εργασία), ο Αριστοτέλης διακρίνει το τρίτο είδος χρηματιστικής. Αυτό περιλαμβάνει τις οικονομικές δραστηριότητες που αφορούν προϊόντα που παράγονται ή προέρχονται από τη γη ή είναι αντικείμενα εμπορίου: υλοτομία εξόρυξη μεταλλευμάτων πάσης φύσεως Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει ρητά την οικονομική δραστηριότητα της μεταποίησης-βιοτεχνίας.

Η σημασία του χρήματος κατά τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί: Τον συνεχή προσπορισμό χρήματος ανήθικο. Το χρήμα λειτουργεί ταυτόχρονα και ως μέσον (για να μεσολαβεί στις ανταλλαγές) και ως σκοπός. Υιοθετεί την αρχή ότι ένα αγαθό έχει ρόλο χρήματος λόγω της γενικής αποδοχής του ως μέσου συναλλαγών. Το χρήμα δεν είναι φυσικό αλλά νόμιμο (η αξία του δίνεται από τον άνθρωπο) και έχει ως βασικές λειτουργίες: μέτρο αξίας, μέσο πληρωμών και αποθησαυρισμού. Το χρήμα είναι ανάξιο να μετρά και να αποτιμά την ανθρώπινη εργασία.

Κοινωνικές ανισότητες Άνιση κατανομή του πλούτου κοινωνικές ανισότητες αποδιοργάνωση, διατάραξη του πολιτεύματος. «Οι πολύ εύποροι τείνουν να γίνονται αλαζόνες και μεγαλοαπατεώνες μάλλον και οι πολύ φτωχοί κακοποιοί και μικροαπατεώνες κυρίως».

Οικονομική Πολιτική Μεσαία Τάξη Για πολιτική και κοινωνική ομαλότητα, αλλά και οικονομική πρόοδο, απαιτείται μια: Ευάριθμη Εκπαιδευμένη μεσαία τάξη Λογική Ισχυρή με αποτέλεσμα την αντιρρόπηση των υπέρμετρων αξιώσεων των άκρων.

Οικονομική Πολιτική Φτώχεια Η μεγάλη φτώχεια απειλεί τη Δημοκρατία. Ο Αριστοτέλης προτείνει: Μέτρα δομικού χαρακτήρα και όχι πολιτικές για να αντιμετωπιστεί η συγκυρία χωρίς να λύνεται το πρόβλημα. Τα επιδόματα και τα συσσίτια ανακουφίζουν τους φτωχούς δεν αντιμετωπίζουν όμως το πρόβλημα. Λύσεις: Ένταξη των φτωχών στην παραγωγική διαδικασία μέσω της βοήθειας της πολιτείας. Τη συσχέτιση γης προς τον πληθυσμό και άρα πληθυσμιακό έλεγχο.

Ευημερία και Δημογραφικά Χαρακτηριστικά (1) Υπερβολικά μεγάλος πληθυσμός : Δυσκολεύει τη διοίκηση της πόλης Κινδυνεύουν η τάξη και η ευνομία ► εγκληματικότητα Αλλοιώνεται η σύνθεση του πληθυσμού ► διευκολύνεται η συμμετοχή των ξένων στην πολιτική ζωή ►νόθευση πολιτεύματος. Αυξάνεται ο αριθμός των φτωχών ► εξεγέρσεις

Ευημερία και Δημογραφικά Χαρακτηριστικά (2) Υπερβολικά λίγος πληθυσμός: Χάνεται η αυτάρκεια της πόλης (δυνατότητα ικανοποίησης των αναγκών με τα δικά της μέσα). Μειώνεται η ισχύς της πόλης έναντι των εχθρών. Το μέγεθος του πληθυσμού συνδέεται και με την ατομική περιουσία του πολίτη, ώστε το μέγεθός της να του εξασφαλίζει μη επίπονη ζωή, αλλά ούτε πολυτελή και σπάταλη.

Θεσμικό Πλαίσιο Ατομική ιδιοκτησία - Κοινή Χρήση Τίθεται υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας διότι: Είναι ευχαρίστηση να θεωρεί κάποιος πως κάτι του ανήκει, χωρίς να σημαίνει πως είναι εγωιστής. Ο καθένας παίρνει αποφάσεις για το δικό του κτήμα για να αποφεύγεται η κακή διαχείριση των κοινόχρηστων πόρων. Εξασφαλίζει αυτάρκεια και ανεξαρτησία και συμβάλλει στην ελευθερία του ατόμου.

Οι νόμοι α. Η Τήρηση των νόμων «Ώσπερ σώμα στερηθέν πίπτει, ούτω και πόλις, μη όντων νόμων, καταλύεται» Όπως το σώμα δε μπορεί να ζει χωρίς ψυχή, έτσι και η πόλη δε μπορεί να υπάρξει χωρίς νόμους

Οι νόμοι β. Η Σταθερότητα του Θεσμικού Πλαισίου Οι νόμοι δεν πρέπει να αλλάζουν συχνά επειδή: Η βελτίωση των δημόσιων πραγμάτων που προέρχεται από την αλλαγή των νόμων μπορεί να είναι μικρή. Είναι επιζήμιο να συνηθίζει κανείς τους πολίτες να καταργούν εύκολα τους νόμους Η εύκολη και αβασάνιστη μεταβολή των ισχυόντων νόμων συντελεί στην εξασθένιση της δύναμης του νόμου.  

Διαφάνεια και λογοδοσία Ο Σταγειρίτης προτείνει: Η παράδοση του δημόσιου χρήματος να γίνεται με παρόντες τους πολίτες. Να κατατίθενται αντίγραφα των λογαριασμών κατά φατρίες, λόχους και φυλές. Να ενθαρρύνεται η αφιλοκερδής άσκηση των πολιτικών εξουσιών. Να ορίζεται από την πολιτεία ανεξάρτητη αρχή για τον έλεγχο των δημόσιων λογαριασμών.

Η επικαιρότητα των θέσεων του Αριστοτέλη Θεσμικό πλαίσιο: σταθερότητα στους νόμους. Η πρόδρομη ανάλυση της δημιουργίας αγορών χρήματος και συναλλαγών: Τοκογλυφία Δημιουργία μονοπωλίων Η κοινωνική πολιτική. Η κοινή χρήση των πόρων: Στην κοινή χρήση των πόρων τα άτομα δίνουν έμφαση στο ατομικό τους συμφέρον εις βάρος του κοινού καλού (π.χ. αλόγιστη εκμετάλλευση φυσικών πόρων). Ο Αριστοτέλης σε γραμματόσημο του 1996

Ευχαριστούμε για την προσοχή σας!

Ελληνική Βιβλιογραφία «Αριστοτέλους ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ», Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα, 1949. «Αριστοτέλους ΠΟΛΙΤΙΚΑ», Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα, 1975. «Αριστοτέλους ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ», Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα, 1975. Δερτιλή Π.Β.: «Ο Αριστοτέλης ως Οικονομολόγος», ΣΠΟΥΔΑΙ, Ιούλιος -Αύγουστος 1969, ΙΘ’ Τόμος, αρ. τεύχους 4. Δούκα Π.Γ.: «Οικονομικές Θεωρίες, Αρχές Διοίκησης & Αρχαία Ελληνική Σκέψη», Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα, 2007. Έξαρχου Γιώργη: «Τα Εφαρμοσμένα Οικονομικά στην Αριστοτελική Δημοκρατία», Εφημερίδα ΑΥΓΗ, 8-3-2015. Λιανού Θ.Π.: «Μαρξιστική Οικονομική Θεωρία», Εκδόσεις Μπένου, Αθήνα, 1997. Λιανού Θ.Π.: «Η Πολιτική Οικονομία του Αριστοτέλη», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2012. Μαρξ Καρλ: «Το Κεφάλαιο», Τόμος Πρώτος, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002. Μπαλόγλου Χρ.: «Αριστοτέλης και Απόστολος Παύλος περί οικονομικής κρίσεως», 18ο Συνέδριο Ελλήνων Ιστορικών Οικονομικής Σκέψης, Αθήνα, Οικονομικό Τμήμα του Ε.Κ.Π.Α., 10-11/6/2016. Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων: «Αριστοτέλης-Κορυφαίος διδάσκαλος και στοχαστής», Σεμινάριο 36, Ελληνοεκδοτική, ΑΘΗΝΑ, 2009. Παππά Έλλης: «Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ του Μαρξ», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1983. Πασχαλίδη Δ.Ε.: «Αριστοτέλη Ηθικά Νικομάχεια & Πολιτικά», Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 2001. Ρολ Έρικ: «Ιστορία Οικονομικής Σκέψεως», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1955.

Αγγλική Βιβλιογραφία Finley M. I.: «Aristotle and Economic Analysis», Past and Present 47 (1970), pp. 3-25. Gordon Barry: «Research on the Economics of the Talmud», Research in the History of Economic Thought 11 (1993), pp. 212-218. Lowry S. Todd.: «The Archaeology of Economic Ideas. The Greek Classical Tradition», Duke University Press, Dunham, 1987 (1987a). Lowry S. Todd. (Επιμέλεια): «Pre-Classical Economic Thought», Kluwer, Boston, 1987 (1987b). Pack J. Spencer: «Aristotle, Adam Smith and Karl Marx», Edward Elgar, Cheltenham (UK), 2010. Schumpeter J.: «History of Economic Analysis», Oxford University Press, Oxford, 1954.

Πηγές Εικόνων http://www.xorisorianews.gr/%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CE%AE%CE%BC%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1-%CF%80%CF%8C%CF%83%CE%BF-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%AF%CF%87/ http://www.nea-acropoli.gr/magazine/index.php/philoso-phorum-nea-acropoli-articles/2-aristotelis-vs-platona-diafores-dyo-giganton http://boriattika.blogspot.gr/2012/02/o.html http://www.hellinon.net/ANEOMENA/Diatrofi.htm