Ένα μνημείο σε λειτουργία
Κτίστηκε στις αρχές του δεύτερου μισού του 14ου αιώνα στα νότια των τειχών της Ακρόπολης. Κτήτορες ήταν ο Μάρκος και ο Δωρόθεος Βλατής. Όταν κτίστηκε η μονή μητροπολίτης στην πόλη ήταν ο Γρηγόριος Παλαμάς. Ο Δωρόθεος ήταν γνωστός στους Θεσσαλονικείς για τη μεγάλη πνευματική του ακτινοβολία, γι’ αυτό αναδείχθηκε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Ο Μάρκος, αδελφός της I. Μονής Λαύρας Αγίου Όρους, πέρασε τον περισσότερο καιρό του στο Όρος.
Με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1387, το Καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί. Η Μονή έλαβε την επωνυμία της από τους ιδρυτές αδελφούς, αλλά κατά την Τουρκοκρατία προσέλαβε και δεύτερη, ως Τσαούς, προς τιμήν του πρώτου Τούρκου διοικητού, Τσαούς μπέη για τις πολύτιμες υπηρεσίες του προς τη Μονή και την υπεράσπιση των μοναχών στα δίκαια αιτήματά τους για τη διασφάλιση των πλούσιων κτημάτων της.
Η Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων, βρίσκεται στο κέντρο της Άνω πόλης, 80 μ νότια της οδού Επταπυργίου και 150 μ ανατολικά του ναού Οσίου Δαβίδ ( κοντά στις οδούς Ηγουμένου Τιμοθέου, Αγαθάγγελου και Δημάδη- απέναντι από τον Πύργο των Παλαιολόγων). Οι κτιριακές εγκαταστάσεις της Μονής εκτείνονται σε μία έκταση είκοσι δύο στρεμμάτων. Η μονή είναι χτισμένη πάνω σε βραχώδες και κατηφορικό έδαφος, σε υψόμετρο 130 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, σε θέση από την οποία φαίνεται πανοραμικά όλη η Θεσσαλονίκη και η γύρω περιοχή μέχρι τον Όλυμπο. Πιθανόν να υπήρχε,στο χώρο που βρίσκεται η μονή, παλαιότερος πρωτοχριστιανικός ναός.
Η μονή Βλατάδων ονομάζεται Σταυροπηγιακή Πατριαρχική γιατί δεν ανήκει στην Μητρόπολη Θεσσαλονίκης ούτε στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών αλλά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Αξιόλογη είναι και η συλλογή των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χειρογράφων, περί τα 100, κατά το πλείστον λειτουργικού περιεχομένου, μερικά των οποίων μοναδικά στο είδος τους. Ένα από τα αξιολογότερα κειμήλια της Μονής είναι το Καυκίον ή άγιον Ποτήριον ή άλλως Αγιόκουπα, το οποίο κατά παράδοση ήταν το Άγιον Ποτήριον του Μυστικού Δείπνου. Από το παλιό μοναστηριακό συγκρότημα της Μονής Βλατάδων ελάχιστα κτίρια διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Πχ. Το καθολικό ήταν ταφικό παρεκκλήσι.
Το νέο μοναστήρι αφιερώθηκε στον Παντοκράτορα Χριστό, που τιμούνταν στη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. Η μονή έχει έναν εκτεταμένο περίβολο. Εκεί σώζεται ένα σύστημα τριών βυζαντινών δεξαμενών (κινστέρνες), που μοίραζαν το νερό- με κλειστούς και ανοιχτούς υδραγωγούς- του όρους Χορτιάτη σε ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη, από τα Βυζαντινά ακόμη χρόνια. Ο ιερός ναός είναι ρυθμού σταυροειδούς μετά τρούλου με περίστωο. Μόνο το ιερό, το παρεκκλήσι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, ο τρούλος με το γύρω τμήμα του, καθώς και ο εσωτερικός νότιος τοίχος ανήκουν στο αρχικό βυζαντινό κτίσμα. Τα υπόλοιπα ανάγονται χρονικά στο 1801, όταν ο ναός επισκευάστηκε ριζικά από το Θεσσαλονικέα μεγαλέμπορα Ιωάννη Καυταντζόγλου.
Η Μονή είναι ανδρική. Σήμερα υπάρχουν εννέα μοναχοί στη Μονή. Στη Μονή υπάρχουν μοναχοί από διάφορες χώρες. Ο προηγούμενος ηγούμενος της Μονής είναι ο Μητροπολίτης Τυρολόης και Σερεντίων Παντελεήμων Ροδόπουλος. Ο τωρινός ηγούμενος της Μονής είναι ο π. Νικηφόρος Ψυχλούδης.
Ναός Μονής Βλατάδων Το σχέδιο του καθολικού της Μονής
Μάρμαρον ἀ πό τόν ἀ ρχαιότατο ναό το ῦ Πυθίου Ἀ πόλλωνος (ΜΟΝΗ ΒΛΑΤΑΔΩΝ), όπου ο Ἀ πόστολος Παύλος ἐ κήρυξε. Στη Μονή Βλατάδων, όπως και στη Ροτόντα, κήρυξε ο Απόστολος Παύλος.
Οι Αγιογραφίες του καθολικού της Μονής Πρόσφατα ανακαλύφθηκαν και τοιχογραφίες του 11 ου αιώνα εντός του ναού. Στο ιερό είναι γνωστό ότι υπήρχαν τοιχογραφίες, οι οποίες όμως καταστράφηκαν. Με δυσκολία διακρίνονται και ολόσωμες μορφές αγίων και προφητών ανάμεσα στα παράθυρα του τρούλου. Στον κυρίως ναό, κάτω από τα τόξα του τρούλου, υπάρχουν δύο σειρές με τοιχογραφίες αγίων και προφητών. Στις αρκετά κατεστραμμένες τοιχογραφίες του τοίχου της νότιας στοάς διακρίνονται, στην κάτω ζώνη, στρατιωτικοί άγιοι μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει επιβλητικός και ολόσωμος «Ο Άγιος Δημήτριος».
Η Μονή είχε στην κυριότητά της πολλά και πλούσια μετόχια μέσα και έξω από την πόλη, τα οποία ήσαν κατοχυρωμένα με πατριαρχικά και μητροπολιτικά γράμματα, καθώς και με φιρμάνια σουλτάνων. Τα μετόχια της μονής είναι : 1. Ο Ιερός Ναός της Παναγίας Λαγουδιανής ή Λαοδηγητρίας, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή το Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου ο Ορφανός, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή το Ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή το Ο Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου (Μπασίς),σε προάστιο της Καλαμαριάς.
Τα παγόνια είναι το σύμβολο της Μονής. Το παγόνι σύμφωνα με την πίστη μας είναι ένα από τα πουλιά του παραδείσου και συμβολίζει την αθανασία.
ΜΟΝΗΒΛΑΤΑΔΩΝΜΟΝΗΒΛΑΤΑΔΩΝ 1. Ήταν ο Τσαούς. 2. Άγιος Νικόλαος ο …, μετόχι της Μονής. 3. Είναι το καθολικό. 4. Ο προηγούμενος … της Μονής ονομαζόταν π. Παντελεήμων Ροδόπουλος. 5. Το επώνυμο των αδελφών Μάρκου και Δωροθέου. 6. Σε αυτή τη Μονή πήγε ο Μάρκος. 7. Τη συμβολίζει το παγόνι. 8. Κάτω από τα τόξα του,υπάρχουν δύο σειρές με τοιχογραφίες αγίων και προφητών. 9. Λεγόταν αλλιώς το καυκίον. 10. Η μονή έχει ένα σύστημα τριών βυζαντινών … 11. Ψάλλονται στον ναό της Μονής. 12. Το όνομα του τωρινού ηγουμένου της Μονής. ΠΕΗΣ ΡΦΑΝΟΣ ΑΟΣ ΓΟΥΜΕΝΟΣ ΛΑΤΤΗΣ ΑΥΡΑ ΘΑΝΑΣΙΑ ΡΟΥΛΟΣ ΓΙΟΚΟΥΠΑ ΕΞΑΜΕΝΩΝ ΔΕΣ ΙΚΗΦΟΡΟΣ
Αμανατίδης Θεοχάρης Γαζέας Θεόδωρος Δημητρίου Δημήτριος Δούρδας Ιωάννης Ζηλάκη Αικατερίνη Ζηβόντση Ελένη Κελεκίδου Ελευθερία Κουσουρέτας Νικόλαος Πέσσιου Ελένη Τηλκερίδης Σάββας Τόνα Δήμητρα Μαθαίνουμε το χθες, κερδίζουμε το αύριο.