ΘΕΩΝ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ ΚΑΙ YΠΑΤΙΑ Η ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΑΣΤΡΟΝΟΜΟΣ Στράτος Θεοδοσίου, αναπληρωτής καθηγητής Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών

Υπατία και Θέων ο Αλεξανδρεύς Θέων ο Αλεξανδρεύς (320-395) Ο μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος Θέων ο Αλεξανδρεύς, ο οποίος άκμασε γύρω στο 380 μ.Χ., ήταν ο πατέρας της διάσημης μαθηματικού Υπατίας. Πιθανότατα γεννήθηκε το 320 (ή κατ’ άλλους το 335) και απεβίωσε το 395 (ή κατ’ άλλους το 405). Αναφέρεται και ως Θέων ο Νεότερος, μετά δηλαδή τον σπουδαίο μαθηματικό και φιλόσοφο Θέωνα τον Σμυρναίο, η ακμή του οποίου τοποθετείται στα τέλη του 1ου μ.Χ. αιώνα. Υπατία και Θέων ο Αλεξανδρεύς

Ο Θέων ο Αλεξανδρεύς, σύμφωνα με το λεξικό Σούδα ήταν φιλόσοφος που άκμασε στην Αίγυπτο και σύγχρονος του φιλόσοφου Πάππου. Έγραψε διάφορα μαθηματικά και αριθμητικά έργα: Περί σημείων και εξετάσεων των πτηνών, Περί της (εώας) επιτολής του Σείριου Περί πλημμύρων του Νείλου κ.ά. Κατά λέξη, στη Σούδα, γράφονται τα εξής: «Θέων ο εκ του μουσείου, Αιγύπτιος φιλόσοφος, σύγχρονος δε Πάππω τω φιλοσόφω, και αυτώ Αλεξανδρεί,… έγραψε δε μαθηματικά, αριθμητικά, περί σημείων και σκοπής ορνέων και της κοράκων φωνής, περί της του κυνός επιτολής, περί της του Νείλου αναβάσεως, εις τον Πτολεμαίου πρόχειρον κανόνα, και εις τον μικρόν αστρολάβον υπόμνημα».

Διετέλεσε μέλος και διευθυντής του Μουσείου, δηλαδή του Ανώτατου Εκπαιδευτηρίου και της Βιβλιοθήκης, ενώ θεωρείται ο τελευταίος σοφός που χρησιμοποίησε την πλούσια Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η οποία κάηκε το 389 ίσως σε κάποια στάση των χριστιανών. Ο Θέων υπομνημάτισε τα Οπτικά του Ευκλείδη. Πιθανότατα τα υπομνήματα καταγράφηκαν κατά τις παραδόσεις του από κάποιο μαθητή του, διότι μέσα στο κείμενο υπάρχει πολλές φορές η φράση ο Θέων είπε. Ωστόσο είναι βέβαιο ότι ο ίδιος έγραψε υπομνήματα για τον Πρόχειρον Κανόνα και τον Μικρόν Αστρολάβον του Πτολεμαίου, όπως αναφέρεται στη Σούδα, και έδωσε αστρονομικές πληροφορίες για το έργο του Ιππάρχου, σε μια αστρονομική πραγματεία που συνέγραψε άγνωστου, μέχρι σήμερα, τίτλου. Σημειώνουμε ότι τα υπομνήματά του στον Πρόχειρον Κανόνα μεταφράστηκαν και στα συριακά (Pingree D., 1973).

Κατέγραψε επίσης την ηλιακή έκλειψη της 16ης Ιουνίου του 364 στην Αλεξάνδρεια και, πάλι τη σεληνιακή έκλειψη της 25ης Νοεμβρίου του 364 (Ιουλιανό ημερολόγιο). Στον Θέωνα αποδίδεται το έργο Σχόλια εις Άρατον, δηλαδή σχόλια στο έργο του Άρατου Φαινόμενα και Διοσημεία, όπου καταγράφονται, εκτός από τις αστρονομικές, και διάφορες πληροφορίες που αφορούν μετεωρολογικά στοιχεία. Ο Θέων εξέδωσε με σχόλια τα Στοιχεία του Ευκλείδου, με τη βοήθεια της κόρης του Υπατίας. Αυτή η έκδοση ήταν το μοναδικό αντίτυπο των Στοιχείων του Ευκλείδη στα ελληνικά που κυκλοφορούσε σε όλον τον κόσμο ως το 1814, οπότε ανακαλύφτηκε μια προγενέστερή της, εξίσου καλή, έκδοση στο Βατικανό. Επίσης, ο Θέων αναφέρεται σε μια χαμένη πραγματεία του Αρχιμήδη για τα Κάτοπτρα.

Η Υπατία και οι μαθητές της Ο Θέων ο Αλεξανδρεύς, πάλι με τη βοήθεια της Υπατίας, έγραψε ένα υπόμνημα για τη Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξι του Κλαύδιου Πτολεμαίου, που αποτελούνταν από έντεκα βιβλία, και το οποίο είχε γραφεί ως βοήθημα στους μαθητές του. Από τις πραγματείες του Θέωνος σώζεται πλήρως το πρώτο βιβλίο του, που περιέχει Σχόλια στη Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξι (Αλμαγέστη) του Κλαύδιου Πτολεμαίου, όπου ως αληθινός ερευνητής εστιάζει την προσοχή του στις επεξηγήσεις που μπορεί να δώσει σε ασαφή, κατά τη γνώμη του, σημεία. Μάλιστα ερμηνεύει το πώς ο Κλαύδιος Πτολεμαίος υπολόγιζε την τετραγωνική ρίζα ενός αριθμού και περιγράφει πως υπολόγισε ότι √4500° = 67° 4΄ 55΄΄. Η Υπατία και οι μαθητές της Κλαύδιος Πτολεμαίος

Η Υπατία, Αλεξανδρινή νεοπλατωνική φιλόσοφος, θεωρείται από τις μεγαλύτερες γυναίκες μαθηματικούς και βεβαίως η σπουδαιότερη επιστήμονας-μαθηματικός των αλεξανδρινών χρόνων. Κόρη του μαθηματικού, φιλοσόφου και αστρονόμου Θέωνος του Αλεξανδρέως, γνώρισε τα μαθηματικά και την κλασική φιλοσοφία πρώτα από τον πατέρα της, ενώ στη συνέχεια σπούδασε στην Αθήνα, στην Ακαδημία του Πλάτωνος, υπό τον Πρόκλο και τον Ιεροκλή. Επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια όπου ίδρυσε δική της σχολή. Διακρίθηκε στα Μαθηματικά, την Αστρονομία, τη Μηχανική και τη Φιλοσοφία, ενώ ταξίδεψε και στην Ιταλία για να διευρύνει τους ορίζοντές της. Υπατία, η «Γεωμετρική»

Υπατία η Γεωμετρική Η Υπατία, η κόρη του Θέωνος, ασχολήθηκε με τη Γεωμετρία, και γι’ αυτόν τον λόγο αποκλήθηκε Γεωμε-τρική. Προικισμένη με σπάνια ομορφιά, ευγλωττία και μετριοφροσύνη, αναδείχθηκε σε ηγέτιδα της Νεοπλα-τωνικής Σχολής της Αλεξάν-δρειας, δυστυχώς σε μια εποχή κατά την οποία η εθνική θρησκεία έφθινε. Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα η Υπατία: Ντυμένη με έναν μανδύα, συνήθιζε να περιφέρεται στην πόλη της Αλεξάνδρειας και να ερμηνεύει σε εκείνους που ήθελαν να την ακούσουν, τα έργα του Πλάτωνος, του Αριστοτέλη ή άλλων φιλοσόφων. Το πλήθος των μαθητών της, η φήμη που είχε αποκτήσει και οι παγανιστικές της πεποιθήσεις δεν ήταν όμως πάντα ανεκτές από τους Αλεξανδρινούς χριστιανούς.

Φαίνεται λοιπόν πως η οξυδερκής μαθηματική σκέψη της Υπατίας πρέπει να θεωρήθηκε στην εποχή της επικίνδυνη για το υπό διαμόρφωση «κυρίαρχο» θρησκευτικό δόγμα. Μοναδική περίπτωση γυναίκας φιλοσόφου-μαθηματικού στην Αλε-ξάνδρεια του 4ου αιώνα, η Υπατία πιθανότατα να ήταν αποδεκτή από το χριστιανικό κατεστημένο αν αρκούνταν στην αναγνώρισή της ως ηγέτιδας της Αλεξανδρινής Νεοπλα-τωνικής Σχολής και μόνον, και όχι να «απολαμβάνει» την εξουδετέρωση των φιλοσοφικών θέσεων των αντιπάλων της.

Ο συγγραφέας Πέδρο Γκάλβεθ, στο βιβλίο του με τίτλο: «Υπατία Ο συγγραφέας Πέδρο Γκάλβεθ, στο βιβλίο του με τίτλο: «Υπατία. Η γυναίκα που αγάπησε την επιστήμη» (2006), γράφει χαρακτηριστικά: «Αν στη φύση, έλεγαν, κυριαρχούσε η αιτιοκρατία, τότε έπρεπε να υπάρχουν σ’ αυτήν ενδείξεις για το τι θα συνέβαινε στο μέλλον. Η Υπατία έμαθε σύντομα να αλλάζει το θέμα της συζήτησης, όταν αυτή έπαιρνε τέτοια τροπή και ανέπτυξε τη σπάνια ικανότητα να την οδηγεί γύρω από τα ζητήματα που την ενδιέφεραν».

Άγιος Κύριλλος Α΄ Αλεξανδρείας Ας μην ξεχνάμε ότι σε εκείνη την πρώιμη εποχή οι περισσότεροι χριστιανοί θεωρούσαν την ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία ταυτόσημη με την εθνική θρησκεία, και άρα απαράδεκτη και απορριπτέα. Αυτό υπήρξε το επίκεντρο της έντασης και της αναταραχής μεταξύ χριστιανών και εθνικών, που οδηγούσε πολλές φορές τις ανοικτές συγκρούσεις τους στην Αλεξάνδρεια. Τελικά, μετά την άνοδο του Κύριλλου Α΄ στον πατριαρχικό θρόνο της Αλεξάνδρειας, το 412….

Εκκλησιαστική Ιστορία Σωκράτης ο σχολαστικός (5ος αιώνας) … η έλλειψη ανοχής θα οδηγήσει στην πρωτοφανούς αγριότητας δολοφονία της Υπατίας από φανατικούς μοναχούς, με επικεφαλής τον αναγνώστη Πέτρο, κάποια ημέρα του Μαρτίου του 415, η οποία περιγράφεται από τον χριστιανό ιστορικό του 5ου αιώνα Σωκράτη τον Σχολαστικό, στην Εκκλησιαστική Ιστορία του: Εκκλησιαστική Ιστορία

Όλοι οι άνθρωποι τη σέβονταν και τη θαύμαζαν για την απλή ταπεινοφροσύνη του μυαλού της. Ωστόσο, πολλοί με πείσμα τη ζήλευαν και επειδή συχνά συναντούσε και είχε μεγάλη οικειότητα με τον Ορέστη, ο λαός την κατηγόρησε ότι αυτή ήταν η αιτία που ο επίσκοπος και ο Ορέστης δεν γίνονταν φίλοι. Με λίγα λόγια, ορισμένοι πεισματάρηδες και απερίσκεπτοι κοκορόμυαλοι με υποκινητή και αρχηγό τους τον Πέτρο, έναν οπαδό αυτής της Εκκλησίας, παρακολουθούσαν αυτή τη γυναίκα να επιστρέφει σπίτι της γυρνώντας από κάπου. Και με αποτροπιασμό συνεχίζει: Την κατέβασαν με τη βία από την άμαξά της, τη μετέφεραν στην εκκλησία που ονομαζόταν Καισάριον (Caesarium), τη γύμνωσαν εντελώς, της έσκισαν το δέρμα και έκοψαν τις σάρκες του σώματός της με κοφτερά κοχύλια μέχρι που ξεψύχησε. Διαμέλισαν το σώμα της, έφεραν τα μέλη της σε ένα μέρος που ονομαζόταν Κίναρον και τα έκαψαν.  

Αρχαίο κείμενο «Και εκ δίφρου εκβαλόντες επί την εκκλησίαν η επώνυμον Καισάριον συνέλκουσιν· αποδύσαντές τε την εσθήτα, οστράκοις ανείλον. Και μεληδόν διασπάσαντες, επί τον καλούμενον Κιναρώνα τα μέλη συνάραντες, πυρί κατηνάλωσαν».

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ ΣΤΙΣ ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Τα έργα της Υπατίας: Σχόλια και Υπομνήματα Εις την Αριθμητική του Διοφάντου του Αλεξανδρέως, Εις τα Κωνικά του Απολλώνιου του Περγαίου και Εις τον αστρονομικό Κανόνα του Κλαύδιου Πτολεμαίου Όλα χάθηκαν κατά τη μεγάλη πυρκαγιά της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Ωστόσο, από τις επιστολές του μαθητή της Συνέσιου του Κυρηναίου (P.G. 66, 1360), του μετέπειτα επισκόπου Πτολεμαΐδος (περίπου 410), μαθαίνουμε ότι γνώριζε τα τεχνικά και μαθηματικά στοιχεία για την κατασκευή αστρολάβου και είχε ιδιαίτερη έφεση προς την αστρονομία και τα μαθηματικά. Αστρολάβος

Η δολοφονία της Υπατίας Η δολοφονία της Υπατίας οφειλόταν στις έντονες ανακατατάξεις που συνέβησαν κατά το μεταβατικό εκείνο στάδιο που η Αλεξάνδρεια περνούσε από την εθνική στη χριστιανική θρησκεία (Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική Ιστορία Ζ 7, Ιωάννου Νικίου, Χρονικόν 84, 87-103). Ούτως ή άλλως, η δολοφονία της φιλοσόφου γυναικός τρομοκράτησε τους Εθνικούς φιλοσόφους, ενώ είχε ως συνέπεια τη φυγή πολλών εξ αυτών και τον προσωρινό πνευματικό μαρασμό της Σχολής της Αλεξάνδρειας. Μετά από αυτόν τον μαρασμό, η Αλεξάνδρεια αλώθηκε και διοικήθηκε από αριστοτελικές χριστιανικές τάσεις.

Σχόλια του Lucio Russo Πράγματι, αυτό αναφέρουν διάφοροι συγγραφείς, ενώ ο Lucio Russo, γράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του: Η λησμονημένη επανάσταση: «Κατά τον 4ο αι. μ.Χ. η τριγωνομετρία εισήχθη στην Ινδία μαζί με την αστρονομία, της οποίας είχε γίνει απαραίτητο τεχνικό όργανο. Ορισμένοι Αλεξανδρινοί αστρονόμοι και μαθηματικοί, προκειμένου να ξεφύγουν από την όλο και πιο δύσκολη κατάσταση στην οποία βρίσκονταν στην Αλεξάν-δρεια, αποφάσισαν να μεταναστεύσουν στην Ινδία. Ο Paulisa, λόγου χάρη, συγγραφέας του ινδικού αστρονομικού έργου Paulisa Siddhanta, απ’ ό,τι φαίνεται ήταν ο αστρονόμος Paulus, πρόσφυγας από την Αλεξάνδρεια (2006, σελ. 60)» Η λησμονημένη επανάσταση

Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας Στράτος Θεοδοσίου