Αγγελική Γ. Θάνου Σχολική Σύμβουλος 48ης Περιφέρειας Προσχολικής Αγωγής Προσεγγίζοντας τα συναισθήματα και την συμπεριφορά των παιδιών

Το Ψυχο – παιδαγωγικό τοπίο Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (Αμερική - Kendall P., Αυστραλία - Barrett P., Μεγάλη Βρετανία - Stallard P., Ισραήλ - Ronen, T., Ελλάδα - Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς - Καλαντζή –Αζίζι Α. και Εργαστήριο Εξελικτικής Ψυχολογίας και Ψυχοπαθολογίας του Π.Τ.Π.Ε. - Ζαφειροπούλου Μ.) Θετική Ψυχολογία. (Fredrickson, B & Σταλίκας, Α. 2006)‏ Πρόληψη – προτεραιότητα. (Καλαντζή – Αζίζι, Α Larson, R. W Καλαντζή – Αζίζι Α. & Ζαφειροπούλου, Μ. 2005)‏ Εμβολιασμός – Ψυχολογική και Συναισθηματική ανοσοποίηση (Salk, J Meichenbaum, D Seligman, M Ζαφειροπούλου & Θάνου, 2006). Νέα εκπαιδευτικά περιβάλλοντα

ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ Το 1988 στα πλαίσια του προγράμματος Coping Koala η Dr Paula Barrett και οι συνεργάτες της διαμόρφωσαν το πρόγραμμα Friends ως πρώιμη παρέμβαση και πρόληψη για δυο παράλληλες ηλικιακές ομάδες (7 – 11και 12 – 16 ετών). Barrett, Webster – Lowry & Tuner, (2000). Το πρόγραμμα Fast Track (Γρήγορη Εντόπιση) είναι ένα παρεμβατικό πρόγραμμα το οποίο εφαρμόζεται πάνω από δέκα χρόνια σε διάφορες χώρες (Ηνωμένες Πολιτείες, Μεγάλη Βρετανία, Αυστραλία και Καναδά) και σε διαφορετικά σχολικά συστήματα. Έχει σχεδιαστεί για την πρόληψη πολύ σοβαρών αντικοινωνικών προβλημάτων. Το σχολικό πρόγραμμα PATHS – Μονοπάτια (Promoting Alternative Thinking Strategies- Προώθηση Εναλλακτικών Στρατηγικών Σκέψης) στοχεύει στην εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων, στη προώθηση θετικών σχέσεων μεταξύ των φίλων, στον αυτοέλεγχο, στην συναισθηματική επίγνωση καθώς και στην αυτοεκτίμηση. Εφαρμόζεται στην Αμερική και απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας 6 – 11 ετών (Mandler, Richman, Stevenson, & Graham, 1982). Tο σχολικό πρόγραμμα Penn Prevention Program (προληπτικό πρόγραμμα της Πενσυλβάνια) είναι ένα προληπτικό πρόγραμμα εναντίον της κατάθλιψης το οποίο απευθύνεται σε παιδιά μέσης σχολικής ηλικίας στην Αμερική (Seligman,1997).

……….Ήθελα να κατανοήσω τα ψυχολογικά μυστήρια που κρατούν τους ανθρώπους αλυσοδεμένους και στοιβάζουν τις ανθρώπινες μιζέριες……….. Martin Seligman The optimistic child

Βασικές γνωστικές δεξιότητες για την συμμετοχή των παιδιών σε προγράμματα ΓΣΘ (Doherr, Corner & Evans, 1999 ). Να έχουν πρόσβαση στις σκέψεις τους. Να μπορούν να τις διατυπώνουν. Να διακρίνουν τις αποχρώσεις των διαφορετικών συναισθημάτων. Να αιτιολογούν τα γεγονότα με εναλλακτικούς τρόπους. Να συνδέουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα με διαφορετικές καταστάσεις.

Γνωστικές δεξιότητες των παιδιών προσχολικής ηλικίας Eξοικειώνονται με τα σύννεφα της σκέψης ως οπτική αναπαράσταση κατανοούν ότι δυο άνθρωποι μπορούν να έχουν διαφορετικές σκέψεις για την ίδια όψη της πραγματικότητας (Wellman, Hollander & Schult, 1995). Δεν συγχέουν την σκέψη με την δράση (Flavell, Green & Flavell, 1993). Δεν είναι ενήμερα ότι οι άνθρωποι έχουν συνεχή εμπειρία σκέψης (Flavell & Miller, Flavell, ) Τείνουν να αποδίδουν ειδικό περιεχόμενο στη σκέψη τους με λιγότερο επιτηδευμένους τρόπους από ότι τα μεγαλύτερα παιδιά (Friedberg & McClure, Quakley, Coker, Palmer & Reynolds, 2003). Κατανοούν τα ρήματα τα οποία δηλώνουν νοητική κατάσταση όπως σκέφτομαι, θυμάμαι, ξέρω (Lyon & Flavell, ). Έχουν δυσκολία πρόσβασης και περιγραφής των δικών τους σκέψεων αλλά είναι ικανά να περιγράφουν τη σκέψη κάποιου άλλου (Kane & Kendall, 1989).

Αντιλαμβάνονται ότι κάθε συναίσθημα συνοδεύεται από ένα πρόβλημα αλλά και από κάποια ενέργεια που πρέπει να ακολουθήσει για να το λύσει, κατανοούν τις αιτίες δηλαδή των συναισθημάτων (Saarni, Mumme & Campos, Sroufe, Flavell, Miller, & Miller, Tracy, Robins & Lagattuta, 2005). Aναγνωρίζουν τα θετικά συναισθήματα όπως και οι ενήλικες. Δυσκολεύονται στην αναγνώριση και στην ερμηνεία των αρνητικών συναισθημάτων όταν αυτά βιώνονται από τους άλλους (Fabes et al., Friend & Davis, 1993). Κατανοούν τη σχέση ανάμεσα στην επιθυμία την πεποίθηση, την συμπεριφορά και το συναίσθημα ως μοναδική για κάθε άτομο (Wellman & Bartch, Wellman & Bartch, Wellman & Wooley, 1990).

Συμπεριφορικές αντιδράσεις «Κλείνομαι στον εαυτό μου, ή κλαίω, ή αποφεύγω να βγω έξω » Σωματικές Αντιδράσεις «Κούραση,αδιαθεσία έλλειψη ενέργειας» Πυρηνικές πεποιθήσεις / γνωστικά σχήματα που έχουν διαμορφωθεί κατά την διάρκεια της παιδικής ηλικίας από τις εμπειρίες. «Είμαι αντιπαθητικός » Σημαντικά γεγονότα ενεργοποιούν τις πυρηνικές πεποιθήσεις / γνωστικά σχήματα. «Η Ελένη δεν με κάλεσε στο πάρτι των γενεθλίων της» Συναισθηματικές Αντιδράσεις «Λύπη, ανησυχία, απογοήτευση» Σχεδιάγραμμα 1: Το γνωστικό μοντέλο με βάση το έργο του Aaron Beck, (1976) Οι αυτόματες σκέψεις δημιουργούν αντιδράσεις «Ποτέ δεν θα μπορέσω να βρω ένα φίλο»

Δυσλειτουργικός κύκλος Σκέψεις Εμφανώς αρνητικές Αυτο-επικριτικές Επιλεκτικές και προκατειλημμένες Συμπεριφορά Συναισθήματα Ακατάλληλη Δυσάρεστα Παραίτηση Αγχώδη Αποφυγή Καταθλιπτικά Θυμού

Λειτουργικός κύκλος Σκέψεις Πιο θετικές Αναγνώριση επιτυχιών Ισορροπημένες Αναγνώριση δυνατών σημείων Συμπεριφορά Συναισθήματα Κατάλληλη Ευχάριστα Προσπάθεια Χαλαρότητα Αντιμετώπιση Ευτυχία Ηρεμία

Συνοπτική περιγραφή ενός προγράμματος συναισθηματικής αγωγής: οι στόχοι 1η – 4η συνάντηση: Γνωριμία με τη γωνιά, αναγνώριση, έκφραση, εντοπισμός βασικών και δευτερογενών συναισθημάτων. Οι σωματικές αντιδράσεις των συναισθημάτων. 5η – 7η συνάντηση: Σύνδεση σκέψης – συναισθήματος – συμπεριφοράς με τα γεγονότα. Κατανόηση της συμπεριφοράς, δυσλειτουργικός λειτουργικός – κύκλος της συμπεριφοράς. 8η και 9η συνάντηση: Προσπάθεια εντοπισμού και τροποποίησης της αυτόματης σκέψης. 10η – 12η συνάντηση: Δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων. 13η και 14η συνάντηση: Θετικές – αρνητικές σκέψεις και συνομιλία με τον εαυτό. 15η συνάντηση: Ατομικές διαφορές σε σκέψη – συναίσθημα – συμπεριφορά. 16η συνάντηση: Γενική επανάληψη.

Οι προτεινόμενες τεχνικές Αφήγηση ιστοριών Δραματική τέχνη Μουσική Εικαστικά Ζωντάνεμα της κούκλας Τέχνη της φωτογραφίας Προβολή εικόνων & σλάιτ Ομαδική ιδεοθύελλα Διάλογος Φύλλα εργασίας Οι επιδιωκόμενες δεξιότητες Άσκηση στη φαντασία Γνωσιακή ή γνωστική αναδόμηση Τροποποίηση αυτόματων σκέψεων Εκπαίδευση στην αυτοκαθοδήγηση Περισσότερες πληροφορίες στο βιβλίο «Το ψάρι που προσπαθεί» από τις εκδόσεις Πατάκης.

Δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων

? ΝΟΙΩΘΩΣΚΕΦΤΟΜΑΙΚΑΝΩ ΚΑΤΙ

Μάθηση μέσα από την επίλυση προβλημάτων Πρόκειται για σαφή στρατηγική η οποία ακολουθεί τα εξής επτά συγκεκριμένα βήματα τα οποία μπορούν αν χρησιμοποιηθούν είτε σε ομαδικό είτε σε ατομικό επίπεδο: Προσδιορίζουμε το πρόβλημα το οποίο μπορεί να είναι πραγματικό ή κατασκευασμένο. Φρενάρουμε και σκεφτόμαστε. (όχι θερμές σκέψεις – μόνο ψυχρές σκέψεις) Ενσυναίσθηση. Μπαίνουμε στη θέση του άλλου ή προσπαθούμε να μπούμε στα παπούτσια του άλλου. Βλέπουμε τη δική του προοπτική. Φτιάχνουμε μια λίστα από πιθανά μονοπάτια λύσεων. Καταγράφουμε τις συνέπειες από κάθε προτεινόμενη λύση. Επαναπροσδιορίζουμε το πρόβλημα και αξιολογώ τις προτεινόμενες λύσεις με βαθμούς άνω του μηδενός - κάτω του μηδενός ανάλογα με την αποτελεσματικότητα των πιθανών συνεπειών. Επιλέγουμε το προσφορότερο μονοπάτι. Δοκιμάζουμε στο πεδίο και αξιολογούμε.

Ας επεξεργαστούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα. Βήμα 1ο: Διηγούμαστε στα παιδιά το παρακάτω σενάριο Σε μια πρασινογάλαζη λίμνη ανάμεσα στα άλλα ψάρια ζούσε και ένα ψαράκι που δεν το έβλεπε κανείς γιατί ήταν αθέατο. Παρόλο που ήθελε την αγάπη, τη φιλία και την φροντίδα, δεν του την έδινε κανείς κι αυτό επειδή ήταν αθέατο γιατί δεν το έβλεπε δηλαδή κανείς. - Τι θα μπορούσε κατά τη γνώμη σας να κάνει το αθέατο ψαράκι για ώστε να γίνει αντιληπτό να το αγαπήσει κάποιος κάτοικος της λίμνης και να γίνει φίλος του; Βήμα 2ο: Ζητούμε από τα παιδιά να σκεφτούν με ηρεμία και να προτείνουν τις ιδέες τους. Θέλουμε πολλές και διαφορετικές ιδέες. Προκαλούμε ένα τέντωμα της σκέψης προκειμένου να εκμαιεύσουμε τις πιο πρωτότυπες ιδέες. Για να το πετύχουμε αυτό υπενθυμίζουμε συχνά στα παιδιά ότι δεν πρέπει να ακουστεί ξανά κάποια ιδέα που έχει ακουστεί από άλλο παιδί. Βήμα 3ο: Παράλληλα προσπαθούμε να βάλουμε στη θέση του αθέατου ψαριού τα παιδιά ώστε να δούμε την δική του οπτική. Βήμα 4ο: Σε ένα χαρτόνι δημιουργούμε δυο στήλες. Στην πρώτη καταγράφουμε όλες τις προτεινόμενες ιδέες των παιδιών.

Βήμα 5ο: Στην δεύτερη στήλη γράφουμε τις πιθανές συνέπειες οι οποίες προκύπτουν από τις προτεινόμενες ιδέες των παιδιών. Βήμα 6ο: Υπενθυμίζουμε στην ομάδα μας ποιος είναι ο στόχος του ψαριού π.χ. Τι να κάνει το αθέατο ψαράκι για ώστε να γίνει αντιληπτό να το αγαπήσει κάποιος κάτοικος της λίμνης και να γίνει φίλος του; Επιλέγουμε όλοι μαζί, την πιο πρόσφορη την πιο εποικοδομητική ιδέα που νομίζουμε ότι λύνει τα συγκεκριμένο πρόβλημα και πετυχαίνει το στόχο του ψαριού. Βήμα 7ο: Δοκιμάζουμε αυτή την ιδέα κατά πόσο είναι υλοποιήσιμη.

Το μοντέλο του Edward de Bono Χρησιμοποιεί τα έξι καπέλα – έξι διαστάσεις του «σκέπτεσθαι». Άσπρο – πληροφορίες, γνώσεις Κόκκινο – πως θα αισθανόσουν αν; Μαύρο – Τι να προσέξεις, τι να αποφύγεις Κίτρινο- τι νομίζεις να είναι καλό να κάνεις; Πράσινο - καταιγισμός ιδεών Μπλε – έλεγχος διαχείριση

Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα. Επίκτητος (50 – 120 μ.Χ.)

Βιβλιογραφία Barrett, P. Webser – Lowry, H. & Turner, C. (2000). Friends for children workbook. Australian Academic Press. Fredrickson, B. L. (2000). Cultivating positive emotions to optimize health and well –being. Prevention and Treatment, Volume 3. Article 001a, posted March 7, Available on the World Wide Web: Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden – and – build theory of positive emotions. American Psychologist, 56 (3),218 – 226. Offord, D. (2000). Identification of mental health needs. Report of the surgeon general’s conference on children’s mental health: A national action agenda. Washington, DC: Department of Health and Human Services. Seligman, M. (1995). The Optimistic Child. Harper Perennial:New York. Θάνου Α. (2009). Το ψάρι που προσπαθεί: ένα πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας. Αθήνα: Πατάκης. Κάντζου Ν. κ. ά. (2009). Ο κήπος των συναισθημάτων. Αθήνα: Δίπτυχο & Κυριακούλα Α. Βασδέκη. Χατζηχρήστου Χ. Γ.Χατζηχρήστου Χ. Γ. επιμ. (2008). Τετράδιο δραστηριοτήτων για μαθητές προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας Πρόγραμμα προαγωγής της ψυχικής υγείας και της μάθησης, κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο. Αθήνα: Τυπωθήτω – Δάρδανος.Τυπωθήτω