 Γ. Κολαΐτης Επικ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, Διευθυντής Παιδοψυχιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων « Η Αγία Σοφία »

 Τα παιδιά των φυλακισμένων γυναικών είναι μια αυξανόμενη αλλά υπομελετημένη ομάδα με εμπειρία σημαντικών διακοπών στη φροντίδα τους  Μισές από τις φυλακισμένες γυναίκες είναι μητέρες (Jackson 1993)  Πρόσφατα δεδομένα δείχνουν ότι περισσότερα από 1,3 εκατομμύρια παιδιά στις ΗΠΑ έχουν μητέρες φυλακισμένες και τα περισσότερα παιδιά είναι μικρότερα των 10 ετών (Greenfeld and Snell, Murola 2000)

 Η παρουσία των παιδιών στο περιβάλλον της φυλακής αποτελεί μια νέα σχετικά πρακτική που αποβλέπει στο να επιτρέψει στις κρατούμενες που είναι μητέρες να διατηρήσουν ή να βελτιώσουν την επαφή με τα παιδιά τους  Η νέα αυτή συνθήκη τους παρέχει το δικαίωμα μιας υπεύθυνης επιλογής σε ό, τι αφορά τα παιδιά και την οικογένειά τους, γεγονός που ευοδώνει την κοινωνική επανένταξή τ o υς (Blanchard-Criminologie 2002)

 Οι πρακτικές και οι συνθήκες κράτησης ποικίλλουν ανά χώρα :  Στον Καναδά, επιτρέπεται η διαμονή των παιδιών από 10 μηνών - 3 ετών μαζί με τη μητέρα τους  Στη Γαλλία, με νόμο του 1977 προβλέπεται ότι οι φυλακές οφείλουν να παρέχουν τις απαραίτητες συνθήκες ώστε οι μητέρες να διαμένουν μαζί με τα παιδιά τους ηλικίας μεγαλύτερης των 18 μηνών (Bertrand et al 1998).  Στη Γερμανία, επιτρέπεται η διαμονή σε παιδιά μέχρι την ηλικία των 3 ετών  Μόνο στις ΗΠΑ κάποιες φυλακές διαθέτουν βρεφονηπιακό σταθμό όπου διαμένουν τα βρέφη μέχρι την ηλικία των 18 μηνών

 Ο προσωπικές δυσκολίες που βιώνουν οι κρατούμενες που είναι μητέρες είναι ποικίλλες. Η αίσθηση ότι εγκατέλειψαν το παιδί τους και η επιθυμία τους για επανόρθωση μπορεί να τις οδηγήσει σε αυτο - υποτίμηση ή και σε κατάθλιψη. Πολλά δεδομένα μιλούν για ντροπή σε σχέση με αυτό που τους συνέβη σε συνδυασμό με συναισθήματα κατωτερότητας και ενοχής (Bouregba 1990)

 Αλλά και για το παιδί το γεγονός ότι ζει χωριστά από την μητέρα του είναι μια τραυματική εμπειρία και οδηγεί συχνά σε προβλήματα συμπεριφοράς (Gabel 1995)  Αναφερόμενες μαθησιακές δυσκολίες, δυσκολίες στις σχέσεις τους με τους συνομήλικους και γενικότερα δυσκολίες συμπεριφοράς. Πολυάριθμοι παράγοντες όπως η ιδιοσυγκρασία αλλά και η ποιότητα του οικογενειακού δικτύου παίζουν ρόλο στην εκδήλωση των παραπάνω (Bloom και Steinhart)

 Σε αυτά τα πλαίσια κάποιοι προτείνουν την συν - διαμονή ενώ άλλοι θέτουν ερωτήματα για τις επιπτώσεις της. Για κάποιους η φυλακή όσο και αν ‘ διακοσμηθεί ’ ώστε να δεχθεί παιδιά, παραμένει ως περιβάλλον ακατάλληλο για να μεγαλώσει ένα παιδί, λαμβάνοντας υπόψη τις συνέπειες που αυτό θα έχει για την ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη (Hunter 1994)  Τα παιδιά με έναν τουλάχιστον φυλακισμένο γονέα έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης άγχους, κατάθλιψης, προβλημάτων ύπνου, θυμού και ελλειμμάτων προσοχής (Zoann 2002)

 63% των παιδιών ηλικίας 2,5-7,5 ετών, των οποίων οι μητέρες ήταν φυλακισμένες είχαν ανασφαλή δεσμό με την μητέρα τους ή γενικότερα με το πρόσωπο αναφοράς τους  Οι σχέσεις ασφάλειας ήταν πιο συχνές όταν τα παιδιά αντιδρούσαν με λύπη παρά με θυμό στον αποχωρισμό από τη μητέρα τους  Ωστόσο οι συνήθεις αντιδράσεις ήταν ανησυχία, σύγχυση, προβλήματα ύπνου, αναπτυξιακή παλινδρόμηση και λύπη (Puelhmann 2005)

 Τα παιδιά φυλακισμένων μητέρων είχαν σε σχεδόν φυσιολογικά ποσοστά αναπτύξει ασφαλή δεσμό, ακόμα και όταν οι μητέρες τους είχαν κατηγ o ριοποιηθεί ως ανασφαλείς από πλευράς εσωτερικής αναπαράστασης δεσμού (internal attachment representation) (Byrne et al 2010)  Οι φυλακισμένες μητέρες βιώνουν έντονο στρες που σχετίζεται και με το ρόλο τους ως μητέρων, με εκδηλώσεις από την ψυχοσυναισθηματική τους προσαρμογή και συμπεριφορά (Houck and Loper 2002)  Αυξημένα ποσοστά ανασφαλών δεσμών στις φυλακισμένες μητέρες και συσχετίσεις με περισσότερη κατάθλιψη, μικρότερη perceived γονική ικανότητα και λιγότερη ικανοποίηση από κοινωνική υποστήριξη (Borelli et al 2010)

 Η φυλάκιση του γονέα ( και ιδιαίτερα της μητέρας ) αποτελεί ισχυρό παράγοντα κινδύνου για ανάπτυξη μακροχρόνιας ψυχοπαθολογίας, τόσο αντικοινωνικού όσο και εσωτερικευόμενου (internalizing) τύπου  Επίσης, μπορεί να απειλήσει τον δεσμό παιδιού - γονέα λόγω αποχωρισμού, συγχυτικής επικοινωνίας για την απουσία του γονέα, περιορισμένης επικοινωνίας και αταθών διευθετήσεων φροντίδας του παιδιού  Επίσης, οικονομική πίεση, ελαττωμένη εποπτεία, στίγμα, αλλαγές σχολείου και σπιτιού, και άλλα αρνητικά γεγονότα ζωής για τα παιδιά

 Διάφορες μελέτες υπογραμμίζουν τη σημασία της υποστήριξης και εκπαίδευσης των φυλακισμένων μητέρων τόσο για την αυτοανάπτυξή τους όσο και για την καλή εξέλιξη των παιδιών τους, εντός ή / και εκτός φυλακής (Block and Potthast 1998, Katz 1998, Thompson and Harm 2000)

Υπογραφή μνημονίου συνεργασίας μεταξύ Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Πανεπιστημιακής Παιδοψυχιατρικής Κλινικής στο Νοσοκομείο Παίδων « Η Αγία Σοφία » (18/04/2011) με σκοπό την εθελοντική προσφορά υπηρεσιών που περιλαμβάνουν α ) αξιολόγηση και καταγραφή αναγκών, β ) υλοποίηση παρεμβάσεων και γ ) υποβολή σχετικών προτάσεων για το Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελαιώνα Θηβών στο Παράρτημα των Μητέρων

 Μητέρες και παιδιά που κρατούνται στις φυλακές του Ελαιώνα Θηβών  16 γυναίκες ηλικίας 18 – 40 ετών. Μαζί με τις μητέρες τους ζουν στη φυλακή παιδιά ηλικίας μικρότερης των 3 ετών  Στην παρέμβαση συμμετείχαν 2 παιδοψυχίατροι,1 παιδίατρος, 3 ειδικευόμενοι παιδοψυχίατροι,1 ψυχοθεραπεύτρια παιδιών, 3 λογοπεδικοί και 2 παιδοοδοντίατροι

 Γ. Κολαΐτης, Επικ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, Διευθυντής  Σ. Κορλού, Παιδοψυχίατρος, Επιμελήτρια Α ’ ΕΣΥ  Ε. Λιγνού, Ψυχοθεραπεύτρια Παιδιών και Εφήβων  Σ. Γιαννοπούλου, Λογοπεδικός  Μ. Αραμπατζή, Λογοπεδικός  Κ. Ράπτη, Ειδικευόμενη Παιδοψυχίατρος  Λ. Ροκάς, Ειδικευόμενος Παιδοψυχίατρος  Γ. Μπουρούς, Ειδικευόμενος Παιδοψυχίατρος ……………………………………………………………………………….  Π. Περβανίδου, Λέκτορας Παιδιατρικής  Α. Αγουρόπουλος, Παιδοδοντίατρος, Επιστ. Συνεργάτης ΕΚΠΑ  Ι. Βασιλούδης, Μεταπτυχιακός Φοιτητής Παιδοδοντιατρικής

 Έγιναν 5 επισκέψεις των ειδικών στις φυλακές όπου έγινε συνάντησή τους με τα παιδιά και τις μητέρες τους με σκοπό την πολλαπλή διεπιστημονική αξιολόγηση : παιδοψυχιατρική, γονικής ικανότητας, λογοπεδική, παιδιατρική ( κυρίως αναπτυξιακή ) και παιδοδοντιατρική  Επίσης, η αξιολόγηση περιελάμβανε και την καταγραφή υπαρχουσών ελλείψεων σε πρακτικό επίπεδο καθώς ένα τμήμα της αξιολόγησης έγινε στον χώρο διαμονής τους ( κελιά )

 Ερωτηματολόγιο δημογραφικών στοιχείων  Brief Symptom Inventory ( Derogatis 1 993)  CBCL γονέων ( για παιδιά 1 ½ - 5 ετών ) ( Achenbach )  State - Trait Anxiety Inventory ( Spielberger 1970 )  Δείκτης Γονικού Στρες (Parenting Stress Index – Short Form ) ( Abidin 1995 )  Ανιχνευτικό Ερωτηματολόγιο για Καθυστέρηση και Ανάπτυξη Λόγου ( Πρωταγόρα και συν 1994)  Reynell Development Language Scales III  Κλίμακα Εκφοράς και Κατανόησης του Λόγου ( Γιαννοπούλου 2008)

 Στο χώρο γίνονται ευκαιριακές εθελοντικές εκδηλώσεις  Δεν υπάρχει Παιδικός Σταθμός, παιδαγωγός ούτε κάποια οργανωμένη δραστηριότητα  Τα μικρά παιδιά ζούν και κοιμούνται στα κελιά με τις μητέρες τους, δεν έχουν αρκετά ερεθίσματα  Μερικά από τα προβλήματα που παρατηρήθηκαν ήταν : έλλειψη υγιεινής των παιδιών, προβλήματα συμπεριφοράς, έλλειψη οριοθέτησης, έλλειψη προσωπικού φροντίδας  3-4 παιδιά με πολύ σοβαρά οδοντιατρικά προβλήματα

 Στο ερωτηματολόγιο PSI – short form απάντησαν συνολικά 13 από τις 16 μητέρες  Υπολογίστηκαν οι κλίμακες : o PD: Parental Distress o P – CDI: Parent Child Dysfunctional Interaction o DC: Difficult Child o DR: Defense Responding o TS: Total Stress  Ο μέσος όρος DR είναι 20,5 (>10), τιμή η οποία θεωρείται ότι η ερωτώμενη απαντάει μεροληπτικά ώστε να παρουσιάσει μια πιο θετική εικόνα για τον εαυτό της

 Ο μέσος όρος PD είναι 35,8 ( min 19, max 51, διάμεσος 33), το οποίο τοποθετεί το δείγμα οριακά στο 90%  Ο μέσος όρος P – CDI είναι 48,6 ( min 29, max 60, διάμεσος 52), ο μέσος όρος DC 43,4 ( min 17, max 57, διάμεσος 48) και ο μέσος όρος TS 127,8 ( min 79, max 164, διάμεσος 124)  Σύμφωνα με την βαθμολογία και των 3 παραπάνω κλιμάκων το δείγμα τοποθετείται πάνω από το 90%  Η P – CDI κλίμακα έχει βαθμολογία πάνω από 95% που, σύμφωνα με τους συγγραφείς, υποδηλώνει πιθανή κακοποίηση του παιδιού υπό την μορφή παραμέλησης, απόρριψης ή επεισοδίων σωματικής κακοποίησης, γεγονός που ενισχύεται περαιτέρω από τα ευρήματα και στις άλλες 2 κλίμακες και στο TS ( score >90%)

 Στο State – Trait Anxiety Inventory απάντησαν 11 μητέρες  Με βάση τις απαντήσεις τους, η μέση τιμή στις κλίμακες S - anxiety και T - anxiety ήταν 50,2 ( διάμ. 51, min 35, max 63, sd 9,6) και 48,4 ( διαμ. 48, min 32, max 62, sd 9,35), αντίστοιχα  Σύμφωνα με τους συγγραφείς, η μέση τιμή στις κλίμακες S - anxiety και T - anxiety, σε δείγμα εργαζομένων γυναικών 19 – 39 ετών, είναι 36,17 και 36,15, αντίστοιχα

 Στο CBCL ( Λίστα Ελέγχου Παιδικής Συμπεριφοράς για ηλικίες 1 ½ – 5 ετών ) απάντησαν 11 από τις 16 μητέρες  Στα 4 από τα 11 παιδιά δεν παρατηρείται παθολογική συμπεριφορά  Στα υπόλοιπα, φαίνονται προβλήματα τόσο εσωτερικευόμενου (internalizing) τύπου ( αγχώδης / καταθλιπτική συμπτωματολογία, σωματικές ενοχλήσεις, απόσυρση, προβλήματα στον ύπνο ) όσο και εξωτερικευόμενου (externalizing) τύπου ( προβλήματα συμπεριφοράς, επιθετικότητα, προβλήματα προσοχής )  Αγχώδης συμπτωματολογία, διάχυτα αναπτυξιακά προβλήματα, συμπτώματα εναντιωματικής – προκλητικής διαταραχής, συναισθηματικές δυσκολίες

 Ανάγκη δημιουργίας παιδικού σταθμού προκειμένου να ευοδωθεί η αυτονόμηση / κοινωνικοποίηση των παιδιών και να περιοριστεί η ασφυκτική σχέση μητέρας - παιδιού ( με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα προσωπικού ελεύθερου χρόνου και στις μητέρες )  Παραπομπή των μητέρων με ψυχικά προβλήματα ( τουλάχιστον 3 με κατάθλιψη ) σε δημόσιες υπηρεσίες της ευρύτερης περιοχής  Αναγκαιότητα για λογοπεδική παρέμβαση. Η δημιουργία παιδικού σταθμού θα συμβάλλει στον περιορισμό των δυσκολιών του λόγου οι οποίες δικαιολογούνται από τις οικονομικο - πολιτιστικές συνθήκες διαβίωσης, την έλλειψη κατάλληλων σε αριθμό και ποιότητα περιβαλλοντικών ερεθισμάτων ή / και την ύπαρξη ψυχικής νόσου της μητέρας

 Πιο ειδικά σε σχέση με λόγο / ομιλία θα προταθούν :  Εβδομαδιαίες επισκέψεις δύο φοιτητών Λογοθεραπείας με στόχο την ανάπτυξη του λόγου των παιδιών ( μεταφορά με το λεωφορείο του Νοσοκομείου )  Επαφή με τον δάσκαλο ζωγραφικής που ήδη επισκέπτεται τις φυλακές και πρόταση για δημιουργική απασχόληση των παιδιών μέσω τέχνης με στόχο την ενίσχυση λόγου / ομιλίας  Οργάνωση εξόδων των παιδιών για τον εμπλουτισμό των ερεθισμάτων τους

 Follow-up αξιολόγησης λόγου / ομιλίας κάθε 6 μήνες  Νοητική εκτίμηση, εργοθεραπευτική εκτίμηση και ακουολογικός έλεγχος, καθώς και παιδοψυχιατρική εκτίμηση σε παιδιά που δεν ανταποκρίθηκαν καθόλου στα ερεθίσματα  Παροχή οδοντιατρικής περίθαλψης στο οδοντιατρείο των φυλακών από μέλη του Εργαστηρίου Παιδοδοντιατρικής της Οδοντιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ ( έγινε ήδη ενημέρωση, επίδειξη και δόθηκε υλικό )  Οργάνωση του παιδότοπου με παιχνίδια και δραστηριότητες  Προετοιμασία των παιδιών που θα αποχωρήσουν από τις φυλακές

 Σε δεύτερο επίπεδο, η παρέμβαση θα εστιάσει σε κοινές συναντήσεις μητέρας - παιδιού με στόχο την αξιολόγηση του δεσμού ( στο χώρο της Κλινικής )  Αναπτυξιακή εκτίμηση του παιδιού από παιδίατρο ( στο χώρο του Νοσοκομείου )  Σε τρίτο επίπεδο, θα γίνουν παρεμβάσεις στο επιστημονικό ( κυρίως ) και μη προσωπικό με απώτερο στόχο την οργάνωση ομάδων μητέρων - παιδιών, στις οποίες η συμμετοχή των μόνιμων επιστημονικών μελών της φυλακής να είναι όλο και πιο ενεργής