Εισηγητής: Ν. Αλέφαντος Εφαρμογές της κειμενογλωσσολογικής θεωρίας στη διδακτική της Νεοελληνικής Γλώσσας

Βάση της διδασκαλίας είναι το κείμενο. Κάθε επιμέρους γραμματικό, συντακτικό, λεξικό ή άλλο φαινόμενο πρέπει να διδάσκεται μέσα από το κείμενο, δηλαδή συνδεδεμένο με συγκεκριμένες περικειμενικές προϋποθέσεις (δημιουργούς, αποδέκτες, λειτουργίες). Κύριο πεδίο μελέτης, επομένως, είναι η γλώσσα του κειμένου: Η έμφαση στη γλώσσα του κειμένου ισοδυναμεί με την εμπιστοσύνη στο αυθεντικό, φυσικό κείμενο ως αυτόνομο σύστημα, ικανό να προσφέρει όλα τα απαραίτητα στοιχεία για την ολοκληρωμένη γλωσσική διδασκαλία.

Οι κύριες κειμενικές λειτουργίες Συνοχή (cohesion): αναφέρεται στους γραμματικούς τρόπους σύνδεσης των δομικών στοιχείων του κειμένου. Συνεκτικότητα (coherence): αναφέρεται στις εννοιολογικές συνδέσεις των δομικών στοιχείων, τις οποίες προβάλλει στον αναγνώστη το κείμενο. Προθετικότητα (intentionality): είναι οι γενικότερες πεποιθήσεις, στάσεις και επιδιώξεις του δημιουργού.

Πληροφορικότητα (informativity): αναφέρεται στον τρόπο και στο βαθμό που το κείμενο επαληθεύει ή διαψεύδει τις κειμενικές προσδοκίες του αναγνώστη. Διακειμενικότητα (intertextuality): είναι το στοιχείο που μας υποδεικνύει ότι τόσο ο πομπός όσο και ο δέκτης, κατά την παραγωγή και ερμηνεία ενός κειμένου, ανακαλούν τη γνώση που διαθέτουν για άλλα ομοειδή κείμενα.

Καταστασιακότητα (situationality): είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι, για να είναι αποδεκτό ένα κείμενο, πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στην εξωκειμενική περίσταση επικοινωνίας. Αποδεκτότητα (acceptability): ο όρος αυτός αναφέρεται στη δυνατότητα του παραλήπτη ενός κειμένου να αναγνωρίζει σε αυτό έναν ή περισσότερους συνεπιδρώντες παράγοντες από όσους αναφέρθηκαν πιο πάνω.

Διδακτική αξιοποίηση των κειμενικών λειτουργιών Στην αποδόμηση ενός κειμένου Στην παραγωγή λόγου

Προθετικότητα Για την αποδόμηση ενός κειμένου (διαδικασία απαραίτητη για την παραγωγή περίληψης) είναι απαραίτητο να εντοπίσει ο/η μαθητής/τρια την Πρόθεση του συντάκτη του. Η πρόθεση του πομπού συνδέεται άμεσα με την ακριβέστερη προσέγγιση του θεματικού κέντρου του κειμένου. Σε ορισμένα κείμενα είναι δύσκολο να εντοπισθεί το θεματικό κέντρο (π.χ. στα αφηγηματικά κείμενα)

Προθετικότητα Η πρόθεση του πομπού είναι αυτή που δικαιολογεί: Το είδος του κειμένου τις γλωσσικές επιλογές του (λειτουργία της γλώσσας, ρηματικό πρόσωπο, σύνταξη, λεξιλόγιο κ.α.) τη δομή του κειμένου (λογική οργάνωση, χαλαρή δομή, επιλογή αφήγησης κ.α.)

Παράδειγμα 1 ο Το κείμενο του Νίκου Δήμου «Ως γνωστόν» στο σχολικό εγχειρίδιο της Β΄ τάξης του Λυκείου: Πρόθεση του συντάκτη του κειμένου είναι να ευαισθητοποιήσει τον δέκτη αναφορικά με την έκταση του ρατσισμού και των στερεότυπων αντιλήψεων στην ελληνική κοινωνία. Οι γλωσσικές επιλογές του πομπού στοχεύουν στην προφορικότητα του λόγου, προκειμένου να απευθύνεται με άμεσο τρόπο σε ένα πλατύ κοινό.

Παράδειγμα 2 ο Η χρήση ασύνδετου σχήματος λόγου στο παρακάτω κείμενο: Τρανά παραδείγματα αποτελούν αυτά του πολέμου (βομβαρδισμού) της Γιουγκοσλαβίας, η εισβολή στο Ιράκ, το Παλαιστινιακό, καθώς και η σημερινή Ισραηλινοαραβική σύγκρουση στο Λίβανο, όπου η αδυναμία του Οργανισμού εμφανίζεται σε όλο το μεγαλείο! Ο Οργανισμός, λοιπόν, σήμερα είναι αποδυναμωμένος, αφανισμένος και απλός θεατής των παγκόσμιων γεγονότων, ανίκανος να παρέμβει και να εμποδίσει άδικες επιθέσεις εναντίον ορισμένων κρατών. Αλλά και στον τομέα καταπολέμησης της παγκόσμιας φτώχειας, της ανεργίας, της υπερχρέωσης και της εξαθλίωσης των λαών των χωρών του τρίτου κόσμου ο ρόλος του ΟΗΕ είναι υποβαθμισμένος. (απόσπασμα από κείμενο του Σωτήρη Χατζηγάκη, δημοσιευμένο στην προσωπική του σελίδα στο Διαδίκτυο)

Είναι μια μόνο η εξήγηση; Αποδίδει παραδείγματα για την τεκμηρίωση της θέσης του. Κάνει πιο περιγραφικό τον λόγο του αποσκοπώντας και στο συναίσθημα του δέκτη (άγχος, αγωνία…), για να ευαισθητοποιήσει. Ικανοποιείται η πρόθεση του πομπού. Η ένταξη της παραγράφου στο κείμενο (Συγκείμενο) δίνει και άλλες εξηγήσεις, όπως ότι με αυτό το εκφραστικό μέσο αποδίδεται πιο παραστατικά η αντίθεση ανάμεσα στη σύγχρονη πραγματικότητα και στα παρελθόντα έτη (Στην τεχνική της αντίθεσης βασίζεται η μακροδομή του κειμένου).

Παράδειγμα 3 ο Συνέχεια ακούμε να μιλάνε για την κοινωνία της διακινδύνευσης. Συνέχεια επικαλούνται την κοινωνική αλληλεγγύη ως αντέρεισμα στην παγκοσμιοποίηση των αποκλεισμών. Οι κοινωνικοί κίνδυνοι όμως και οι δεσμοί των ανθρώπων υπήρχαν πάντα. Τι άλλαξε άραγε; Η ηθική, η κοινωνική και η πολιτική βάση της αλληλοβοήθειας; Ή μήπως ο ατομικισμός του φοβισμένου ανθρωπάκου κατισχύει της κοινής μοίρας της Ανθρωπότητας, κατοχυρώνοντας το δικαίωμα στην αδιαφορία; (εισαγωγή άρθρου του Γ. Πανούση με τίτλο «Δικαίωμα στην αδιαφορία», εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», 2002 )

Εισαγωγικός ο ρόλος των ερωτήσεων; Αρκεί να συμπληρώσουμε το κοινότυπο ότι συμβάλλουν στον προβληματισμό του δέκτη; Μήπως τονίζουν την πρόθεση του συντάκτη, όπως φαίνεται και στον τίτλο του άρθρου; Προβάλλεται πιο έντονα με αυτές η αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνική αλληλεγγύη και τον ατομικισμό; Ευαισθητοποιούν για τον παραπάνω λόγο;

Παράδειγμα 4 ο Οι διαστάσεις του δωματίου ήταν 2x2 ακριβώς, και βρίσκονταν εκεί μέσα στριμωγμένα κρεβάτια με σχισμένα στρώματα, κομοδίνο, τραπέζι, ντουλάπα, καρέκλες. Το μπάνιο, με ετοιμόρροπο καζανάκι, «πεντακάθαρο». 'Επειτα από αρκετή ώρα, έφθασε μια κοπέλα – η καθαρίστρια, Αγγλίς! – η οποία, αφού μας πέταξε τα σεντόνια, μας συνέστησε να... στρώσουμε μόνες μας τα κρεβάτια και να περιμένουμε καθαρές πετσέτες το άλλο πρωί, γιατί «έβρεχε», λέει, «και δε στέγνωναν». Βέβαια, ύστερα από τρεις ημέρες περιμέναμε ακόμα τις πετσέτες... Άραγε, είχε πραγματικά περάσει το «HOTEL» αυτό από τον έλεγχο του τουρισμού, όπως έγραφε το σχετικό χαρτί πίσω από την πόρτα, με ημερομηνία ελέγχου Φεβρουάριος '87; (απόσπασμα από το κείμενο «Πολίτες δεύτερης κατηγορίας», το οποίο βρίσκεται στο βιβλίο της ΝΕΓ Α΄ Λυκείου)

Καταγγελτικό ύφος λόγου Πώς δημιουργείται; Συνδέεται και πώς με την πρόθεση του συντάκτη της επιστολής; Ποιος ο ρόλος της περιγραφής στην τελευταία παράγραφο του αποσπάσματος;

Προθετικότητα Κατά την παραγωγή λόγου χρειάζεται στην προλογική παράγραφο ή έστω στην επόμενη παράγραφο η με ακρίβεια διατύπωση του μηνύματος του κειμένου, προκειμένου να είναι σαφής η πρόθεση του συντάκτη και για να ενισχυθεί η συνεκτικότητά του κειμένου. Η αρχική διατύπωση του μηνύματος είναι βασική για την νοηματική αλληλουχία των ιδεών σε επίπεδο μακροδομής κειμένου.

Συνοχή Κατά τη συγγραφική διαδικασία οι μαθητές πρέπει να έχουν κατανοήσει ότι η συνοχή του λόγου εξασφαλίζεται με ποικίλους συνοχικούς δεσμούς: Προσωπική αναφορά (ονοματική, ρηματική) Λεξικές σχέσεις (επανάληψη, παράφραση, έλλειψη ή παράλειψη στοιχείων…) Συνδετικότητα (συνδετικές λέξεις και φράσεις)

Συνεκτικότητα Η μικροδομή (η εσωτερική πληρότητα και ορθότητα των προτάσεων και η (κατά παράταξη ή καθ’ υπόταξη) σύνδεσή τους σε περίοδο Η μεσοδομή (η δομή της παραγράφου) Η μακροδομή (η παρουσία όλων των βασικών δομικών στοιχείων του είδους, ενταγμένων στο κείμενο σύμφωνα με τις προσδοκίες των αναγνωστών ή, τουλάχιστον, με αποκλίσεις αναγνωρίσιμες και αποδεκτές)

Η αξιοποίηση των λογοτεχνικών κειμένων στη γλωσσική διδασκαλία. Η παράλληλη σύνδεση της διδακτικής πράξης στα γνωστικά αντικείμενα Γλώσσας και Λογοτεχνίας μπορεί να αποφέρει σημαντικά ερεθίσματα τόσο για την αποδόμηση ενός κειμένου όσο και για την παραγωγή λόγου. Προϋπόθεση να διατηρείται η διδακτική αυτονομία κάθε διδακτικού αντικειμένου. Επίσης, να γίνεται σεβαστή η αισθητική αξία των λογοτεχνικών έργων.

Κείμενο 1 ο : Απρίλης, Α. Τερζάκης ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ποια είναι τα συναισθήματα που σας δημιουργεί η αφήγηση της ιστορίας. Εντοπίστε σχετικά χωρία του διηγήματος που δικαιολογούν τη συναισθηματική σας αντίδραση. Το διήγημα είναι ένα σύντομο αφήγημα που εξιστορεί ένα συγκεκριμένο κάθε φορά γεγονός. Ποιο είναι το γεγονός, σε ποια ιστορική περίοδο κατά τη γνώμη σας τοποθετείται και ποια είναι τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν. Κάθε κείμενο γράφεται με συγκεκριμένη κάθε φορά πρόθεση από την πλευρά του πομπού, δηλαδή του συντάκτη του. Να εντοπίσετε την πρόθεση του συντάκτη αναλογιζόμενοι για ποιο λόγο και από ποιο ερέθισμα ενδεχομένως έγραψε το διήγημα. Να χαρακτηρίσετε τους δύο κεντρικούς ήρωες της ιστορίας με άξονα τα αναγραφόμενα στην αφήγηση. Ποιες διαφορές ανάμεσα στην κοινωνική καταγωγή και την κουλτούρα τους μπορείτε να εντοπίσετε; Ποιος ο ρόλος του διαλόγου ως κυρίαρχης αφηγηματικής τεχνικής;

Κείμενο 2 ο : Το ψαράκι της γυάλας, Μ. Χάκκας ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ποια είναι τα συναισθήματα που σας δημιουργεί η αφήγηση της ιστορίας; Εντοπίστε σχετικά χωρία του διηγήματος που δικαιολογούν τη συναισθηματική σας αντίδραση. Το διήγημα είναι ένα σύντομο αφήγημα που εξιστορεί ένα συγκεκριμένο κάθε φορά γεγονός. Ποιο είναι το γεγονός, σε ποια ιστορική περίοδο κατά τη γνώμη σας τοποθετείται, σε ποιο τόπο και ποια είναι τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν. Κάθε κείμενο γράφεται με συγκεκριμένη κάθε φορά πρόθεση από την πλευρά του πομπού, δηλαδή του συντάκτη του. Να εντοπίσετε την πρόθεση του συντάκτη αναλογιζόμενοι ότι το διήγημα έχει έντονο βιωματικό και αυτοαναφορικό χαρακτήρα. Να χαρακτηρίσετε τον κεντρικό ήρωα της ιστορίας με άξονα τα αναγραφόμενα στην αφήγηση. Ποια στάδια στην αγωνιστική του διάθεση μπορείτε να εντοπίσετε; Ποιος ο ρόλος του διαλόγου στο σημείο, όπου ο ήρωας συνομιλεί με τον άντρα της ξαδέλφης του;

Κείμενο 3 ο : Ο κύκλος των μάταιων πράξεων, Σ. Τζόκας ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ποια είναι τα συναισθήματα που σας δημιουργεί η αφήγηση της ιστορίας. - Εντοπίστε σχετικά χωρία του διηγήματος που δικαιολογούν τη συναισθηματική σας αντίδραση. Το απόσπασμα προέρχεται από ένα ιστορικό μυθιστόρημα, το οποίο έχει κεντρικό του ήρωα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη. Ποιο είναι το γεγονός, στο οποίο αναφέρεται το μυθιστόρημα, σε ποια ιστορική περίοδο κατά τη γνώμη σας τοποθετείται, σε ποιο τόπο και ποια είναι τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν; Κάθε κείμενο γράφεται με συγκεκριμένη κάθε φορά πρόθεση από την πλευρά του πομπού, δηλαδή του συντάκτη του. Να εντοπίσετε την πρόθεση του συντάκτη. Να χαρακτηρίσετε τον κεντρικό ήρωα της ιστορίας με άξονα τα αναγραφόμενα στην αφήγηση. Ποιος ο ρόλος του διαλόγου στο σημείο, όπου ο ήρωας συνομιλεί με τον Γερμανό διοικητή του στρατοπέδου; Ο Ναπολέων είχε την ευκαιρία να σωθεί, αλλά δε δέχθηκε, διότι κάποιος άλλος θα έπαιρνε τη θέση του. Τι δηλώνει η πράξη του αυτή;

Κείμενο 4 ο : Τελευταίος Σταθμός, Γ. Σεφέρης ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ποια είναι τα συναισθήματα που σας δημιουργεί η ανάγνωση του ποιήματος; Να βρείτε σχετικά χωρία που δικαιολογούν τη συναισθηματική σας κατάσταση. Το ποίημα έχει γραφτεί με τη μορφή ημερολογίου από την πλευρά του ποιητή. Να εντοπίσετε γλωσσικές επιλογές, εκφράσεις και νοήματα, που δικαιολογούν αυτή τη διαπίστωση. Ποια η πρόθεση του ποιητή; Γιατί έγραψε κατά τη γνώμη σας το ποίημα; Τι θέλει να εκφράσει; Σε ποια περίοδο κατά την εκτίμησή σας αναφέρεται το ποίημα; Ποιο τρόπο επέλεξε ο ποιητής, για να εκφράσει τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του; Γιατί ωθήθηκε σε αυτή την επιλογή; Συμφωνείτε με αυτό τον τρόπο έκφρασης; Ποια η γνώμη του ποιητή για τους ήρωες; Πιστεύει ότι είναι αυτοί που φαίνονται και υπηρετούν αξιώματα;

Κείμενο 5 ο : Θερμοπύλες, Κ. Καβάφης ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ποια είναι τα συναισθήματα που σας δημιουργεί η ανάγνωση του ποιήματος; Να βρείτε σχετικά χωρία που δικαιολογούν τη συναισθηματική σας κατάσταση. Ποια η πρόθεση του ποιητή; Γιατί έγραψε κατά τη γνώμη σας το ποίημα; Τι θέλει να εκφράσει; Ποια η γνώμη του ποιητή για τους ήρωες; Ποιες είναι στο ποίημα οι λέξεις – σύμβολα που χρησιμοποιεί ο ποιητής και τι κατά τη γνώμη σας συμβολίζουν; Τι εννοεί ο ποιητής, όταν αναφέρει ότι οι ήρωες μιλούν πάντα την αλήθεια και δεν έχουν μίσος προς τους ψεύτες;

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΟΜΑΔΑ 1 η Υποθέστε ότι είστε ο ανώνυμος φαντάρος του κειμένου που επεξεργαστήκατε. Πώς θα αφηγούσασταν το επεισόδιο της συνάντησής σας με τον Μελετίου και την παρέα του σε επιστολή που θα στέλνατε στους συγγενείς σας στο χωριό; Η επιστολή σας να μην υπερβαίνει τις λέξεις. ΟΜΑΔΑ 2 η Υποθέστε ότι στέλνετε επιστολή στον ήρωα του διηγήματος που αναλύσατε. Με ποια επιχειρήματα θα προσπαθούσατε να τον πείσετε ότι δεν ήταν σωστή η απόφασή του να αποστασιοποιηθεί από τον αγώνα αρνούμενος το ηρωικό του παρελθόν. Η επιστολή σας να μην υπερβαίνει τις λέξεις.

ΟΜΑΔΑ 3 η Υποθέστε ότι είστε ένας από τους κρατουμένους που δεν ήταν στον κατάλογο των διακοσίων, οι οποίοι οδηγήθηκαν σε εκτέλεση στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Πώς θα περιγράφατε την εμπειρία σας από την πρωινή συγκέντρωση σε φίλο και συναγωνιστή σας, με τον οποίο έχετε αλληλογραφία και σας ενημέρωσε για την κατάληξη των διακοσίων; Η περιγραφή σας να εστιάσει στη στάση του Ναπολέοντα. Η επιστολή να μην υπερβαίνει τις λέξεις. ΟΜΑΔΑ 4 η Βασισμένοι σε στοιχεία του ποιήματος «Τελευταίος Σταθμός» γράψτε σε έναν φίλο σας μια επιστολή λέξεων, στην οποία θα του περιγράφετε το προφίλ ενός ήρωα.

ΟΜΑΔΑ 5η Βασισμένοι σε στοιχεία του ποιήματος να γράψετε ένα άρθρο, στο οποίο θα εκθέτετε τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι πρέπει να έχουν αξίες και υψηλή την αίσθηση του χρέους. Η έκταση του άρθρου σας να μην υπερβαίνει τις λέξεις.