ΦΩΝΗΤΙΚΗ - Μουσικότητα της γλώσσας – - Προσωδία - - Επιτονισμός - Ανθή Χαϊδά

2 Μουσικότητα της γλώσσας  Τι είναι αυτό που ως ακροατές εκλαμβάνουμε ως ‘μουσικότητα’ μιας γλώσσας;;  υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά  διακρίσεις της προσωδίας  Οι διακρίσεις της προσωδίας αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες της δομής και της λειτουργίας της γλωσσικής επικοινωνίας

3 Τεμάχια & Υπερτεμαχιακά  Οι φθόγγοι, τα φωνήεντα και τα σύμφωνα, μπορούν να θεωρηθούν ως τα τεμάχια (segments), από τα οποία συντίθεται η ομιλία  Μαζί σχηματίζουν συλλαβές, οι οποίες συνθέτουν φράσεις, που παράγονται ως εκφωνήματα (utterances)  Πάνω στις συλλαβές τίθενται και άλλα χαρακτηριστικά, γνωστά ως υπερτεμαχιακά (suprasegmentals)  περιλαμβάνουν διακυμάνσεις τόνου (stress) και τονικού ύψους (pitch)  Με τα υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά συνδέονται και η διάρκεια και η ένταση  Στα υπερτεμαχιακά αναφέρεται η προσωδία

4 ΠΡΟΣΩΔΙΑ  Προσωδία είναι η ανάλυση και η περιγραφή των τονικών, χρονικών και δυναμικών χαρακτηριστικών στοιχείων μιας γλώσσας, καθώς και η ταξινόμηση αυτών στο σύστημα των διακριτικών λειτουργιών της γλώσσας  Τονικά χαρακτηριστικά  επιτονισμός Χρονικά χαρακτηριστικά  διάρκεια – ρυθμός Δυναμικά χαρακτηριστικά  ένταση  Η προσωδία μελετάται ως προς τη φυσιολογία, την ακουστική και την αντίληψη του λόγου

5 ΠΡΟΣΩΔΙΑ  Ιδιαίτερα σημαντική η επίδραση των υπερτεμαχιακών χαρακτηριστικών για τη δήλωση συγκεκριμένων νοημάτων  διακρίσεις:  στο ύψος της φωνής (pitch): τόνος, επιτονισμός, τονικό εύρος  στην ένταση: δυνατή - σιγανή, crescendo-diminuendo  στο ρυθμό: ταχύτητα, επιμήκυνση συλλαβών-φθόγγων, διάταξη τονικών ομάδων, παύσεις  παραγλωσσικά στοιχεία  συνδυασμός στοιχείων που συμβάλλουν στην απόδοση συγκεκριμένου νοήματος, συναισθήματος, κατάστασης κ.λπ.

6 Χρονικά Χαρακτηριστικά ΡΥΘΜΟΣ  Χρονικά χαρακτηριστικά της ομιλίας:  ταχύτητα ομιλίας (π.χ. μπορεί να εκφράζει συναισθηματική φόρτιση)  επιμήκυνση συλλαβών-φθόγγων (π.χ. σκεπτικότητα, δισταγμός, κούραση κ.ά.)  παύσεις  διάταξη τονικών ομάδων (π.χ. ποιητικός λόγος)  χρονισμός συλλαβών  διάκριση γλωσσών

7 Ο επιτονισμός αποτελεί βασικό παράγοντα διάκρισης για ποικίλες γλωσσικές και επικοινωνιακές λειτουργίες:  τύποι πρότασης  έμφαση  αμφισημία  θεματική κατάτμηση κειμένου  διαλογικά χαρακτηριστικά κ.ά. Τονικά Χαρακτηριστικά ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΣ

8  Η προσωδία είναι το πρώτο στοιχείο της γλώσσας που αποκτούν τα νεογνά  Πειράματα έχουν δείξει πως 4 μέρες μετά τη γέννηση, το βρέφος είναι ικανό να διακρίνει τον επιτονισμό της μητρικής του γλώσσας  Η επικοινωνία με τα βρέφη και τα μικρά παιδιά παρουσιάζει συνήθως έναν ορισμένο βαθμό μουσικότητας  μητρική ομιλία (“motherese”)  έχει συγκεκριμένα ακουστικά χαρακτηριστικά (υψηλό τονικό ύψος, επιμήκυνση των φωνηέντων, έντονες επιτονικές διακυμάνσεις)  συντελεί στην κατάκτηση της γλώσσας  Επίσης, η προσωδία είναι το τελευταίο στοιχείο το οποίο χάνεται π.χ. σε περιπτώσεις αφασίας ή κατά την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Γλωσσική κατάκτηση -

9 ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Τι εκφράζει; -  Θεωρείται ότι η προσωδία – και ιδιαίτερα ο επιτονισμός – έχει την ιδιαίτερη λειτουργία να εκφράζει τη στάση του ομιλητή  Το προσωδιακό νόημα τροποποιεί το λεξικό νόημα μίας πρότασης, προσθέτοντας σε αυτό τη στάση του ομιλητή απέναντι στο περιεχόμενο αυτής της πρότασης (ή μία ένδειξη αυτής, με την οποία ο ομιλητής περιμένει τον ακροατή να αντιδράσει)  Εκφράζει πάνω και πέρα από τις λέξεις και τις γραμματικές δομές που χρησιμοποιούνται, τη στάση του ομιλητή στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται  Επιπλέον, η προσωδία μπορεί να εκφράσει κοινωνικές στάσεις και συναισθήματα:... «δεν είναι αυτό που είπε, αλλά ο τρόπος που το είπε!»

10 ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Κοινωνικοί συσχετισμοί -  Βασικές κοινωνικές συσχετίσεις της προσωδίας αναφέρονται στις εξής βασικές κατηγορίες, σε γενικές γραμμές:  Φύλο  Ηλικία  Status  Επάγγελμα - ενασχόληση  Επικοινωνιακές λειτουργίες

11 ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Κοινωνικοί συσχετισμοί -  Φύλο  Συγκεκριμένα προσωδιακά χαρακτηριστικά στην ομιλία ανδρών- γυναικών σε ποικίλες επικοινωνιακές λειτουργίες  βάσει διαφορών φυσιολογίας-ανατομίας, αλλά και χρήσης  διαφορές ανά γλώσσα  Π.χ. επίδοση θηλυκότητας  μεγαλύτερο τονικό εύρος, glissando, πιο πλούσιος επιτονισμός, βραχνή ή αναπνευστική φωνή, επιτηδευμένα υψηλότερο τονικό ύψος (falsetto)  Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην προσωδία των ομοφυλόφιλων

12 ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Κοινωνικοί συσχετισμοί -  Status  Συγκεκριμένα προσωδιακά χαρακτηριστικά ανά κοινωνική τάξη  Διαλεκτικά προσωδιακά χαρακτηριστικά στην ομιλία ανθρώπων από επαρχία ή πόλη  Επίσημος – ανεπίσημος λόγος  διαφορές π.χ. στην ταχύτητα  Επάγγελμα - ενασχόληση  Συγκεκριμένος «τόνος φωνής» κατά την άσκηση ορισμένων επαγγελμάτων, π.χ. κληρικοί, δικηγόροι Π.χ. Κληρικοί  περιορισμένο τονικό εύρος, αργή ταχύτητα, μονότονος ρυθμός  Ρόλοι εξουσίας  «Επαγγελματική φωνή»

13 ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Κοινωνικοί συσχετισμοί -  Επικοινωνιακές λειτουργίες  Συγκεκριμένα προσωδιακά χαρακτηριστικά για την επίτευξη συγκεκριμένων επικοινωνιακών λειτουργιών Π.χ. διάλογος για παζάρεμα  Στυλ ομιλίας  π.χ. διακωμώδηση, χιούμορ τυποποιημένη ομιλία (π.χ. αθλητικά αποτελέσματα) πολιτικός λόγος δημόσιος λόγος επίσημα ανακοινωθέντα αθλητικός σχολιασμός αγώνων τηλεοπτικές διαφημίσειςκ.ά.

14  Βασική ταξινόμηση σε: λεξικό επίπεδο  λεξική προσωδία προτασιακό επίπεδο  προτασιακή προσωδία κειμενικό επίπεδο  κειμενική προσωδία  Σε λεξικό επίπεδο γίνεται αναφορά στον λεξικό τόνο και σε προτασιακό επίπεδο στον προτασιακό τόνο ΠΡΟΣΩΔΙΑ - Προσωδιακές κατηγορίες -

15 ΛΕΞΙΚΗ ΠΡΟΣΩΔΙΑ  Οι λεξικοί τόνοι αναφέρονται σε διακρίσεις προσωδίας σε λεξικό επίπεδο, όπως: δυναμικός τόνος ο δυναμικός τόνος στη Νέα Ελληνική και στην Αγγλική γλώσσα μουσικός τόνος ο μουσικός τόνος στην Κινεζική και σε άλλες ασιατικές γλώσσες μουσικοδυναμικός τόνος ο μουσικοδυναμικός τόνος στη Σουηδική και στη Σερβοκροατική

16 Λεξικοί τόνοι - Δυναμικός τόνος - δυναμικός τόνος  Ο δυναμικός τόνος έχει συνταγματική σχέση π.χ. οι λέξεις ['nomos ~ no'mos] («νόμος ~ νομός») στην Ελληνική και [' ɒ bd ʒɛ kt ~ ə b'd ʒɛ kt] (“object”) στην Αγγλική = «αντικείμενο» ή «αντιτίθεμαι», ανάλογα με τη θέση του τόνου  μία συλλαβή έχει ιδιαίτερη βαρύτητα σε σχέση με άλλες συλλαβές  Η διάκριση του δυναμικού τόνου βασίζεται κυρίως στη μετατροπή της διάρκειας και της έντασης της φωνής αλλά και μετατροπές της θεμελιώδους συχνότητας (ύψος φωνής) έχουν δυνητική συνεισφορά σε διακρίσεις δυναμικού τόνου, σύμφωνα κυρίως με τη γλώσσα και το φωνητικό περιβάλλον διάκρισης

17 (Από: Ashby, Μ. & Maidment, J. (2005). Introducing Phonetic Science. Cambridge: Cambridge University Press, σελ. 160) Λεξικοί τόνοι - Δυναμικός τόνος -

Δυναμικός τόνος  Στα Νέα Ελληνικά η κατανομή του δυναμικού τόνου σε μία συλλαβή αντί άλλης προσδίδει διαφορετική λεξική έννοια νόμοςνομός

19 μουσικός τόνος  Ο μουσικός τόνος έχει παραδειγματική σχέση π.χ. η λέξη /ma/ στα Κινέζικα  μπορεί να φέρει 4 διακριτικούς τόνους: «χαμηλό», «υψηλό», «ανοδικό», «καθοδικό»  προσδίδοντας διαφορετικές έννοιες στην ομόηχη ως προς τους φθόγγους λέξη  Η διάκριση του μουσικού τόνου βασίζεται, κατά κανόνα, σε διακυμάνσεις της θεμελιώδους συχνότητας στο περιβάλλον κατανομής του, το οποίο είναι κατά κανόνα το φωνήεν  χαμηλή, υψηλή, ανοδική και καθοδική, σε σχέση με τις αντίστοιχες διακρίσεις  Ο παραδειγματικός χαρακτήρας του μουσικού τόνου έχει άμεση σχέση με την κατανομή του  σε συλλαβικό επίπεδο  μία λέξη μπορεί να φέρει τόσους τόνους όσες και συλλαβές  μία πολυσύλλαβη λέξη μπορεί να φέρει τον ίδιο, αλλά και διαφορετικούς τόνους σε κάθε συλλαβή Λεξικοί τόνοι - Μουσικός τόνος -

20 μουσικοδυναμικός τόνος  Ο μουσικοδυναμικός τόνος έχει κυρίως συνταγματική σχέση, η οποία προϋποθέτει και την ύπαρξη παραδειγματικής σχέσης π.χ. η λέξη “tanken” της Σουηδικής  επιτρέπει διάκριση των μουσικοδυναμικών τόνων “acute” (οξύς) και “grave” (βαρύς) στην πρώτη συλλαβή  στην 1η περίπτωση σημαίνει «δεξαμενόπλοιο» και στη 2η «σκέψη»  Η διάκριση του μουσικοδυναμικού τόνου βασίζεται τόσο σε διακυμάνσεις της διάρκειας και της έντασης της φωνής κατά τη συνταγματική σχέση, όσο και διακυμάνσεις της θεμελιώδους συχνότητας, κατά την παραδειγματική σχέση του φωνητικού περιβάλλοντος κατανομής Λεξικοί τόνοι - Μουσικοδυναμικός τόνος -

21 ΠΡΟΤΑΣΙΑΚΗ ΠΡΟΣΩΔΙΑ προτασιακή προσωδία  Η προτασιακή προσωδία αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα δομών και λειτουργιών της γλώσσας σε προτασιακό επίπεδο παραγλωσσικών διακρίσεων  Αποτελεί καθοριστικό παράγοντα παραγλωσσικών διακρίσεων όπως: ο θαυμασμός, η έκπληξη και ο θυμός εξωγλωσσικών διακρίσεων καθώς και εξωγλωσσικών διακρίσεων όπως: η ηλικία, το φύλο και η φυσική κατάσταση του ομιλητή  Ο προτασιακός τόνος σχετίζεται, κατά κύριο λόγο, με την κατανομή της έμφασης, της πληροφορίας δηλαδή που παρουσιάζεται με προεξέχοντα τρόπο με τα προσωδιακά μέσα (επιτονισμό, ένταση, διάρκεια)  εμφατικός τόνος

22 Ο επιτονισμός σηματοδοτεί ποιες συλλαβές είναι προεξέχουσες, πώς και σε ποιο βαθμό έχουν γίνει προεξέχουσες Αναφέρεται, ακόμα, στο πώς συντελείται η κίνηση από τη μία προεξέχουσα συλλαβή στην επόμενη επιτονισμός  Ο επιτονισμός ορίζεται ως ο συνδυασμός τονικών χαρακτηριστικών σε ευρύτερες δομικές μονάδες που σχετίζονται με την ακουστική παράμετρο της θεμελιώδους συχνότητας (F0) της φωνής και τις διακριτικές παραλλαγές της στη διαδικασία της ομιλίας  αποτελεί μία παράμετρο της προσωδίας Τονικά Χαρακτηριστικά ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΣ

23  H άνοδος της θεμελιώδους συχνότητας υποδηλώνει πως το εκφώνημα δεν έχει ολοκληρωθεί -πολλές φορές π.χ. έχουμε την αίσθηση πως ο ομιλητής πρόκειται να συνεχίσει τον λόγο του, μολονότι ήδη μεσολαβεί εκτεταμένη παύση  Αντίθετα, η μεγάλη πτώση της θεμελιώδους συχνότητας σημαίνει και το οριστικό τέλος του λόγου  Ορισμένες εκφωνηματικές πράξεις εκφέρονται συστηματικά στις ίδιες προσωδιακές συνθήκες, π.χ.: το επιφώνημα, όπως και η προσταγή, παρουσιάζουν συνδυασμένη αύξηση της θεμελιώδους συχνότητας της φωνής και της έντασης τα παρένθετα εκφωνήματα (παρεκβάσεις, διευκρινίσεις, σχόλια) παρατίθενται σε χαμηλότερη συχνότητα σε σχέση με τον κύριο λόγο ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΣ - Τι υποδηλώνει; -

24 Επιτονικοί στόχοι (tonal targets) Τύποι επιτονικών κινήσεων που εντοπίζονται διαδοχικά στις συλλαβές: υψηλός τόνος υψηλός τόνος (High) ανοδικός τόνος ανοδικός τόνος (Rise) χαμηλός τόνος χαμηλός τόνος (Low) καθοδικός τόνος καθοδικός τόνος (Fall)

25 Εμφατικός τόνος (focus)  Μία γλωσσική ενότητα -όπως η λέξη- μπορεί να έχει ιδιαίτερο σημασιολογικό βάρος σε ένα δεδομένο γλωσσικό περιβάλλον και να φέρει έτσι προσωδιακή διάκριση σε προτασιακό επίπεδο εμφατικός τόνοςπροτασιακός τόνος έμφαση (focus)  εμφατικός τόνος (ή προτασιακός τόνος)  αναφέρεται συχνά και ως έμφαση (focus) π.χ. Ποιοι κυνηγάνε τις γάτες; Οι σκύλοι κυνηγάνε τις γάτες.  η λέξη ‘σκύλοι’ φέρει εμφατικό τόνο  αποτελεί το σημασιολογικό επίκεντρο της πρότασης Τι κυνηγάνε οι σκύλοι; Οι σκύλοι κυνηγάνε τις γάτες.

26  Το σημασιολογικό επίκεντρο της πρότασης μπορεί όμως να σχετίζεται με ευρύτερες γλωσσικές ενότητες π.χ. με τη φράση μιλάει Ελληνικά  απάντηση της ερώτησης Τι κάνει η Μαρία;  Αν και το σύνολο της φράσης μιλάει Ελληνικά αποτελεί άγνωστη πληροφορία στο συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον  ο εμφατικός τόνος κατανέμεται στην τελευταία λεξική ενότητα  τυπικό χαρακτηριστικό σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες και στην Ελληνική  Συσχετισμός του σημασιολογικού επίκεντρου της πρότασης με: εκτεταμένη έμφαση ευρύτερες γλωσσικές ενότητες  εκτεταμένη έμφαση π.χ. με τη φράση κυνηγάνε τις γάτες περιορισμένη έμφαση λεξικές ενότητες  περιορισμένη έμφαση π.χ. γάτες Εμφατικός τόνος (focus)

ΕΜΦΑΣΗ Σημασιολογικές και γραμματικές διακρίσεις  Ποικίλες διακρίσεις της έμφασης και της προτασιακής προσωδίας αποτελούν συχνά καθοριστικές σημασιολογικές διακρίσεις προτάσεων με πανομοιότυπη λεξική παράταξη π.χ. Έχω λίγα χρήματα (... και δεν σκέφτομαι να πάω διακοπές) Έχω λίγα χρήματα (... και σκέφτομαι να πάω διακοπές)  Η προτασιακή προσωδία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ποικίλων γραμματικών-λειτουργικών διακρίσεων π.χ. Δεν πίνει γιατί έχασε τη δουλειά του. (δηλ. πίνει, αλλά όχι επειδή έχασε τη δουλειά του) Δεν πίνει γιατί έχασε τη δουλειά του. (δηλαδή δεν πίνει, επειδή έχασε τη δουλειά του) προσωδιακές διακρίσεις  Χάρη στις προσωδιακές διακρίσεις  το φαινόμενο της αμφισημίας εκλείπει

28 ΕΜΦΑΣΗ (focus) (Yi Xu, 1999)  Η έμφαση επηρεάζει τον επιτονισμό  προεξέχουσα κίνηση ανόδου-πτώσης συνήθως

29 (Yi Xu, 1999)  Συνήθως παρατηρείται καταστολή των επιτονικών διακυμάνσεων στο τμήμα του εκφωνήματος που ακολουθεί μετά την έμφαση ΕΜΦΑΣΗ (focus)

(Rump & Collier, 1996)  H καταστολή των επιτονικών διακυμάνσεων στο τμήμα του εκφωνήματος που ακολουθεί μετά την έμφαση είναι πολύ σημαντική για την πρόσληψη της έμφασης από τον ακροατή ΕΜΦΑΣΗ (focus)

Ποιος μαζεύει λεμόνια; [Ο Μανώλης μαζεύει λεμόνια.] Τι μαζεύει ο Μανώλης; [Ο Μανώλης μαζεύει λεμόνια.] ΕΜΦΑΣΗ (focus)

32  Σε προτασιακό επίπεδο διαφορετικές προσωδιακές δομές μπορεί να έχουν γραμματική λειτουργία και να δηλώνουν διαφορετικούς τύπους πρότασης, ακόμα και όταν δεν υπάρχει άλλο μορφολογικό ή συντακτικό στοιχείο που να τις δηλώνει  Η αντιστοιχία μεταξύ προτασιακών τύπων και προτασιακών λειτουργιών δεν είναι κατά κανόνα ένα-προς-ένα  ένα-προς-πολλά  σύμφωνα με μορφολογικά και συντακτικά κριτήρια  π.χ. Θα το γράψεις το γράμμα απόφανση  αν και αντιστοιχεί κατά βάση στον καταφατικό τύπο πρότασης (απόφανση), μπορεί να έχει ποικίλες προτασιακές λειτουργίες ερώτηση  ερώτηση  Θα το γράψεις το γράμμα; προσταγή προσταγή  Θα το γράψεις το γράμμα ! Τύποι πρότασης

ΑΠΟΦΑΝΣΗ ΕΡΩΤΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ [Η Μαρία διαβάζει μόνη.] ΤΥΠΟΙ ΠΡΟΤΑΣΗΣ [Η Μαρία διαβάζει μόνη ;]

ΕΡΩΤΗΣΗ ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ [Γιατί η Μαρία διαβάζει μόνη ;]

35  Η προτασιακή προσωδία χαρακτηρίζεται περαιτέρω από το ρυθμό ρυθμός  Ο ρυθμός αναφέρεται στη χρονική κατανομή και σχέση τονισμένων και άτονων συλλαβών, καθώς και στην ταχύτητα της ομιλίας τονική ομάδα  Βασική μονάδα του ρυθμού είναι η τονική ομάδα  αποτελείται από την τονισμένη συλλαβή και όσες τυχόν άτονες συλλαβές ακολουθούν μέχρι την επόμενη τονισμένη συλλαβή χρόνος της τονικής ομάδας   Ο χρόνος της τονικής ομάδας  δηλ. ο χρόνος μεταξύ των τονισμένων συλλαβών  σχετίζεται κυρίως με την προσωδιακή τυπολογία της γλώσσας Χρονικά Χαρακτηριστικά ΡΥΘΜΟΣ

36 ΡΥΘΜΟΣ  Η προτασιακή προσωδία χαρακτηρίζεται περαιτέρω από το ρυθμό ρυθμός  Ο ρυθμός αναφέρεται στη χρονική κατανομή και σχέση τονισμένων και άτονων συλλαβών, καθώς και στην ταχύτητα της ομιλίας τονική ομάδα  Βασική μονάδα του ρυθμού είναι η τονική ομάδα  αποτελείται από την τονισμένη συλλαβή και όσες τυχόν άτονες συλλαβές ακολουθούν μέχρι την επόμενη τονισμένη συλλαβή χρόνος της τονικής ομάδας   Ο χρόνος της τονικής ομάδας  δηλ. ο χρόνος μεταξύ των τονισμένων συλλαβών  σχετίζεται κυρίως με την προσωδιακή τυπολογία της γλώσσας

37 Γαλλική συλλαβικός ρυθμός (syllable-timed)  Σε μερικές γλώσσες, όπως η Γαλλική  ο χρόνος της τονικής ομάδας τείνει προς αναλογία με τον αριθμό των συλλαβών που την αποτελούν  συλλαβικός ρυθμός (syllable-timed) Αγγλική τονικός ρυθμός (stress-timed)  Σε άλλες γλώσσες, όπως η Αγγλική  ο χρόνος της τονικής ομάδας τείνει προς ισοχρονία  η χρονική διαφορά μεταξύ τονικών ομάδων ελαχιστοποιείται κατά το δυνατόν  τονικός ρυθμός (stress-timed)  H διάκριση μεταξύ συλλαβικού και τονικού ρυθμού είναι σχετική  παρουσιάζεται αξιοσημείωτη μεταβλητότητα ρυθμού κατά την παραγωγή της ομιλίας στις περισσότερες γλώσσες Ελληνική συλλαβικό ρυθμό  Η Ελληνική έχει ενδεικτικές τάσεις προς ισοχρονία, αν και η ταξινόμησή της εμπίπτει καταρχήν στο συλλαβικό ρυθμό  η διάρκεια των τονικών ομάδων αυξάνεται σχετικά ανάλογα με την αύξηση του πλήθους των συλλαβών ΡΥΘΜΟΣ

38  Η κατανομή του ρυθμού επιτελείται ποικιλοτρόπως σε διαφορετικές γλώσσες γλώσσες τονικού ρυθμού ισοχρονία  Σε γλώσσες τονικού ρυθμού -όπως η Αγγλική- ο λεξικός τόνος συνήθως μετατίθεται σε άλλη συλλαβή, όταν γειτνιάζει με άλλον λεξικό τόνο, έτσι ώστε το διάστημα μεταξύ τονισμένων συλλαβών να είναι ανάλογο με άλλα περιβάλλοντα με περισσότερες άτονες συλλαβές  ισοχρονία π.χ ενώ στη λέξη “thirteen” (δεκατρία) ο λεξικός τόνος κατανέμεται στη λήγουσα  σε γειτονικά περιβάλλοντα με άλλον λεξικό τόνο, όπως στη φράση “thirteen men” (δεκατρείς άντρες), παρατηρείται αναβίβαση του λεξικού τόνου στην παραλήγουσα  χαρακτηριστική ένδειξη της διαφοράς ρυθμού και γλωσσικής τυπολογίας μεταξύ Αγγλικής και Ελληνικής, καθώς οι λεξικοί τόνοι της φράσης «δεκατρείς άνδρες» παραμένουν σε σταθερή θέση και δεν μεταβιβάζονται για λόγους διατήρησης ισαοχρονίας μεταξύ των τονικών ομάδων ΡΥΘΜΟΣ

39  Εκτός της μετάθεσης του λεξικού τόνου  για τη διατήρηση ρυθμικής ισοχρονίας σε γλώσσες τονικού ρυθμού -όπως η Αγγλική  ολιγάριθμες άτονες συλλαβές έχουν κατά κανόνα μεγαλύτερη διάρκεια από ό,τι πολυάριθμες άτονες συλλαβές  διαφορετικές τονικές ομάδες με διαφορετικό αριθμό άτονων συλλαβών τείνουν να έχουν ισόποση διάρκεια  ισοχρονία των τονικών ομάδων ΡΥΘΜΟΣ

40  Ο ρυθμός της γλώσσας και η παραγωγή ισόχρονων γλωσσικών ενοτήτων δεν περιορίζεται στην παραγωγή τονικών ομάδων παραγωγή παύσεων  περιλαμβάνει επίσης την παραγωγή παύσεων  διάφορες γλωσσικές ενότητες -όπως οι στίχοι στην ποίηση- συνδυάζονται με διαφορετικής διάρκειας παύσεις  επιφέρεται κατά το δυνατόν ισόχρονη πραγμάτωση των γλωσσικών ενοτήτων  επιτυγχάνεται σχετική ρυθμική σταθερότητα σε σχέση περισσότερο με τους στίχους παρά με τις τονικές ομάδες ΡΥΘΜΟΣ

41 κειμενική προσωδία  Η κειμενική προσωδία μελετά τις δομές και τις λειτουργίες της προσωδίας σε κειμενικό επίπεδο όπως: οι κειμενικοί δείκτες η δομή του κειμένου η σειρά των ομιλητών κ.ά.  Η κειμενική προσωδία αναφέρεται βασικά στην προφορική παραγωγή γραπτών κειμένων  όπως η ανάγνωση  αν και ουσιαστικά περιλαμβάνει το σύνολο διαφορετικών τύπων κειμένων, τόσο της προφορικής όσο και γραπτής γλώσσας ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΟΣΩΔΙΑ

42 Κειμενική προσωδία κειμενική προσωδία  Η κειμενική προσωδία μελετά τις δομές και τις λειτουργίες της προσωδίας σε κειμενικό επίπεδο όπως: οι κειμενικοί δείκτες η δομή του κειμένου η σειρά των ομιλητών  Η κειμενική προσωδία αναφέρεται βασικά στην προφορική παραγωγή γραπτών κειμένων  όπως η ανάγνωση  αν και ουσιαστικά περιλαμβάνει το σύνολο διαφορετικών τύπων κειμένων, τόσο της προφορικής όσο και γραπτής γλώσσας

43 Κειμενικοί δείκτες (Ι) κειμενικοί δείκτες  Οι κειμενικοί δείκτες αναφέρονται κυρίως σε λέξεις και γλωσσικές εκφράσεις με περισσότερο κειμενικές παρά λεξικές ή γραμματικές λειτουργίες σε ένα συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον π.χ. η λέξη ‘τώρα’ στην πρόταση Τώρα, ας ξεκινήσουμε το γράψιμο  δεν λειτουργεί ως τυπικό χρονικό επίρρημα, αλλά ως κειμενικός δείκτης  δηλώνει κειμενική μετάβαση από ένα περιβάλλον σε άλλο  Παρόμοια λειτουργία  μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά: ‘καλά’ ‘λοιπόν’

44 Κειμενικοί δείκτες (ΙΙ)  Ανεξαρτήτως της μορφολογικής κατηγορίας της λέξης, άλλοι γλωσσικοί παράγοντες  η προσωδία και η σύνταξη  αλληλεπιδρούν για τον καθορισμό των κειμενικών δεικτών π.χ. η λέξη ‘τώρα’ στην πρόταση Τώρα ας ξεκινήσουμε το γράψιμο  μπορεί να λειτουργεί ως χρονικό επίρρημα ή ως κειμενικός δείκτης Τώρα, ας ξεκινήσουμε το γράψιμο αποκλειστικά και μόνο βάσει της προσωδίας  Η λέξη ‘τώρα’, ως κειμενικός δείκτης, έχει τυπικά χαρακτηριστικά της προσωδιακής φρασεοποίησης (phrasing)  έχει αποσυνδετική λειτουργία σε σχέση τόσο με το άμεσο γλωσσικό περιβάλλον, όσο και με τη σχετική σημασιολογική αυτονόμηση της αντίστοιχης γλωσσικής ενότητας

45 Δομή του κειμένου (Ι) δομή κειμένου  Η δομή κειμένου αναφέρεται κυρίως σε κειμενικές ενότητες με διακριτικές λειτουργίες, καθώς και σε σχέσεις μεταξύ κειμενικών ενοτήτων κατά την ανάπτυξη του κειμένου θέμα  Ένα κείμενο -είτε προσχεδιασμένο είτε αυθόρμητο- είναι συνήθως μια πολυδιάστατη γλωσσική ενότητα, της οποίας βασική ενότητα είναι το θέμα  σε σχέση με έναν ή περισσότερους ομιλητές  Ένα θέμα μπορεί επίσης να έχει περισσότερες πτυχές υπόθεμα  η κάθε πτυχή αποτελεί δυνητικά υπόθεμα του εν λόγω θέματος, επίσης σε σχέση με έναν ή περισσότερους ομιλητές εναλλαγή των ομιλητών  Εκτός από τη διάταξη και τη δομή του θέματος  η εναλλαγή των ομιλητών αποτελεί βασικά χαρακτηριστικό του κειμένου

46 Δομή του κειμένου (ΙΙ) θεματική κατάτμηση  Προϋπόθεση της δομής κειμένου αποτελεί η θεματική κατάτμηση  καθορίζει βασικές κειμενικές ενότητες  τα θέματα και τα υποθέματα κατάτμηση του κειμένου  Η κατάτμηση του κειμένου καθορίζεται από το συνδυασμό ποικίλων γλωσσικών παραγόντων  όπως οι κειμενικοί δείκτες, η σύνταξη, η προσωδία και η σημασιολογία αλλαγή θέματος  Η αλλαγή θέματος  η μετάβαση από ένα θέμα σε άλλο ολοκλήρωση του θέματος ή η ολοκλήρωση του θέματος επιτελείται κατεξοχήν από την απότομη αλλαγή της προσωδίας  καθοριστικός παράγοντα κατάτμησης, σε συνδυασμό -συνήθως, αλλά όχι απαραιτήτως- με άλλους γλωσσικούς παράγοντες  Ο επιτονισμός, ο οποίος έχει απότομες μετατροπές, είτε από υψηλότερα σε χαμηλότερα σημεία, είτε αντιστρόφως  αποτελεί κατεξοχήν προσωδιακή παράμετρο κειμενικής κατάτμησης  σε συνδυασμό με παύσεις και διακυμάνσεις της έντασης της φωνής

47 Σειρά ομιλητών (Ι) σειρά των ομιλητών  Η σειρά των ομιλητών αναφέρεται σε διάφορους τρόπους εναλλαγής των ομιλητών κατά την ανάπτυξη του διαλόγου  οι συμμετέχοντες εναλλάσσονται συνεργατικά και καθορίζουν τα επιμέρους θέματα  αν και συχνά υπάρχουν ποικίλες αποκλίσεις, κατά τις οποίες οι συνομιλητές έχουν ετεροβαρή συμμετοχή με διαφορετικές σχέσεις π.χ. προϊστάμενου-υφιστάμενου, καθηγητή-μαθητή, ιατρού-ασθενή κ.ά.  Υπάρχουν διακρίσεις της σειράς των ομιλητών, όπως: η διεκδίκηση σειράς η ανάληψη σειράς η συνέχιση σειράς η εγκατάλειψη σειράς η πρόσκληση σειράς κ.λπ.  οι συνομιλητές εντάσσονται σε μία επικοινωνιακή εναλλαγή, η οποία είναι καθοριστική στην ανάπτυξη της δομής του διαλόγου

48 Σειρά ομιλητών (ΙΙ)  Αν και ποικίλοι γλωσσικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν σε εναλλαγές της σειράς των ομιλητών  η προσωδία αποτελεί καθοριστικό διακριτικό παράγοντα π.χ. η γλωσσική ενότητα «… θα πάμε εκδρομή την Κυριακή …» μπορεί να έχει ποικίλες λειτουργίες  σύμφωνα με την προσωδιακή δομή και το κειμενικό περιβάλλον: εγκατάλειψη σειράς 1. μπορεί να λειτουργεί ως εγκατάλειψη σειράς  ο συνομιλητής μπορεί να πάρει τη σειρά, εάν το επιθυμεί συνέχιση σειράς 2. μπορεί να λειτουργεί ως συνέχιση σειράς  η ανάληψη σειράς από το συνομιλητή εκλαμβάνεται ως διακοπή  αναμένονται ποικίλα κειμενικά συμπληρώματα, όπως «… αν κάνει καλό καιρό…», «… αν τελειώσουμε τις δουλειές μας …» κ.λπ. πρόσκληση σειράς 3. μπορεί να λειτουργεί ως πρόσκληση σειράς  η ανάληψη σειράς από τον συνομιλητή θεωρείται αναμενόμενη 4. μπορεί να έχει και την προσωδιακή δομή της ερώτησης  ο ομιλητής επιζητεί την ανάληψη σειράς από το συνομιλητή

49 Σειρά ομιλητών (ΙΙΙ) επικάλυψη της σειράς των ομιλητών  Τυπικό χαρακτηριστικό της σειράς των ομιλητών και της προσωδιακής δομής κειμενικών ενοτήτων είναι και η επικάλυψη της σειράς των ομιλητών  η πρόθεση ενός ομιλητή να διατηρήσει τη σειρά του παραλληλίζεται με την προσπάθεια άλλου ομιλητή να διεκδικήσει τη δική του σειρά, το οποίο εκλαμβάνεται ως διακοπή  Τόσο η πρόθεση διατήρησης όσο και η διεκδίκηση της σειράς ομιλίας έχουν κατεξοχήν λειτουργικές προσωδιακές δομές  άλλοι γλωσσικοί παράγοντες της εναλλαγής σειράς της ομιλίας συνήθως εκλείπουν συμφωνίαδιαφωνία  Επίσης, η συμφωνία και η διαφωνία μεταξύ ομιλητών κοινού πλαισίου για την περαιτέρω ανάπτυξη του διαλόγου καθώς και η αναγκαιότητα της δημιουργίας ενός κοινού πλαισίου για την περαιτέρω ανάπτυξη του διαλόγου όπως τυπικοί διάλογοι γνωριμίας και εθιμοτυπικές εκφράσεις  έχουν διακριτικές προσωδιακές δομές με αντίστοιχες λειτουργίες