Erick Erikson ( ) Αργυρούλα Καλαϊτζάκη Επικ. Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας

Βιογραφικά στοιχεία Γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας. Ο Δανός πατέρας του εγκατέλειψε την οικογένεια προτού να γεννηθεί ο Erik. Ήταν μπερδεμένος γιατί δεν γνώριζε ποιος ήταν ο βιολογικός του πατέρας. Κατά τη διάρκεια των παιδικών του χρόνων ονομαζόταν Erik Homberger, και οι γονείς του κρατούσαν μυστικές τις λεπτομέρειες της γέννησής του. Η Εβραία μητέρα του παντρεύτηκε αργότερα έναν γιατρό. Το ενδιαφέρον του Erikson για την ταυτότητα αναπτύχθηκε νωρίς και βασίστηκε στις εμπειρίες του κατά τη σχολική περίοδο. Στο Δημοτικό, τα άλλα παιδιά τον πείραζαν για τη σκανδιναβική καταγωγή του, επειδή ήταν ψηλός, ξανθός και γαλανομάτης. Στο Γυμνάσιο τον απόρριψαν λόγω της εβραϊκής καταγωγής του. Ο Erikson σπούδασε και δίδαξε Τέχνη. Όταν τελείωσε το Γυμνάσιο θέλησε να γίνει καλλιτέχνης. Όταν δεν παρα- κολουθούσε μαθήματα τέχνης, ταξίδευε στην Ευρώπη, επισκέπτονταν μουσεία και κοιμόταν κάτω από γέφυρες, ζώντας τη ζωή ενός αμέριμνου επαναστάτη. Αυτή ήταν μια περίοδος «σύγχυσης ταυτότητας» και είχε ως συνέπεια ψυχοπαθολογικές καταστάσεις που βρισκόταν στο μεταίχμιο νεύρωσης και ψύχωσης, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ίδιου του Erikson.

Βιογραφικά στοιχεία Ενώ δίδασκε σε ένα ιδιωτικό σχολείο στη Βιέννη, γνώρισε την Άννα Φρόιντ, κόρη του Σίγκμουντ. Έκανε ο ίδιος ψυχανάλυση, εμπειρία που τον οδήγησε να γίνει αναλυτής. Η Anna Freud ήταν η προσωπική του ψυχαναλύτρια. Εκπαιδεύτηκε στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Βιέννης. Στο σχολείο γνώρισε την Joan Serson, μια Καναδέζα καθηγήτρια χορού με την οποία απέκτησε 3 παιδιά, ένα από τα οποία έγινε κοινωνιολόγος. Όταν οι Ναζί ανέβηκαν στην εξουσία, αυτός και η οικογένειά του εγκατέλειψαν τη Βιέννη και εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Κοπενχάγη Το 1933 εγκαταστάθηκε στη Βοστώνη. Εκεί εργάστηκε ιδιωτικά και έγινε ο πιο διάσημος παιδοψυχαναλυτής, ενώ παράλληλα του προσφέρθηκε θέση στο Harvard Medical School. Έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο μόνο με το Γυμνασιακό του Δίπλωμα και έχοντας Διδακτορικό στο «τίποτα», όπως αναφέρουν και κάποιοι βιογράφοι του. Όταν πήρε την Αμερικανική υπηκοότητα, άλλαξε το όνομά του από Erik Homberger σε Erik Η. Erikson (δηλαδή, Erikson=ο γιος του Erik), κρατώντας το αρχικό γράμμα του επιθέτου αυτού, δηλ. το «Η», ως ενδιάμεσο στο όνομα που ο ίδιος έδωσε στον εαυτό του.

Οι θέσεις του Erikson Ο Erikson έδωσε ιδιαίτερη έμφαση: 1.στον τρόπο ανάπτυξης της φυσιολογικής προσωπικότητας. 2.στις λειτουργίες που συνδέονται με το Εγώ για την οργάνωση της προσωπικότητας και για τη γενικότερη ρύθμιση της ψυχικής ζωής του ανθρώπου. 3.στην έννοια της ταυτότητας και στην παθολογία που δημιουργείται όταν παραταθεί η κρίση ταυτότητας. 4.στο ρόλο των κοινωνικοπολιτιστικών παραγόντων 5.στην αρχή της αμοιβαιότητας, που αφορά στην αναγκαστική αλληλεπίδραση του ατόμου με τα άλλα άτομα που έρχεται σε επαφή στη ζωή του (αναφέρθηκε στην αλληλεπίδραση των γενεών. Ειδικότερα, ο Erikson τόνισε ότι τα παιδιά παράλληλα με τη δική τους ανάπτυξη και εξέλιξη επηρεάζουν ταυτόχρονα και την εξέλιξη των γονιών τους (Για παράδειγμα, η γέννηση ενός παιδιού αλλάζει τη ζωή του ζευγαριού και τους οδηγεί σε άλλα στάδια εξέλιξης)

Βασικές έννοιες Η θεωρία του Erikson για τη ψυχοκοινωνική ανάπτυξη είναι μια από τις πιο γνωστές θεωρίες προσωπικότητας. Σαν τον Freud ο Erikson θεωρεί ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται σε μια σειρά σταδίων. Αντίθετα όμως με τη θεωρία των ψυχοσεξουαλικών σταδίων, ο Erikson περιγράφει τον αντίκτυπο της κοινωνικής εμπειρίας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής. Ένα από τα κύρια στοιχεία της θεωρίας του Erikson είναι η ανάπτυξη της ταυτότητας του Εγώ. Η ταυτότητα του Εγώ είναι η συνειδητή αίσθηση του εαυτού, την οποία αναπτύσσουμε μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Η ταυτότητα του Εγώ μας αλλάζει συνεχώς λόγω της νέα εμπειρίας και των πληροφοριών που αποκτάμε στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις με τους άλλους. Στη θεωρία του Erikson περιγράφει ότι σε κάθε στάδιο το άτομο ενδιαφέρεται να γίνει ικανό σε ένα τομέα της ζωής του. Έτσι, στον Erikson δίνεται το Εγώ μεγαλύτερη ισχύ από το να είναι ένας απλός υπηρέτης του Αυτού.

Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη Η αντίληψη της ικανότητάς από το ίδιο το άτομο, παρακινεί τις συμπεριφορές και τις ενέργειές του. Περιέγραψε 8 εξελικτικά στάδια μέσα από τα οποία αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου και υποστηρίζει ότι η εφηβική περίοδος αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της διαμόρφωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής μας ταυτότητας. Σε κάθε στάδιο της θεωρίας του, το άτομο ενδιαφέρεται να γίνει ικανό σε έναν τομέα της ζωής του. Σε κάθε στάδιο βιώνεται μια σύγκρουση που αποτελεί μια κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Αν το στάδιο αντιμετωπίζεται καλά, το πρόσωπο θα αισθανθεί μια αίσθηση κυριαρχίας (mastery). Αν το στάδιο δεν ρυθμιστεί σωστά, το άτομο θα βγει με μια αίσθηση ανεπάρκειας.

Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη Ο Erikson θεωρεί ότι οι άνθρωποι σε κάθε στάδιο βιώνουν μια σύγκρουση που αποτελεί μια κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξη τους (ψυχολογική κρίση). Περιέγραψε λοιπόν οκτώ εξελικτικά στάδια μέσα από τα οποία αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου και υποστηρίζει ότι η εφηβική περίοδος αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της διαμόρφωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής μας ταυτότητας.

Κρίση Ταυτότητας Είστε αβέβαιοι για το ρόλο σας στη ζωή; Αισθάνεστε ότι δεν ξέρετε “τον πραγματικό εαυτό σας”; Αν απαντάτε ναι στις ερωτήσεις αυτές, μπορεί να βιώνετε μια κρίση ταυτότητας. Ο Erikson εισήγαγε τον όρο «κρίση ταυτότητας», θεωρώντας ότι αποτελεί μία από τις σημαντικότερες συγκρούσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι κατά την ανάπτυξή τους. Πρόκειται για μία περίοδο εντατικής ανάλυσης και εξερεύνησης των διαφορετικών τρόπων αντίληψης του εαυτού. Εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της εφηβείας, όταν οι έφηβοι παλεύ-ουν μεταξύ συναισθημάτων ταυτότητας και σύγχυσης ρόλων. Το επίτευγμα της ταυτότητας εμφανίζεται όταν περάσει ένα άτομο από μια εξερεύνηση των διαφορετικών ταυτοτήτων και έχει αναλάβει δέσμευση για μία.

Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

Η προσωπικότητα μεταβάλλεται ως το τέλος της ζωής και αναπτύσσεται ακολουθώντας κάποιες φάσεις (τις οκτώ φάσεις της επιγένεσης), οι οποίες χαρακτηρίζονται ως επιγένεση ή κύκλοι ζωής. Κάθε φάση αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη περίοδο που πρέπει να ξεπεραστεί ώστε να προσαρμοστεί η προσωπικότητα ομαλά στην επόμενη φάση. Η μετάβαση από τη μια φάση στην άλλη χαρακτηρίζεται ως κρίση, δηλ. ως μια ανάγκη επίλυσης των προβλημάτων που συνδέονται με τη συγκεκριμένη φάση ή τον εαυτό και το κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου. Ο χαρακτήρας των φάσεων του Erikson είναι περισσότερο ψυχοκοινωνικός, σε σχέση με τα στάδια του Freud που αφορούν περισσότερο στην ψυχοσεξουαλική εξέλιξη του ατόμου. O Erikson τόνισε τη σημασία της ισορροπίας στο δίπολο κάθε φάσεως της επιγένεσης. Πχ., στην πρώτη φάση το άτομο χρειάζεται να αποκτήσει κυρίως τη βασική εμπιστοσύνη αλλά παράλληλα χρειάζεται να αποκτήσει και ένα βαθμό δυσπιστίας, που θα το βοηθήσει στην πληρέστερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Η θεωρία προσωπικότητας συνοπτικά

Οι οκτώ φάσεις της επιγένεσης Φάσεις της ζωήςΨυχοκοινωνικές κρίσεις Σημαντικές σχέσειςΨυχοκοινωνικοί τύποι και καθήκοντα Ψυχοσεξουαλικό στάδιο κατά Freud ΝηπιακήΕμπιστοσύνη- Δυσπιστία ΜητέραΝα πάρει και μετά να δώσει Στοματικό- αισθητικό Πρώτη παιδικήΑυτονομία-Ντροπή, αμφιβολία ΓονείςΝα συγκρατήσει, να αφήσει Πρωκτικό-μυϊκό Προσχολική ή φάση του παιχνιδιού Πρωτοβουλία-ΕνοχήΠυρηνική ΟικογένειαΝα παίζει ρόλουςΦαλλικό ΣχολικήΠαραγωγικότητα- Κατωτερότητα Το σχολείο της γειτονιάς Να φτιάχνει πράγματα, να τα συναρμολογεί Λανθάνον ΕφηβικήΤαυτότητα-Διάχυση ταυτότητας Ηγετικά πρότυπαΝα γίνει ο εαυτός του ή να μη γίνει Της ενήβωσης Μετεφηβική ή νεαρή ενήλικη Συντροφικότητα, αλληλεγγύη- Απομόνωση Σύντροφοι στη φιλία, το sex, το συναγωνισμό, τη συνεργασία Να χάσει και να βρει τον εαυτό του στον άλλο Γεννητικό Ενήλικης ζωήςΑναπαραγωγικότητα, δημιουργικότητα, αυτοαπορρόφηση Συμμετοχή στη δουλειά και στη συντήρηση του σπιτιού Να φροντίζει για τον άλλο Ώριμης ηλικίαςΑκεραιότητα- Απόγνωση Άνθρωπος που γενικά ταιριάζει μαζί του Να αντιμετωπίζει την επικείμενη ανυπαρξία

Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

1.Εμπιστοσύνη – δυσπιστία: αν η μητέρα ικανοποίει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ανάγκες του παιδιού αυτό αποκτά εμπιστοσύνη. Διαφορετικά γίνεται δύσπιστο και νιώθει ανασφάλεια. Το βρέφος μαθαίνει ότι οι άλλοι φροντίζουν για τις βασικές ανάγκες του. Αν αυτοί που το φροντίζουν αρνούνται ή είναι ασυνεπείς το βρέφος, θα δει τον κόσμο ως ένα επικίνδυνο μέρος γεμάτο αναξιόπιστους ανθρώπους. 2.Αυτονομία –Αμφιβολία: η περίοδος του πρωκτικού φροϋδικού σταδίου κατά την οποία το παιδί διδάσκεται καλούς τρόπους. Η καλή μεταχείριση στο στάδιο αυτό δημιουργεί στο παιδί αυτονομία. Σε αντίθετη περίπτωση το παιδί αμφιβάλλει για τη δυνατότητα να κάνει κάτι μόνο του και ντρέπεται. Το παιδί μαθαίνει να τρέφεται και να ντύνεται μόνο του, να προσέχει την υγιεινή του. Αποτυχία λοιπόν στην προσπάθεια αυτή ανεξαρτη-σίας αναγκάζει το παιδί να αμφιβάλλει για τις δυνατότητες του και αισθάνεται ντροπή. Οι κοινωνικοί παράγοντες κλειδί είναι οι γονείς. Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

3.Πρωτοβουλία – Ενοχή: Σε αυτό το παιδί μαθαίνει να συνεργάζεται και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Αν αυτό δεν γίνει το παιδί συνεχίζει να εξαρτάται από τους άλλους και γίνεται άτολμο. Μαθαίνει να ενεργεί σαν μεγάλος και προσπαθεί αν δεχτεί ευθύνες που ξεπερνούν κατά πολύ την ικανότητα του να τις χειριστεί. Μερικές φορές λοιπόν αναλαμβάνει στόχους ή δραστηριότητες που συγκρούονται με αυτές των γονιών και αυτές οι συγκρούσεις μπορεί αν τον κάνουν να αισθάνεται άσχημα. 4.Φιλοπονία – Κατωτερότητα: Είναι το στάδιο της εργατικότητας. Το παιδί αποκτάει σημαντικές κοινωνικές και ακαδημαϊκές δεξιότητες. Συγκρίνει τον εαυτό του με τους ομοίους του. Αν είναι αρκετά εργατικό, αποκτάει τις αναγκαίες κοινωνικές και ακαδημαϊκές δεξιότητες που το κάνουν να νιώθει σιγουριά για τον εαυτό του. Αποτυχία στην απόκτηση αυτών των ιδιοτήτων το οδηγεί σε συναισθήματα κατωτερότητας. Σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες είναι οι δάσκαλοι και οι συνομήλικοι του. Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

5.Ταυτότητα – Σύγχυση ρόλων: Πρόκειται για την πιστοποίηση της ταυτότητας του ατόμου που βρίσκεται πια στη ήβη. Ο έφηβος βρίσκεται στο σταυροδρόμι μεταξύ παιδικής ηλικίας και ωριμότητας. Παλεύει με το ερώτημα «ποιος είμαι;». Σκοπός του είναι να αποκτήσει την κοινωνική και επαγγελματική του ταυτότητα, ειδάλλως θα παραμείνει μπερδεμένος σχετικά με τους ρόλους που πρέπει να παίξει ως ενήλικας. Κοινωνικός παράγοντας κλειδί στην εφηβεία είναι η παρέα των συνομηλίκων. 6.Οικειότητα – Απομόνωση: Πρωταρχικό καθήκον του νέου ανθρώπου είναι η δημιουργία ισχυρών φιλικών δεσμών και η βίωση συναισθημάτων αγάπης και συντροφικότητας (ή μοιρασμένης ταυτότητας) με έναν άλλο άνθρωπο. Αισθήματα μοναξιάς και απομόνωσης είναι πιθανόν να προκύψουν από την αδυναμία του να δημιουργήσει φιλίες ή μια στενή σχέση. Κοινωνικοί παράγοντες κλειδιά: οι εραστές, οι σύζυγοι, οι στενοί φίλοι (και των δύο φύλων). Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

7.Δημιουργικότητα (Παραγωγικότητα) – Αδράνεια (απραξία): Ο ενήλικας πλέον αντιμετωπίζει τα καθήκοντά του να γίνει παραγωγικός στη δουλειά του και να θρέψει την οικογένειά του ή/και να φροντίσει τις ανάγκες των νέων ανθρώπων. Το επίπεδο «παραγωγικότητας» καθορίζεται από την καλλιέργεια κάθε ατόμου. Αυτός που είναι ανίκανος ή απρόθυμος να αναλάβει τις ευθύνες του θα γίνει στάσιμος και/ή ατομοκεντρικός. Σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες είναι ο/η σύζυγος, τα παιδιά και τα κοινωνικά πρότυπα. 8.Ικανοποίηση – Απόγνωση (απελπισία). Ο γηραιότερος ενήλικας αναπολεί τη ζωή του, βλέποντάς την είτε ως σημαντική, παραγωγική και ευτυχή εμπειρία, είτε ως μεγάλη απογοήτευση γεμάτη ανεκπλήρωτες υποσχέσεις και απραγματοποίητους στόχους. Οι εμπειρίες της ζωής του, ιδιαίτερα οι κοινωνικές εμπειρίες του, θα καθορίσουν την έκβαση της τελευταίας κρίσης της ζωής. Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης

Για τον Erikson η εφηβεία είναι μια πάρα πολύ σημαντική περίοδος στη ζωή του ατόμου. Για αυτό και το πρώιμο γενετήσιο στάδιο είναι πολύ σημαντικό. Είναι η περίοδος της ζωής, όπου το παιδί ύστερα από μια σχετικά ήρεμη φάση, γύρω στα έντεκα του χρόνια αρχίζει ενεργά να απομακρύνεται από την οικογένεια. Η προσπάθεια αυτή για ανεξαρτησία μπορεί ή όχι να συμπίπτει με την εμφάνιση των χαρακτηριστικών του φύλου. Η εφηβεία τελειώνει, όταν το άτομο 1) πετυχαίνει την ψυχολογική ανεξαρτησία από τους γονείς του, που του επιτρέπει να γυρίσει κοντά τους σε μια νέα σχέση βασισμένη στην ισότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό, 2) εγκαθιστά μια προσωπική ταυτότητα, που περιλαμβάνει και ένα σύστημα ηθικών αξιών και αφοσίωση στην εργασία, 3) αναπτύσσει την ικανότητα για διάρκεια στον διαπροσωπικό τομέα, που του επιτρέπει να δημιουργήσει σημαντικές και αμοιβαίες τόσο μη σεξουαλικές, όσο και σεξουαλικές σχέσεις, όπου μπορεί να δίνει και να παίρνει εξίσου. Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης: Η εφηβεία

Η ψυχική διαταραχή εμφανίζεται όταν το άτομο δεν μπορέσει να λύσει την κρίση που συνδέεται με κάθε φάση της επιγένεσης. Η μη ικανοποιητική λύση της κρίσης στην πρώτη φάση της βασικής εμπιστοσύνης οδηγεί στην εμφάνιση κατάθλιψης, παράνοιας και ψύχωσης κάτω από ειδικές συνθήκες αργότερα στη ζωή του ατόμου. Η μη ικανοποιητική λύση της κρίσης στις φάσεις αυτονομίας και πρωτοβουλίας οδηγεί σε ιδεοψυχαναγκαστικές εκδηλώσεις, ψυχοσωματικές διαταραχές και σεξουαλικές ιδιαιτερότητες. O Erikson τόνισε τη σημασία της ισορροπίας στο δίπολο κάθε φάσεως της επιγένεσης για την ύπαρξη ψυχικής υγείας. Όταν υπερισχύει κάποια από τις δύο πλευρές του διπόλου, το άτομο οδηγείται σε διαταραχή. Στην περίπτωση που το άτομο χαρακτηρίζεται περισσότερο από την αρνητική πλευρά του διπόλου (πχ., δεν μπορεί να εμπιστευθεί τους άλλους), διακρίνονται σε έντονο βαθμό η κακοήθεια και η κακεντρέχεια (malignancy). Στην περίπτωση που το άτομο χαρακτηρίζεται περισσότερο από τη θετική πλευρά του διπόλου (πχ., εμπιστεύεται πολύ εύκολα τους άλλους), διακρίνεται σε έντονο βαθμό η δυσπροσαρμοστικότητα (maladaptation). Η ερμηνεία για την ψυχοπαθολογία

Επίκεντρο και στόχος της θεραπείας είναι η παραδοχή της κρίσης ταυτότητας από τον ασθενή. Η λύση της κρίσης ταυτότητας σε συνειδητό και ασυνείδητο επίπεδο μπορεί να οδηγήσει στη θεραπεία της νεύρωσης. Η θεραπεία διαρκεί λιγότερο από την κλασσική ψυχανάλυση. Ο θεραπευτής δίνει έμφαση στην ενθάρρυνση του ασθενή να φτάσει ως το τέλος, μέσα από μια πορεία ανάλυσης των εννοιών που αφορούν στην κρίση ταυτότητας. Η ψυχοθεραπεία

Ο Erikson έχει διατηρήσει όλες τις τεχνικές τις ορθόδοξης ψυχανάλυσης, τις οποίες όμως διάνθισε με διάφορες άλλες τεχνικές των ανθρωπιστικών θεραπειών. Για τον Erikson, o ρόλος του θεραπευτή πρέπει να είναι περισσότερο ενεργός και να καθοδηγεί το θεραπευόμενο. Στο σημείο αυτό διαφέρει από την κλασσική ψυχανάλυση, όπου ο θεραπευτής είναι περισσότερο αυταρχικός. Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία

Άσκηση Σκεφτείτε ένα σημαντικό γεγονός στη ζωή σας (πχ. εισαγωγή στο ΤΕΙ). Πώς αντιδράσατε εσείς σ΄ αυτό το γεγονός; Πώς αντέδρασαν τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή σας (γονείς, φίλοι); Προσπαθήστε να εξηγήσετε το γεγονός αυτό με τη θεωρία του Erikson και με βάση τις φάσεις της επιγένεσης.

Άσκηση ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕ Σ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚ ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ ΨΥΧΟΣΕΞΟΥ ΑΛΙΚΟ ΣΤΑ- ΔΙΟ (FREUD) ΝηπιακήΕμπιστοσύνη- Δυσπιστία Τροφή / ΣτόμαΜητέραΝα πάρει και μετά να δώσει Στοματικό- αισθητικό Πρώτη παιδική Αυτονομία-Ντροπή, αμφιβολία Εκπαίδευση Καθαριότητας ΓονείςΝα συγκρατήσει, να αφήσει Πρωκτικό- μυϊκό Προσχολική ή φάση του παιχνιδιού Πρωτοβουλία-ΕνοχήΑνεξαρτησίαΠυρηνική Οικογένεια Να παίζει ρόλουςΦαλλικό ΣχολικήΠαραγωγικότητα- Κατωτερότητα ΣχολείοΤο σχολείοΝα φτιάχνει πράγματα, να τα συναρμολογεί Λανθάνον ΕφηβικήΤαυτότητα-Διάχυση ταυτότητας Σχέσεις με τους συνομηλίκους (Δημιουργία ταυτότητας) Ηγετικά πρότυπαΝα γίνει ο εαυτός του ή να μη γίνει Της ενήβωσης Μετεφηβική ή νεαρή ενήλικη ζωή Συντροφικότητα, αλληλεγγύη- Απομόνωση Σχέσεις συντροφικότητας Σύντροφοι στη φιλία, το sex, το συναγωνισμό, τη συνεργασία Να χάσει και να βρει τον εαυτό του στον άλλο Γεννητικό Ενήλικη ζωήΑναπαραγωγικότητα, δημιουργικότητα - αυτοαπορρόφηση ΦροντίδαΣυμμετοχή στη δουλειά και στη συντήρηση του σπιτιού Να φροντίζει για τον άλλο Ώριμη ηλικίαΑκεραιότητα- Απόγνωση Αποδοχή της ζωής, Αίσθηση ολοκλήρωσης, πληρότητας Άνθρωπος που γενικά ταιριάζει μαζί του Να αντιμετωπίζει την επικείμενη ανυπαρξία