Προεπιστημονικοί προβληματισμοί για τη γλώσσα Από λόγιους, ως επί το πλείστον φιλόσοφους Από την ελληνική αρχαιότητα του 6 ου π.Χ. αιώνα αρχικά έως την ίδρυση της γλωσσολογίας το 19 ο αιώνα

Ιστορική αναδρομή στις ιδέες λογίων και φιλοσόφων για δύο λόγους: 1.Για να δούμε ότι οι έννοιες με βάση τις οποίες συλλαμβάνουμε τα γλωσσικά φαινόμενα πολύ αφηρημένες και δυσπρόσιτες. Χρησιμοποιούμε τη γλώσσα καθημερινά αλλά δεν τη γνωρίζουμε με τον τρόπο των επιστημόνων (παρά λίγο μόνο μέσα από μαθήματα στο σχολείο). 2. Ιδέες για γλώσσα βαθύτατα καθορισμένες από την κοινωνία στην οποία παράγονται.

3 Συνειδητοποίηση γλώσσας δύσκολη δύο επίπεδα συνειδητοποίησης Ασυνείδητη γνώση ορισμένων όψεών της, την κατέχουν όλοι ακόμη και οι αγράμματοι και τα μικρά παιδιά Πρώτη επίγνωση (όχι πλήρως συνειδητή αλλά κάποια συναίσθηση π.χ. ότι υπάρχουν φωνήματα υπόρρητα στα μικρά παιδιά ή κατά την πρώτη ανακάλυψη αλφάβητου στην ελληνική αρχαιότητα) Πλήρως συνειδητή γνώση (την κατέχουν λίγοι, κυρίως η επιστημονική των γλωσσολόγων αλλά εν μέρει και ό,τι διδάσκεται μέσα από τη γραμματική που διδάσκεται στο σχολείο)

4 Κοινωνικοιστορικά προσδιορισμένες αντιλήψεις Εξαρτώνται δηλαδή από κοινωνικές εξελίξεις αλλά και τις προσδιορίζουν στη συνέχεια, π.χ. ανακάλυψη αλφαβητικής γραφής (ελληνική αρχαιότητα) ανακάλυψη τυπογραφείου ( τέλος μεσαίωνα ) διάδοση αλφαβητισμού ( μεταξύ άλλων τέλος μεσαίωνα ) ίδρυση εθνικών κρατών & καθιέρωση υποχρεωτικής εκπαίδευσης (κυρίως δεύτερο μισό 19 ου αιώνα) εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης και διεύρυνση κοινωνικών- πολιτικών δικαιωμάτων (αρχικά τη δεκαετία του ’60) ηλεκτρονική επανάσταση (τέλη 20 ου αιώνα)

5 Προβληματισμοί για τη γλώσσα πριν τη σύγχρονη γλωσσολογία Πρώτα ίχνη πολύ νωρίς στη Μεσοποταμία για δύο μάλλον λόγους: –α) Κάποια χρήση της γραφής αν και ακόμη εικονογραφική (δηλ. σαν ιερογλυφικά) και επομένως κάποια μονιμότητα των προφορικών λέξεων που μετατρέπονται από φευγαλέο ήχο (έπεα πτερόεντα) σε μόνιμα προσβάσιμη εικόνα. –β) Εκτενής διγλωσσία, ώστε να καθίστανται αναγκαία βοηθήματα όπως κατάλογοι λέξεων και γραμματικών κλίσεων στους Βαβυλώνιους Επαφή με άλλες γλώσσες, διαλέκτους και αρχαιότερες μορφές μητρικής καθοριστική για συνειδητοποίηση γλώσσας.

Σε παραδόσεις εκτός Ευρώπης, σημαντικό επίπεδο συνειδητοποίησης γραμματικών κλπ. φαινομένων στην Ινδία του 5ου π.Χ αιώνα. Εξελίξεις στην Ευρώπη: π.χ. ελληνική αρχαιότητα και ανακάλυψη αλφάβητου, ελληνιστική περίοδος και διάδοση αλφαβητισμού και ελληνικής, τέλος του μεσαίωνα και ανακάλυψη τυπογραφείου, εποχή του διαφωτισμού, 19ος αιώνας

7 Ελληνική αρχαιότητα Ανακάλυψη αλφαβητικής γραφής επιτρέπει οτιδήποτε λέγεται να γραφτεί, πιο εύκολα από ότι στην εικονογραφική γραφή (π.χ. ιερογλυφικά Αιγύπτου) αλλά και τη συλλαβική γραφή των Φοινίκων. Διάδοση γραμματισμού ή αλφαβητισμού καθιστά γραφή λίγο πιο συνηθισμένη σε σχέση με παλαιότερες εποχές. ►Αντικειμενοποίηση γλώσσας: δηλ. μετατροπή της από πρόσκαιρο ήχο σε μόνιμα προσβάσιμο χειροπιαστό αντικείμενο (δηλ. οπτικά σχήματα σε πηλό, μάρμαρο, παπύρους). Μπορεί συνεπώς να συνειδητοποιηθεί και να οδηγήσει γενικότερα σε σκέψεις/προβληματισμούς για τη γλώσσα

8 Σοφιστές και αργότερα Στωϊκοί φιλόσοφοι Σοφιστές 5 ος Π.χ. αιώνας (λίγο πριν τον Πλάτωνα) Πρώτη συνειδητοποίηση και περιγραφή γραμματικής-σύνταξης. Πρώτοι προβληματισμοί για τη σχέση γλώσσας-σκέψης-κόσμου Στωϊκοί 3 ο ς Π.χ. αιώνας Πρώτη συνειδητοποίηση και περιγραφή γραμματικής-σύνταξης. Διόλου τυχαία καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει ο Ζήνων, ο οποίος δεν έχει την ελληνική ως μητρική γλώσσα (δηλ. τη βλέπει με ξένο μάτι). 5 μέρη του λόγου: ουσιαστικά, ρήματα, κλητικά (ονόματα ή επίθετα), σύνδεσμοι, άρθρα.

Πλάτωνας Πλάτωνας σε διάλογο στο κείμενο Σοφιστής: 9

Πλάτωνας Αναφορά σε έννοιες όπως λέξη και στοιχείο (το τελευταίο με την έννοια του σημερινού φωνήματος, δηλ. τμήμα ήχου) Εγείρει ερωτήματα όπως πώς κατασκευάζονται οι λέξεις ή αποκτούν το νόημά τους (δηλ. πώς συνδέεται ένα ηχητικό σύμπλεγμα με ένα νόημα); –αυθαίρετα μέσω κοινωνικής σύμβασης (δηλ. τυχαία ως προς το ποιος ήχος επιλέγεται για ένα νόημα) ή –με βάση την ομοιότητα νοήματος και ήχου (ονοματοποιία, π.χ. κούκος);

11 Παράδειγμα φιλοσοφικού ερωτήματος: Οι λέξεις αναφέρονται στον κόσμο ή στον κόσμο όπως τον σκεφτόμαστε; Ποια η σχέση της γλώσσας με τον κόσμο και τη σκέψη; Πρώτοι συστηματικοί προβληματισμοί για το πώς λειτουργεί η γλώσσα με βάση και τη σκέψη των σοφιστών και στωϊκών φιλοσόφων –Κυρίως οι 8 βασικές μονάδες του λόγου: (ιδέες απλοϊκές με βάση σημερινά δεδομένα): γράμματα, συλλαβές, σύνδεσμοι, άρθρα, ονόματα, ρήματα, καταλήξεις, προτάσεις

12 Ελληνιστική εποχή (αλεξανδρινών) Μεγάλη διάδοση αλφαβητισμού με ανάπτυξη εμπορίου και γενικότερα οικονομικού πλούτου Κοινή ελληνιστική η διεθνής γλώσσα (lingua franca) μετά τις κατακτήσεις Μεγάλου Αλεξάνδρου σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές Εκτεταμένη διγλωσσία και τριγλωσσία: συνυπάρχουν τοπικές διάλεκτοι ελληνικής, κοινή ελληνιστική και άλλες γλώσσες

Αλλαγή ελληνικής από αττική διάλεκτο 5 ου π.χ. αιώνα μεγάλη Αιτία που εντείνει την ούτως ή άλλως φυσιολογική αλλαγή των γλωσσών, η χρήση της από μεγάλο πλέον αριθμό ομιλητών, που μιλούν συχνά άλλη γλώσσα ή διάλεκτο της ελληνικής. [Το ίδιο συμβαίνει σήμερα με την αγγλική που υπόκειται σε συνεχείς μεγάλες αλλαγές] αττική διάλεκτος ήδη νεκρήΗ αττική διάλεκτος ήδη νεκρή, δηλαδή ακατανόητη πλέον από τους ομιλητές, γιατί αλλαγές μεγάλες σε όλα τα επίπεδα κυρίως δε στην προφορά και στη σύνταξη. –Προφορά: π.χ. Αττική διάλεκτος: Β =μπ, Κοινή ελληνιστική: Β = β αλλά και εισαγωγή δανείων από λατινικά που επαναφέρουν μπ αλλά με τη νέα γραφή του (που διατηρούμε και σήμερα). –Σύνταξη: ίδια με νέας ελληνικής περίπου, αλλά όχι υποχρέωση για ρήμα στο τέλος πρότασης κλπ.

14 Τέλος ένδοξης περιόδου Μεγάλου Αλέξανδρου οδηγεί σε ρομαντική νοσταλγία για το παρελθόν, ειδικά για το χρυσό αιώνα της Αθήνας: μεταξύ άλλων στο κίνημα αττικισμού από διανοούμενους, δηλ. αίτημα για επιστροφή στην αττική διάλεκτο. Μερικοί θεωρούν ότι το κίνημα αυτό σφράγισε την ελληνική ιστορία γιατί σε καιρούς κρίσης η επιστροφή στο ένδοξο παρελθόν αναβιώνει εύκολα γενικότερα Εξηγεί αργότερα την επιστροφή στο 19 ο αιώνα στην αρχαϊζουσα γλώσσα και στην εφεύρεση μιας γλώσσας που την προσεγγίζει, δηλ. την καθαρεύουσα, γενικότερα τη συνεχή έως πρόσφατα αντιπαράθεση ανάμεσα στην ομιλούμενη γλώσσα (δημοτική κατά τον 20 ο αιώνα) και σε μια επίσημη του κράτους και του σχολείου

Μάθηση πάντως αττικής διαλέκτου αναγκαία τουλάχιστον για λόγιους Οδηγεί σε ανάγκη για γραμματικές ή εγχειρίδια διδασκαλίας της Γραμματικές = πρακτικοί οδηγοί για τη διδασκαλία μιας νεκρής γλώσσας (αττικής διαλέκτου), όπως τα εγχειρίδια διδασκαλίας ξένων γλωσσών σήμερα. Αντιθέτως, η μάθηση της ζωντανής κοινής ελληνιστικής συντελείται μέσα από φυσική καθημερινή χρήση της, και όχι μέσω εγχειριδίων διδασκαλίας (βλ. π.χ. μετανάστες στην Ελλάδα σήμερα). Οι πρώτες γραμματικές: Διονυσίου του Θρακός, Απολλώνιου του Δύσκολου κλπ.

16 Γραφή γραμματικών: δύο επιπτώσεις 1.Περαιτέρω συνειδητοποίηση γλώσσας και συστηματικής περιγραφής της (σε σχέση και με Αριστοτέλη). Διευκολύνεται φυσικά από την όλο και μεγαλύτερη διάδοση της γραφής και του αλφαβητισμού αλλά και την επαφή με τη γλωσσική διαφορά (δηλ. με άλλες γλώσσες και διαλέκτους, πάνω απ’ όλα την ήδη νεκρή αττική διάλεκτο) 2.Συνιστούν εγχειρίδια σωστής χρήσης της αττικής διαλέκτου (η ρύθμισης του πώς να γράφεται και να διαβάζεται). Αντιθέτως, η γλωσσολογία δεν θεσπίζει κανόνες σωστής χρήσης όπως οι παραδοσιακές σχολικές γραμματικές. Δεν ρυθμίζει τη γλώσσα αλλά την περιγράφει (σε πλήρη αντίθεση με τις καθημερινές μας αντιλήψεις).

Έως 15 ο αιώνα γράφονται γραμματικές μόνο για τις νεκρές σήμερα γλώσσες της αρχαίας ελληνικής και λατινικής. Η πρώτη γραμματική ζωντανής γλώσσας με ευρεία χρήση στην καθημερινή ζωή για την ισπανική γλώσσα (ειδικότερα για την καστιλιανή διάλεκτο της Μαδρίσης) 15oς αιώνας. Αργότερα: π.χ. Αγγλική αποκτά γραμματική 17 ο αιώνα, νέα ελληνική αρχίζει από 18 ο με όσους τις γράφουν για την εκμάθησή από ξένους αλλά πιο συστηματικά ακόμη αργότερα μόλις το 1941 π.χ. από το Μ. Τριανταφυλλίδη. 17

Πρόβλημα όμως: Γραμματικές αρχαίας ελληνικής πρότυπο για όλες τις άλλες. Ωστόσο, πρακτική αμφισβητούμενη σήμερα στη γλωσσολογία –βλ. π.χ. Halliday (1999) για το πόσο διόλου κατάλληλο πρότυπο για γλώσσες πολύ διαφορετικές όπως οι κινεζικές αλλά και για πολύ πιο συγγενικές με την ελληνική όπως η αγγλική. –Βλ. ακόμη και περιγραφή νέας ελληνικής. Η έννοια της ρηματικής όψης απούσα από γραμματικές αττικής διαλέκτου αλλά ακόμη και σύγχρονες σχολικές. Και όμως σημαντική έννοια για νέα ελληνική, π.χ. διαφορά ενεστωτικού- αοριστικού θέματος (να διαβάσω – να διαβάζω)

19 Διαφορές παραδοσιακής γραμματικής από γλωσσολογικές περιγραφές της γλώσσας Παραδοσιακές γραμματικές: Πρώτη μόνο συνειδητοποίηση γλώσσας Μερική μόνο περιγραφή γλώσσας Εν μέρει συζητήσιμη περιγραφή Θεσπίζουν κανόνες σωστής γλωσσικής χρήσης Γλωσσολογικές περιγραφές: Πιο συστηματική συνειδητοποίηση γλώσσας Πιο πλήρης περιγραφή Λιγότερο συζητήσιμη γιατί απόρροια επιστημονικής έρευνας Περιγραφή συμβάσεων που ακολουθούν οι ομιλητές για να συνεννοούνται και όχι υπόδειξη δήθεν «σωστών».

20 Τέλος του μεσαίωνα και αναγέννηση Ανάπτυξη εμπορίου και διάδοση αλφαβητισμού προκαλεί εφεύρεση τυπογραφείου και στη συνέχεια ακόμη μεγαλύτερη χρήση της γραφής Πολιτική άνοδος αστικών στρωμάτων από την αναγέννηση καθιστά κυρίαρχες πολιτικά και τις γλώσσες τους (π.χ. η τοσκανική διάλεκτος θα καθιερωθεί αργότερα ως η ιταλική, η καστιλιανή ως ισπανική). –Αρχικά καθιερώνονται ως γλώσσες της λογοτεχνίας. Αργότερα εκτοπίζουν τη λατινική από άλλες «υψηλές» χρήσεις (δηλ. φιλοσοφικά, επιστημονικά κείμενα, νομικά και κρατικά έγγραφα). –Οι καθομιλούμενες γλώσσες αποκτούν σταδιακά λεξικά και γραμματικές (η πρώτη γραμματική μιας ομιλούμενης γλώσσας για τα καστιλιανά το 15 ο αιώνα).

21 Φιλοσοφικός στοχασμός μετά την αναγέννηση επηρεάζεται βαθύτατα από κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις: Π.χ. 17 ος αιώνας Πραγματείες για τη γλώσσα που αποκαλούνται «λογικές» ή «φιλοσοφικές» γραμματικές (π.χ. Port-Royal στη Γαλλία) υποστηρίζουν ότι: Όλες οι γλώσσες μπορούν να εκφράσουν τη λογικότητα της ανθρώπινης σκέψης και γενικότερα τα ανώτερα πνευματικά επιτεύγματα. Δεν υπάρχουν κατώτερες και ανώτερες γλώσσες. Ιδεολογική στήριξη των καθομιλούμενων γλωσσών της Ευρώπης έναντι της λατινικής. [Αν και όταν αργότερα οι καθομιλούμενες καθίστανται ισχυρές, επιχειρηματολογείται η ανωτερότητά τους έναντι άλλων π.χ. ότι μόνο η γαλλική γλώσσα μπορεί να εκφράσει τη λογική σκέψη] Λίγο αργότερα περισσότερες από μία γλώσσες σε θέση ισχύος οδηγεί σε συνδυασμό με περιθωριοποίηση λατινικής σε ανάγκη ενός οργάνου κοινής συνεννόησης. Συνέπεια: τα κινήματα για μια «οικουμενική λογική» γλώσσα. Συμβάλλει σε αυτό το αίτημα και η ανάπτυξη της επιστήμης για της οποίας τα επιτεύγματα οι γλώσσες αποδεικνύονται ανεπαρκείς.

22 Από το 18 ο αιώνα, το ενδιαφέρον στρέφεται στις διαφορετικές γλώσσες,. Υποδεικνύεται η αξία κάθε μιας, μεταξύ άλλων η ιδέα ότι εκφράζουν την πολύτιμη «κοσμοαντίληψη» κάθε λαού. Αποτέλεσμα μεταξύ άλλων μιας πολιτικής διαμάχης, ανάμεσα στο γαλλικό επεκτατισμό που θέλει να επιβάλλει τη γαλλική ως παγκόσμια γλώσσα και σε πολιτικά πιο περιφερειακές δυνάμεις στη σημερινή Γερμανία (από τις οποίες αναδύεται πάνω απ’ όλα το φιλοσοφικό κυρίως ρεύμα του γερμανικού ρομαντισμού). Οι καθομιλούμενες γλώσσες αποκτούν σταδιακά λεξικά και γραμματικές (η πρώτη γραμματική μιας ομιλούμενης γλώσσας για τα καστιλιανά το 15 ο αιώνα).

23 Η ίδρυση της γλωσσολογίας ως επιστήμης: 1816, Bopp, Iστορική-συγκριτική γλωσσολογία Προκαλείται από κοινωνικές εξελίξεις όπως η αποικιοκρατία και συνεπώς η επαφή με γλώσσες «εξωτικές», η ανακάλυψη αρχαίας σανσκριτικής γλώσσας στην Ινδία. Η συνειδητοποίηση ότι μοιάζει πολύ με ευρωπαϊκές γλώσσες (υπόθεση μιας ινδοευρωπαϊκής γλώσσας που διασπάστηκε στη συνέχεια σε ποικίλες διαλέκτους) ενισχύει ενδιαφέρον για περιγραφή των γλωσσών και γιασύγκρισή τους όπως και για το γιατί και πώς άλλαξαν ιστορικά.

Αντικείμενο κλάδου: Ιστορική αλλαγή και διαφορές των γλωσσών Αλλαγή θεωρείται φυσική και όχι φθορά. Αναζήτηση νόμων της αλλαγής Έμφαση στην προφορικότητα έναντι των γραπτών κειμένων όπως παλαιότερα (γιατί οι περισσότερες γλώσσες δεν ήταν τότε γραπτές). Αποτέλεσμα: έμφαση στη μελέτη της φωνολογίας ή πιο απλά του ήχου, μεταξύ άλλων ανακάλυψη του φωνήματος (δηλ. πλήρης συνειδητοποίησή του και ορισμός του)

25 Σύγχρονη γλωσσολογία Σωσύρ (1916) –δομική ή στρουκτουραλιστική Πολιτικές/κοινωνικές εξελίξεις στα τέλη 19 ου αιώνα: ίδρυση εθνικών κρατών, υποχρεωτική εκπαίδευση και διάδοση αλφαβητισμού, δηλ. πρωτοφανής πολιτική/κοινωνική/γλωσσική ομοιογενοποίηση οδηγεί στην ιδέα της γλώσσας όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα Γλωσσολογία διαφοροποιείται εν μέρει σημαντικά από την ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία του 19ου αιώνα Παραμερίζει από το αντικείμενό της την αέναη αλλαγή και τις ποικίλες διαφοροποιήσεις των γλωσσών. Εμφανίζει τη γλώσσα ως αντικείμενο στατικό και ομοιόμορφο και ενδιαφέρεται κυρίως για γλώσσα γενικά και όχι πλέον συγκεκριμένες γλώσσες.