ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Εργαστήριο Προσαρμοσμένης Κινητικής Δραστηριότητας/ Αναπτυξιακών & Κινητικών Διαταραχών Δήμητρα Κουτσούκη, Καθηγήτρια Ασωνίτου Κατερίνα, ΕΔΙΠ

 Ονομάζονται και τονικά.  Επηρεάζουν τις στάσεις του βρέφους, του παιδιού και του ενήλικα.  Είναι: - Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ) - Το συμμετρικό τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΣΤΑΑ) - Το τονικό αντανακλαστικό του λαβυρίνθου (ΤΑΛ)

Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ):  Εκδηλώνεται με τη στροφή της κεφαλής παθητικά. Το αποτέλεσμα είναι έκταση της πλευράς προς την οποία στρέφεται η κεφαλή και κάμψη της άλλης πλευράς (θέση ξιφομάχου).  Θεωρείται σημείο έναρξης της αναπτυξιακής διαδικασίας συντονισμού ματιού-χεριού, πάνω στην οποία στηρίζεται και η λειτουργική δεξιότητα έκτασης του χεριού και σύλληψης αντικειμένου.  Εμφανίζεται κυρίως την 4-5 η εβδομάδα με μέγιστη ένταση μεταξύ 2-4 ου μήνα. Υποχωρεί στον 7 ο μήνα περίπου.  Θεωρείται πολύ σημαντικό αντανακλαστικό.

Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ)-(συνέχεια):  Εάν το ΑΤΑΑ διατηρείται σε κάθε ηλικία, παρεμποδίζει την καθυστέρηση ή την ανάπτυξη πολλών προτύπων στάσεων και κινήσεων του σώματος:  Να φέρει τα χέρια στο κέντρο του σώματος  Να εξερευνήσει το σώμα του  Να πιάσει αντικείμενα και να παίξει  Να φέρει τα δάχτυλα στο στόμα του Σημ.: Δεν υπάρχει βέβαια απόδειξη «αιτίας - αποτελέσματος»

Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ)-(συνέχεια): Η παρατεταμένη παραμονή του ΑΤΑΑ παρεμποδίζει το παιδί:  Να ανυψώνει το κεφάλι συμμετρικά σε πρηνή ή ύπτια θέση  Να κάνει έκταση και σύλληψη αντικειμένου  Να κάθεται χωρίς στήριξη  Να ισορροπεί στη βάδιση  Να αναπτύσσει κινητικές δεξιότητες  Να γίνει λειτουργικά ανεξάρτητο  Να αναπτύσσει σωστή στάση κορμού (είναι δυνατόν, δηλαδή, να αναπτυχθούν παραμορφώσεις σπονδυλικής στήλης, όπως σκολίωση)

Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ)-(συνέχεια):  Να μπορεί να κάνει οπτική ανίχνευση ενός αντικειμένου πέρα από ένα τόξο 180°που αυτό μπορεί να επηρεάσει όχι μόνο την έκταση του χεριού και τη σύλληψη αντικειμένου αλλά και το διάβασμα και τη γραφή  Να αναπτύξει αμφίπλευρο κινητικό συντονισμό

Το ασύμμετρο τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΑΤΑΑ)-(συνέχεια):  Στην εγκεφαλική παράλυση το ΑΤΑΑ είναι πολύ ισχυρό και επιμένει πέραν του 7 ου μήνα και εμποδίζει την ανάπτυξη πολλών κινήσεων και στάσεων (π.χ. ρολλάρισμα, καθιστή θέση, συνεργασία ματιού-χεριού),  Ε άν επιμένει και αργότερα εμποδίζει την ορθοστάτηση και τη βάδιση (το παιδί μαθαίνει να βαδίζει, όταν το αντανακλαστικό εξαφανισθεί και μερικά παιδιά με αθέτωση μαθαίνουν να βαδίζουν με παρουσία αντανακλαστικού)  Στα παιδιά με ν.κ. η παραμονή του δείχνει, ότι υπάρχει και ειδική κινητική διαταραχή/δυσκολία

Το συμμετρικό τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΣΤΑΑ):  Εκλύεται όταν αλλάζει η θέση της κεφαλής σε σχέση με τον κορμό.  Όταν το κεφάλι εκτείνεται παθητικά: έκταση άνω άκρων και κάμψη των κάτω άκρων.  Όταν το κεφάλι κάμπτεται παθητικά: κάμψη των άνω άκρων και έκταση των κάτω άκρων.  Υπάρχει διαφωνία μεταξύ των ερευνητών σχετικά με την εκδήλωσ ή του στους ενήλικες σε στρεσογόνες περιπτώσεις.  Εμφανίζεται πιο αργά από το ΑΤΑΑ και φαίνεται ότι αντικαθιστά ασύμμετρα πρότυπα με πιο συμμετρικά.

Το συμμετρικό τονικό αντανακλαστικό του αυχένα (ΣΤΑΑ)- (συνέχεια):  Μεταξύ των ερευνητών υπάρχει διαφωνία σχετικά με το αν εκδηλώνεται στη φυσιολογική ανάπτυξη και για την αξία του.  Παρατηρείται με μεγαλύτερη συχνότητα σε ηλικία 4-6 μηνών και ενσωματώνεται με άλλες κινήσεις σε ηλικία από 8 έως 12 μηνών, για να μπορεί το παιδί να κάνει μπουσούλισμα με αμοιβαίες κινήσεις των άκρων.  Στην εγκεφαλική παράλυση είναι υπερενεργό κι εμποδίζεται έτσι το μπουσούλισμα.

Τονικό αντανακλαστικό του λαβυρίνθου (ΤΑΛ):  Πήρε την ονομασία του από τους λαβυρίνθους ή αιθουσαίο σύστημα (αισθητήρια όργανα που διεγείρονται ανάλογα με τη θέση της κεφαλής σε σχέση με τη βαρύτητα και είναι υπεύθυνα για τα πρότυπα στάσης του σώματος ).  Τονικό λαβυρίνθιο αντανακλαστικό 0- 4 μήνες (πρηνής θέση).  Τονικό λαβυρίνθιο αντανακλαστικό 0-4 μήνες (ύπτια θέση).

Τονικό αντανακλαστικό του λαβυρίνθου (ΤΑΛ):  Οι ακριβείς ηλικίες αρχικής εμφάνισης και ενσωμάτωσης του ΤΑΛ δεν είναι πλήρως γνωστές.  Σε έρευνα με 149 νήπια, σ το 80% αυτών το ΤΑΛ στην πρηνή θέση εκδηλώθηκε στις 2 εβδομάδες ηλικίας, διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια των 18 μηνών και υποχώρησε έως την ηλικία των 2 ετών.  Σε μεταγενέστερη έρευνα με 381 βρέφη, το ΤΑΛ στην πρηνή θέση δεν κορυφώθηκε στους 4-6 μήνες.

Τονικό αντανακλαστικό του λαβυρίνθου (ΤΑΛ):  Όταν τα πρότυπα της κάμψης και της έκτασης επιμένουν και είναι έντονα, δεν γίνεται η εκμάθηση κινητικών δεξιοτήτων.  Για παράδειγμα, εάν είναι στην πρηνή θέση και έχει έντονο καμπτικό τόνο δεν θα μπορέσει να ανυψώσει το κεφάλι και να στηρίξει το βάρος του στους βραχίονες ή δεν θα μπορέσει να κυλήσει στην ύπτια θέση.  Εάν είναι σε ύπτια θέση και έχει κυριαρχία των εκτεινόντων ή καμπτήρων, δεν θα μπορέσει να έρθει στην καθιστή θέση.

 Οι αντιδράσεις προσανατολισμού συμβάλλουν στην ισορροπία της κεφαλής σε σχέση με τον κορμό, προσανατολίζουν το κεφάλι σε σχέση με το έδαφος, ώστε να λάβει μια λειτουργική στάση.  Είναι επομένως αυτόματες αντιδράσεις που οδηγούν το σώμα σε ισορροπία στην όρθια θέση και από την καθιστή στην όρθια θέση μέσω ελέγχου της κεφαλής. Χωρίς τον έλεγχο της κεφαλής δεν επιτυγχάνεται η καθιστή ή η όρθια θέση.  Γενικά, υπάρχουν δυο είδη αντιδράσεων προσανατολισμού: εκείνες που προσανατολίζουν το κεφάλι και το σώμα όταν γίνεται περιστροφή κι εκείνες που συμβάλλουν στον προσανατολισμό της κεφαλής στο χώρο σε σχέση με το έδαφος.

 Σύμφωνα με τους Crutchfield &Barnes, (1984), υπάρχουν 4 αντιδράσεις που συνεργάζονται για την προσαρμογή της θέσης της κεφαλής στο χώρο: 1. Αντίδραση του προσανατολισμού του λαβυρίνθου 2. Οπτικές αντιδράσεις του προσανατολισμού 3. Αντιδράσεις του σώματος με επίδραση στο κεφάλι (ΑΣΚ) 4. Αντανακλαστικό Landau  Οι αντιδράσεις προσανατολισμού ακολουθούν μια συγκεκριμένη διαδοχική ανάπτυξη με στάδια που συμπίπτουν με τα στάδια της κινητικής ανάπτυξης. Η σειρά ανάπτυξης συμβαδίζει με την αύξηση της μυϊκής δύναμης του νηπίου.  Στην εξέτασ ή τους παρατηρείται το πώς ελέγχεται η κεφαλή και πόσο καλά ελέγχεται αυτή σε διάφορες στάσεις και συνθήκες.

Αντίδραση προσανατολισμού του λαβυρίνθου:  Η αντίδραση προσανατολισμού κρατά ή φέρνει το παιδί σε όρθια θέση με το κεφάλι κάθετα και το στόμα οριζόντια προς το έδαφος.  Αν, για παράδειγμα, πέφτει το σώμα πλάγια, το κεφάλι πέφτει πλάγια αλλά αρχίζουν να γίνονται κινήσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση- Αν κρατάμε το βρέφος από τις μασχάλες, το κεφάλι πέφτει εμπρός και αρχίζουν οι κινήσεις να επανέλθει.  Τα ερεθίσματα έρχονται από τους λαβύρινθους και τους αυχενικούς μύες.  Επενεργεί επί της κεφαλής και διευκολύνει το παιδί να σηκώνει το κεφάλι του πρώτα από την πρηνή και αργότερα από την ύπτια θέση.  Αρχικά είναι πολύ ασθενές, γι’ αυτό και το βρέφος μπορεί να σηκώνει το κεφάλι του από την πρηνή θέση στιγμιαία.  Συνήθως ανευρίσκεται στον 2 ο μήνα και είναι περισσότερο ισχυρό τον 10 ο μήνα.

Οπτικές αντιδράσεις του προσανατολισμού:  Ο έλεγχος κεφαλής βασίζεται σε ερεθίσματα που έρχονται από το λαβύρινθο και σε οπτικά ερεθίσματα.  Έτσι, οι οπτικές αντιδράσεις του προσανατολισμού οδηγούν στην ευθυγράμμιση της θέσης της κεφαλής και του σώματος με την όραση.  Ο ρόλος της όρασης είναι πιο ισχυρός στην ανάπτυξη του προσανατολισμού απ’ ό,τι είναι το ακουστικό σύστημα. Ωστόσο, οι αντιδράσεις προσανατολισμού του λαβυρίνθου και οι οπτικές συνδυάζονται στην έλξη προς την καθιστή θέση.  Επικρατεί στα άλλα αντανακλαστικά προσανατολισμού χωρίς όμως να είναι βέβαιο πότε αυτό συμβαίνει. Το πιθανότερο είναι ότι αρχίζει τον 6 ο μήνα.  Οι αντιδράσεις προσανατολισμού αναστέλλονται, εάν υπάρχει ανώμαλος μυϊκός τόνος.

Αντιδράσεις του σώματος με επίδραση στο κεφάλι (ΑΣΚ):  Οι ΑΣΚ παράγ ουν τις ίδιες αντιδράσεις που παράγουν οι οπτικές αντιδράσεις και οι αντιδράσεις προσανατολισμού του λαβύρινθου. Και οι τρεις συνεργάζονται για τον προσανατολισμό της κεφαλής.  Οι ΑΣΚ εξυπηρετούν επίσης τον προσανατολισμό της κεφαλής όταν το σώμα ακουμπά σε κάποια επιφάνεια. Δηλαδή, η διέγερση των αισθητηρίων οργάνων στα μέρη του σώματος που ακουμπούν στην επιφάνεια, οδηγούν σε μια αντίδραση κίνησης της κεφαλής.  Αυτό χρησιμεύει στην ανύψωση της κεφαλής, όταν το βρέφος είναι μπρούμυτα. Αν οι ΑΣΚ είναι απούσες, το βρέφος σε αυτή τη θέση μπορεί να κινδυνεύει από πνιγμό γιατί δεν θα μπορεί να αναπνεύσει.

Αντανακλαστικό Landau:  Οφείλεται σε συνδυασμένες αντιδράσεις της αντίδρασης προσανατολισμού του λαβύρινθου, της ΑΣΚ, της οπτικής αντίδρασης προσανατολισμού.  Είναι χρήσιμο για την αξιολόγηση της κινητικής ωρίμανσης.  Αρχίζει να εμφανίζεται από τον 3 ο μήνα ζωής αλλά κορυφώνεται στους 5-6 μήνες, όταν αρχίζουν να εγκαθίστανται οι οπτικές αντιδράσεις προσανατολισμού και οι αντιδράσεις προσανατολισμού του λαβύρινθου.  Υποχωρεί μετά το 1 ο έτος.

Αντανακλαστικό Landau:  Εκδηλώνεται όταν κρατάμε το βρέφος από το στήθος (ανάμεσα στη θηλή και στον ομφαλό) κρατώντας το σε οριζόντια θέση μπρούμυτα.  Τότε παρατηρείται ενεργητική έκταση της κεφαλής λόγω της επίδρασης των αντιδράσεων προσανατολισμού του λαβύρινθου και έκταση των ισχίων (θέση «τραμπάλα» ). Τα χέρια ποτέ δεν κρέμονται αλλά μαζεύονται.  Από τη θέση αυτή εάν κάμψουμε παθητικά το κεφάλι, κάμπτονται ταυτόχρονα και τα ισχία. Εάν σταματήσει η κάμψη της κεφαλής, παρατηρείται επιστροφή στο πρότυπο έκτασης.  Η αντίδραση αυτή, δηλαδή, η συμμετρική έκταση του κορμού και των ισχίων, αποτελεί σπουδαίο στάδιο για την εξέλιξη της ορθοστάτησης.  Στην εγκεφαλική παράλυση απουσιάζει.

Κύλισμα:  Έχει περιγραφεί ως αντίδραση προσανατολισμού γιατί με τη στροφή της κεφαλής περιστρέφεται και το σώμα για να ευθυγραμμιστεί με αυτήν.  Ο μέσος όρος των βρεφών κάνει κύλισμα από πλάγια θέση στην ύπτια σε ηλικία 1-2 μηνών, από ύπτια στην πλάγια σε ηλικία 4-5 μηνών. Πρώτα κυλούν από μπρούμυτα ανάσκελα στους 4 μήνες και μετά από ανάσκελα μπρούμυτα στους 6-8 μήνες.  Το πρότυπο αλλάζει ανάλογα με την ηλικία.

 Είναι αντιδράσεις αυτόματες που χρησιμεύουν στη διατήρηση ή τον έλεγχο του κέντρου βάρους του σώματος, όταν μετακινείται σε οποιαδήποτε κατεύθυνση.  Διακρίνονται: α) σε προστατευτικές και β) σε βοηθητικές.  Προστατευτικές είναι αυτές, όταν μετατοπίζεται το κέντρο βάρο υ ς και η επαναφορά του στην αρχική θέση δεν είναι δυνατή (π.χ. πτώσεις).  Βοηθητικές είναι για τη διατήρηση του κέντρου βάρους στη βάση στήριξης, για να αποφεύγεται η πτώση.  Όλες οι αντιδράσεις ισορροπίας διατηρούνται σε όλη τη ζωή.  Ελέγχονται από οπτικές και ακουστικές λειτουργίες και από λειτουργίες αντίληψης του σώματος.

ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣΤΑ ΤΕ ΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ  Οι προστατευτικές αντιδράσεις της έκτασης ενεργούν στην επίδραση οριζοντίων και διαγωνίων δυνάμεων, δηλαδή, είναι οι ενέργειες που γίνονται όταν το σώμα αρχίζει να πέφτει προς το έδαφος.  Όταν πέφτει το παιδί προς τα κάτω, εκτείνει αγκώνες, καρπούς και δάχτυλα για να προστατέψει το υπόλοιπο σώμα.

Α) Προστατευτική έκταση των άνω άκρων προς τα εμπρός: Εμφανίζεται γύρω στους 6-7 μήνες. Β) Προστατευτική έκταση των άνω άκρων σε πλάγια θέση: Εμφανίζεται από την ηλικία των 7 μηνών. Γ) Προστατευτική αντίδραση της έκτασης των άνω άκρων προς τα πίσω: Εμφανίζεται περίπου στους 9-10 μήνες. Σημ.:1. Η καθυστερημένη ανάπτυξη των προστατευτικών αντιδράσεων σημαίνει πρόβλημα στην ανάπτυξη του Κ.Ν.Σ. 2. Στους ενήλικες οι προστατευτικές αντιδράσεις των άνω άκρων μπορεί να προκαλέσουν τραυματισμό εάν δεν ανασταλούν κατά την πτώση.

Δ) Προστατευτικές αντιδράσεις των κάτω άκρων προς τα κάτω: Εμφανίζονται στους 4 μήνες και παρατηρείται έκταση των αρθρώσεων των γονάτων. Ε) Προστατευτική αντίδραση των κάτω άκρων κατά τη διάρκεια στήριξης του σωματικού βάρους: Εμφανίζονται στους μήνες και παραμένουν σε όλη της ζωή, (εάν σπρώξουμε το παιδί ή τον ενήλικα προς τα εμπρός, κάνει ένα ή περισσότερα βήματα εμπρός για να μην χάσει την ισορροπία του, εάν το σπρώξουμε πίσω θα κάνει βήμα πίσω, εάν το σπρώξουμε πλάγια θα κάνει βήματα πλάγια)

Αντιδράσεις ισορροπίας για τη διατήρηση του Κ.Β.  Αποσκοπούν στη διατήρηση του Κ.Β. στα όρια της βάσης στήριξης.  Μια κατηγορία είναι οι στρεπτικές αντιδράσεις που συμβαίνουν, όταν το Κ.Β. μετατοπίζεται και διαταράσσεται η βάση στήριξης.  Άλλη κατηγορία είναι οι αντιδράσεις καθήλωσης στην όρθια θέση και συμβαίνουν όταν το Κ.Β. μετατοπίζεται αλλά η βάση στήριξης είναι σταθερή

Στρεπτικές αντιδράσεις:  Συμβαίνουν σε οποιαδήποτε θέση (πρηνή, ύπτια, γονατιστή, κ.ο.κ.), βρίσκεται το άτομο.  Παρατηρείται κυρτότητα στη σπονδυλική στήλη προς την αντίθετη πλευρά.  Η παρουσία των στρεπτικών αντιδράσεων διαφέρει για κάθε θέση, (π.χ. για την ύπτια και την καθιστική θέση στους 7- 8 μήνες)

Αντίδραση καθήλωσης Στην όρθια θέση:  Η αντίδραση αυτή εξασφαλίζει τη στήριξη στο βρέφος.  Διατηρούνται δια βίου.  Παρατηρείται κυρτότητα της σπονδυλικής στήλης και απαγωγή και έκταση των άκρων στη πλευρά που εφαρμόζεται η εξωτερική δύναμη. Εάν η δύναμη είναι έντονη τότε θα χρησιμοποιήσει και τις προστατευτικές αντιδράσεις.