Θεσμοί προσχολικής αγωγής και εκπαίδευσης στην Ευρώπη Ενότητα 2 η : Νέα εικόνα για το παιδί και την παιδική ηλικία. Συνέπειες στην εικόνα και τη θέση της μητέρας Παντελής Κυπριανός Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. 1

Σκοποί ενότητας Βασική και απαραίτητη προϋπόθεση για την εμφάνιση του θεσμού της προσχολικής αγωγής είναι μία νέα αντίληψη για το παιδί και την παιδική ηλικία Γέννηση του θεσμού της προσχολικής αγωγής στην Ευρώπη και στην Ελλάδα 2

Περιεχόμενα ενότητας Καταβολές του θεσμού της προσχολικής αγωγής: παλιός ή σύγχρονος-νεωτερικός; Κριτική συζήτηση διαφόρων θέσεων Irene Marrou: Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα Η αλλαγή της εικόνας του παιδιού και της παιδικής ηλικίας Αλλαγές στην εργασία, την οικογένεια και τις αντιλήψεις 3

Περιεχόμενα ενότητας Μεταρρύθμιση Αντιμεταρρύθμιση Ο άνδρας θεωρείται πιο «λογικός» και η γυναίκα πιο ευάλωτη στην ηθική κατάπτωση Βελτίωση της θέσης της γυναίκας Γέννηση Δημογραφίας Η μητέρα ως σύμβουλος του παιδιού 4

Καταβολές του θεσμού της προσχολικής αγωγής: παλιός ή σύγχρονος-νεωτερικός; Ο συγγραφέας και λογοτέχνης Λέων Μελάς και η Αικατερίνη Λασκαρίδου υποστηρίζουν ότι η προσχολική αγωγή είναι θεσμός αρχαιο- ελληνικός. Καταβολές του στον Πλάτωνα 5

Καταβολές του θεσμού της προσχολικής αγωγής: παλιός ή σύγχρονος-νεωτερικός; ο Λέων Μελάς, (το 1871), στο Παιδαγωγικόν εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγούντων γράφει: «Την σωτήριον ιδέαν των Νηπιαγωγείων πρώτος ο δαιμόνιος ημών Πλάτων συνέλαβε και διετύπωσεν εν τοις Νόμοις αυτού. Την ιδέαν δε ταύτην του ημετέρου Πλάτωνος ησπάσθησαν και επραγματοποίησαν ήδη καθ’ όλην σχεδόν την Δυτικήν Ευρώπην 6

Κριτική συζήτηση διαφόρων θέσεων Παράθεση απόψεων και σύγκριση 7

Κριτική συζήτηση διαφόρων θέσεων «Τα πρώτα παιδικά χρόνια, εκτυλίσσονται στην Αρχαιότητα υπό τη σκέπη του πιο οικείου αυθόρμητου: το παιδί αφήνεται στα ένστικτά του και αναπτύσσεται ελεύθερα (...). Η ανάπτυξη του παιδιού αφ’ εαυτή και έτσι όπως την εννοούν οι παιδαγωγοί μας θα φαινόταν στους Αρχαίους μια μέριμνα αχρείαστη». 8

Κριτική συζήτηση διαφόρων θέσεων «Σε αντίθεση με τη σημερινή εκπαίδευση», συνεχίζει, «η παιδεία στην αρχαία Ελλάδα είναι εξολοκλήρου προσανατολισμένη «στη διαμόρφωση του ενήλικα και όχι στην ανάπτυξη του παιδιού. Αν οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τις σημερινές μέριμνες, θα μας έριχναν ένα ειρωνικό βλέμμα εφόσον, γι’ αυτούς, η παιδεία «ασχολείται με το παιδί για να μάθει να ξεπερνά τον εαυτό του». 9

Irene Marrou : Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα Οι απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για το παιδί 10

Irene Marrou: Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα Στους Νόμους, το τελευταίο του μεγάλο έργο, ο Πλάτων αλλάζει κάπως την άποψή του για το παιδί. Μέχρι τα 3 τους χρόνια τα παιδιά τα προσέχουν οι παραμάνες. «Όταν τα παιδιά μεγαλώνουν μαζί ανακαλύπτουν μόνα τους τα παιχνίδια που ταιριάζουν καλύτερα στην ηλικία τους. Από τριών μέχρι έξι ετών όλα τα παιδιά πρέπει να συγκεντρώνονται στους ναούς της πόλης, όπου οι παραμάνες θα παρακολουθούν αν είναι φρόνιμα ή άτακτα. 11

Irene Marrou: Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα Όταν τα παιδιά γίνουν έξι ετών θα χωρίζονται κατά φύλο. τα αγόρια θα κάνουν παρέα με τα αγόρια και τα κορίτσια με τα κορίτσια. Όλα όμως θα αρχίσουν μαθήματα. Τα αγόρια θα έχουν δασκάλους ιππασίας, τοξοβολίας, ακοντισμού και σφεντόνας. τα κορίτσια θα μάθουν, αν το επιθυμούν, τη θεωρία και – προπάντων- τη χρήση των όπλων» 12

Irene Marrou: Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το παιδί μέχρι τα 5 του χρόνια δεν πρέπει να επιδοθεί σε σπουδές ούτε σε επώδυνες εργασίες για να μην τεθεί σε κίνδυνο η φυσιολογική του ανάπτυξη. Θεωρεί, ωστόσο, αναγκαίο να αποφευχθεί η ανενέργεια των οργάνων του. για το λόγο αυτό προτείνει, ως πιο ενδεικνυόμενη λύση, το παιχνίδι. 13

Irene Marrou: Αντίληψη για τα πρώτα παιδικά χρόνια, στην Αρχαιότητα συμπληρώνει, τα παιχνίδια δεν πρέπει να είναι κουραστικά και, κυρίως, να μην είναι ανάξια ελεύθερων παιδιών. Στο πλαίσιο αυτό, εισηγείται τα παιχνίδια, για να συντείνουν στη συγκρότηση του χρηστού πολίτη, να είναι απομιμήσεις των σοβαρών δραστηριοτήτων της μετέπειτα ζωής τους. Από τα 5 μέχρι τα 7 «πρέπει οι παίδες να παρίστανται ως θεαταί εις τα μαθήματα» 14

Η αλλαγή της εικόνας του παιδιού και της παιδικής ηλικίας Ιστορική καμπή. Το βιβλίο ορόσημο «Αιώνες παιδικής ηλικίας» του Γάλλου Ιστορικού Philippe Ariès, το

Η αλλαγή της εικόνας του παιδιού και της παιδικής ηλικίας Philippe Ariès «Υποστήριξα ότι η εικόνα που είχε η κοινωνία αυτή για το παιδί και ακόμη περισσότερο για τον έφηβο ήταν αρκετά θολή. Η διάρκεια της παιδικής ηλικίας περιοριζόταν στην πιο ευάλωτη περίοδό της, σ΄ αυτήν που το μικρό του ανθρώπου δεν ήταν σε θέση να ικανοποιήσει τις ανάγκες του 16

Η αλλαγή της εικόνας του παιδιού και της παιδικής ηλικίας Το παιδί, εκείνη την εποχή, μόλις κατόρθωνε να αντεπεξέλθει στις σωματικές του ανάγκες, αναμιγνυόταν πολύ σύντομα με τους ενήλικες, μοιραζόταν τις δουλειές και τα παιχνίδια τους. Από μικρό παιδί γινόταν αμέσως νέος άνδρας (…)». 17

Αλλαγές στην εργασία, την οικογένεια και τις αντιλήψεις Αλλαγές στο θεσμό του γάμου και της θέσης της γυναίκας από τον 16 ο ως και τον 18 ο αιώνα 18

Αλλαγές στην εργασία, την οικογένεια και τις αντιλήψεις Γάμος (μέχρι το 16 ο αιώνα ανεπίσημος) Μέχρι το 18 ο αιώνα η γυναίκα υποδεέστερη του άνδρα (ηθικά πιο ευάλωτη και πιο επιρρεπής στην αμαρτία) Παιδί μέχρι το 17 ο αιώνα έξω από το σπίτι (τροφός). Κατόπιν στο σπίτι (έρχεται η τροφός) 19

Μεταρρύθμιση Αντιμεταρρύθμιση Ο θεσμός του γάμου στον 16 ο αιώνα 20

Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, Στο 16ο αιώνα, αμέσως μετά τη Μεταρρύθμιση και την Αντιμεταρρύθμιση, καθολικοί και προτεστάντες, στην προσπάθειά τους να κρατήσουν τον έλεγχο των ψυχών, επεδίωξαν να έχουν βαρύνοντα λόγο στο ζήτημα του θεσμού της οικογένειας Μέχρι τότε, γράφει η Ο. Χάφτον «η συζυγική σχέση επισφραγιζόταν με μια υπόσχεση ή έναν όρκο (η πλέον σοβαρή πράξη μεταξύ δύο ατόμων στη μεσαιωνική κοινωνία) 21

Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση Τώρα ο σκοπός ήταν να θεωρείται έγκυρος μόνον ο γάμος που ετελείτο στην εκκλησία, δεν παρέβαινε τους κανόνες περί συγγένειας αίματος και πληρούσε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις (όπως την επίσημη αναγγελία, την ειδική άδεια και ούτω καθεξής). Χωρίς έναν τέτοιο έλεγχο, η κυριαρχία των Εκκλησιών στη ζωή των ανθρώπων δε θα ήταν πλήρης. Η οικογένεια ήταν το λίκνο των χριστιανών και ο εγγυητής της βιβλικής ηθικής». 22

Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση Με το χρόνο, τέλος, ο γάμος έγινε για τους ανερχόμενους αστούς βασικό μέσο για την κοινωνικό τους άνοδο και ισχύ. Στη συνθήκη αυτή η προίκα αναδεικνύεται σε πρωταρχικό κριτήριο για τη σύναψη του γάμου και, επομένως, για τη σύναψη κοινωνικών σχέσεων και συμμαχιών. Όσο ο γάμος και η προίκα αναδεικνυόταν σε ουσιώδες μέσο της κοινωνικής ύπαρξης τόσο οι γονείς όφειλαν να φροντίσουν τα παιδιά τους. να τα προικίσουν με υλικά αγαθά αλλά και να τους δώσουν την οφειλόμενη ανατροφή. 23

Ο άνδρας θεωρείται πιο «λογικός» και η γυναίκα πιο ευάλωτη στην ηθική κατάπτωση Ο ρόλος των γονιών 24

Ο άνδρας θεωρείται πιο «λογικός» και η γυναίκα πιο ευάλωτη στην ηθική κατάπτωση «Αυτό το σύμπλεγμα πεποιθήσεων και πρακτικής», σημειώνει ο Demos, επέφερε σημαντικές αλλαγές στο ρόλο των γονέων. Τα παιδιά έρχονταν στον κόσμο «κηλιδωμένα» από τη στιγμή της γέννησής τους από την αμαρτία. Ακόμα περισσότερο, τα «πάθη» τους ήταν από την πρώτη στιγμή πανίσχυρα, ενώ η «νοημοσύνη» τους ήταν αξιοθρήνητα χαμηλή 25

Ο άνδρας θεωρείται πιο «λογικός» και η γυναίκα πιο ευάλωτη στην ηθική κατάπτωση Το σταθερό χέρι του πατέρα ήταν απαραίτητο, λοιπόν, για να συγκρατεί τα πρώτα και να ενθαρρύνει και να διαμορφώνει τη δεύτερη (ο Πατέρας ως ηθικός επιτηρητής). Δυστυχώς, η επίδραση της μητέρας ήταν συχνά προς την αντίθετη κατεύθυνση. «Επιείκεια», «υπερβολική τρυφερότητα», τάση να παραχαϊδέψει και να χαλάσει τα παιδιά: αυτά ήταν τα συνήθη ελαττώματα της μητέρας» 26

Βελτίωση της θέσης της γυναίκας Σταδιακή βελτίωση της θέσης της γυναίκας 27

Βελτίωση της θέσης της γυναίκας Ο άνδρας έξω από το σπίτι (Εργασία) Συνέπεια 1η. Αλλαγή αντίληψης για τον πληθυσμό (Γέννηση Δημογραφίας) Συνέπεια 2η. Ποιος θα ασχοληθεί με το παιδί; Μητέρα. Συνέπεια 3η. Για να ανταποκριθεί στο έργο της Η μητέρα πρέπει να μάθει. Έτσι. Βελτίωση της θέσης της γυναίκας αλλά όχι ισότητα 28

Γέννηση Δημογραφίας Αλλαγή στην αντίληψη της θέσης του παιδιού 29

Γέννηση Δημογραφίας «Γεγονός είναι ένα», σημειώνει η γαλλίδα συγγραφέας Elisabeth Badinter. «το παιδί, ειδικά στα τέλη του 18ου αιώνα, παίρνει εμπορική αξία. Γίνεται αντιληπτό ότι είναι δυνητικά ένας οικονομικός πλούτος. (….) Το ανθρώπινο ον έγινε πολύτιμο για ένα κράτος εμπόρευμα, όχι μόνο επειδή παράγει πλούτη αλλά και γιατί είναι εγγυητής της στρατιωτικής ισχύος του. 30

Γέννηση Δημογραφίας Κατά συνέπεια, κάθε ανθρώπινη απώλεια θεωρείται τώρα από το κράτος ως ένα έλλειμμα που πρέπει να το καλύψει. Το 1770, ο Diderot συνοψίζει τη νέα ιδεολογία υπό αυτή τη διατύπωση: Ένα κράτος δεν είναι ισχυρό παρά στο βαθμό που έχει μεγάλο πληθυσμό στο βαθμό που τα χέρια του κατασκευάζουν και αυτά που το υπερασπίζονται είναι περισσότερα» 31

Η μητέρα ως σύμβουλος του παιδιού Συγγραφική έκρηξη με σημείο αναφοράς το ρόλο της μητέρας ως σύμβουλος 32

Η μητέρα ως σύμβουλος του παιδιού Στις αρχές 19ου αιώνα παρατηρείται στις δυτικές χώρες μία συγγραφική έκρηξη σχετικά με την οικιακή ζωή. Δημοσιεύονται πολλά βιβλία που απευθύνονται κυρίως στις μητέρες με στόχο να τις συμβουλέψουν για το πώς θα αναθρέψουν «σωστά» τα παιδιά τους. Στην Αμερική, σημειώνει ο Demos, «τα βιβλία συμβουλών» για το φλερτ, για το γάμο, για το στήσιμο του σπιτικού και πάνω απ’ όλα για την αανατροφή των παιδιών 33

Η μητέρα ως σύμβουλος του παιδιού Τα κείμενα διαπερνώνται από νέες ιδέες για το φύλο. «Θεωρούνταν ότι οι γυναίκες και οι άντρες καταλάμβαναν διαφορετικούς χώρους, ανάλογους και με τους εντελώς διαφορετικούς χαρακτήρες τους. Ο χώρος της γυναίκας ήταν βεβαίως το σπίτι –και τίποτα παραπάνω». 34

Τέλος ενότητας Νέα εικόνα για το παιδί και την παιδική ηλικία. Συνέπειες στην εικόνα και τη θέση της μητέρας 35

Βιβλιογραφία Αριές, Φ. (1990), Αιώνες παιδικής ηλικίας, Γλάρος, Αθήνα. Αριστοτέλης, (χχε), Πολιτικά, (εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Π. Λεκατσάς), Ζαχαρόπουλος, Αθήνα. Demos, J. (1997) «Το μεταβαλλόμενο πρόσωπο της πατρότητας: μια νέα αναζήτηση στην ιστορία της οικογένειας», στο Δ. Μακρυνιώτη (επιμέλεια), Παιδική Ηλικία, Νήσος, Αθήνα. Marrou, Η. Ι. ( ), Histoire de l’éducation dans l’Antiquité, τόμοι 2, Seuil, Παρίσι. Μελάς, Λ. (1871), Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των Παιδαγωγούντων, Εν Αθήναις, τυπογραφείον Σ. Κ. Βλαστού Πλάτων (1982), Νόμοι, Κάκτος, Αθήνα. Πλάτων, Πολιτεία, (2002) (Εισ. σημείωμα, μετάφραση, ερμηνευτικά σημειώματα, Ν. Μ. Σκουτερόπουλος), Πόλις, Αθήνα. Χάφτον, Ο. (2003), Ιστορία των γυναικών στην Ευρώπη ( ), Νεφέλη, Αθήνα. 36

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 37

Σημειώματα 38

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Κυπριανός Παντελής. «Θεσμοί Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης στην Ευρώπη». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: 39

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 40

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 41