Λεξικολογία Ενότητα 2: Η λέξη και τα χαρακτηριστικά της Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας Να κατανοήσουν οι φοιτητές την έννοια της "λέξης" και να γνωρίσουν τους διάφορους ορισμούς που έχουν προταθεί. Να είναι σε θέση να εντοπίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά μιας λέξης. Να διακρίνουν τη λέξη με βάση την ορθογραφική και φωνητική/φωνολογική της αποτύπωση. Να είναι σε θέση να αναλύουν τη γραμματική πραγμάτωση μιας λέξης και τις γραμματικές λειτουργίες της.

Περιεχόμενα ενότητας  Ορισμοί «λέξης»  Τα χαρακτηριστικά της λέξης  Αναθεώρηση του ορισμού της «λέξης»  Ζητήματα προφοράς και γραφής  Λέξη και γραμματική πραγμάτωση

Λέξη Το κύριο αντικείμενο της λεξικολογίας είναι η μελέτη της “λέξης”. Μπορείτε να δώσετε έναν ορισμό της;

Ορισμοί [...] το μικρότερο στοιχείο του λόγου, που εκφράζει μια αυτοτελή έννοια ή σχέση εννοιών [ή] η γραπτή παράσταση αυτού του στοιχείου [...] (ΜΕΛ) Μείζον Ελληνικό Λεξικό (Μανδαλά (1997) [...] γλωσσική μονάδα που περιέχει σημασία και γραμματικό προσδιορισμό [...] η γραπτή παράσταση της λέξης [...] (ΛΚΝ) [...] Η διαδοχή φθόγγων που αναγνωρίζεται από τον ομιλητή της γλώσσας ως δηλωτική συγκεκριμένης σημασίας (λεξικής ή/και γραμματικής)· η μικρότερη αυτοτελής γλωσσική πληροφορία που στον γραπτό λόγο χαρακτηρίζεται από κενό διάστημα πριν και μετά από αυτήν. [...] (ΛΝΕΓ) [...] η απλή γλωσσική μονάδα που φέρει σημασία και μπορεί να εκφωνηθεί ή να γραφεί [...] (CALD) Cambridge Advanced Learner’s Dictionary της αγγλικής (Walter & Woodford (2005) [...] ο κάθε φθόγγος ή η ομάδα φθόγγων που αντιστοιχούν σε μια σημασία από τις οποίες συνίσταται ο λόγος [...] ελεύθερος τύπος που φέρει σημασία ο οποίος εισάγεται απευθείας στην παραγωγή της πρότασης [...] (NPR) Nouveau Petit Robert της γαλλικής (Rey – Debove et al. (2001)

Χαρακτηριστικά λέξης  Είναι η «μονάδα» που «μπορεί να σταθεί ελεύθερη στο λόγο»,  «έχει γραπτή ή προφορική μορφή»,  είναι «φορέας σημασίας ή γραμματικής λειτουργίας»,  στο γραπτό λόγο οι λέξεις «αναγνωρίζονται από τα κενά διαστήματα που τις χωρίζουν μεταξύ τους».

Από πόσες λέξεις αποτελείται η πρόταση; Ο πολιτικός έκαν’ ένα βήμα κι ανέβηκε στο βήμα. Όταν όμως είδε το ακροατήριο να του φωνάζει τόσο επιθετικά, του κόπηκαν τα πόδια. Δεν τό’χε προβλέψει πως θα τρομάξει τόσο. -1 η Εκδοχή: 29 λέξεις (ως 1 οι λέξεις: έκαν’ ένα, τό’χε) -2 η Εκδοχή: 31 λέξεις (ξεχωριστά κάθε λέξη) -3 η Εκδοχή: 27 λέξεις (1 φορά όλες οι λέξεις με τον ίδιο τύπο) -4 η Εκδοχή: 29 λέξεις (1 φορά μόνο οι λέξεις που έχουν την ίδια σημασία)

Αναθεώρηση του ορισμού [...] ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ: οι λέξεις είναι μορφολογικά αντικείμενα τα οποία μπορούν να αποτελούν το εξαγόμενο των διεργασιών της προσφυματοποίησης και της σύνθεσης, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο. ΣΥΝΤΑΞΗ: οι λέξεις θεωρούνται γενικά ως ατομικά στοιχεία: είναι τα μη διαιρετά δομικά συστατικά της σύνταξης, τα οποία μπορεί να αποτελούν το εισαγόμενο αλλά όχι το εξαγόμενο των συντακτικών διεργασιών, αφού τα μέρη που τις αποτελούν δεν είναι προσπελάσιμα από τους συντακτικούς κανόνες. (Kerstens et al. (2006)

Αναθεώρηση του ορισμού [...] ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ: οι λέξεις είναι φωνολογικά αντικείμενα τα οποία συνιστούν το πεδίο εφαρμογής των λεξικών φωνολογικών κανόνων. Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι αυτές τρεις χρήσεις της έννοιας «λέξη» δεν είναι της ίδιας εμβέλειας. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : μια ομάδα που αποτελείται από ένα ελεύθερο μόρφημα και μια κλιτική αντωνυμία μπορεί να λειτουργεί ως φωνολογική λέξη, παρότι από μορφολογική άποψη είναι μια κλιτική ομάδα που αποτελείται από μια μορφολογική λέξη και ένα κλιτικό. [...] (Kerstens et al. (2006)

Προφορά και Γραφή πήγα να πάρω γάλα [ ' piγana ' paro ' γala] πιάσ’το [ ' pçasto] ορθογραφικός τύπος φωνητικός τύπος ορθογραφικός τύπος φωνητικός τύπος

Γραμματική Λέξη και γραμματική πραγμάτωση Κανονικός/ουδέτερος τύπος Ονόματα Ονόματα: ονομαστική, ενικός Ρήματα Ρήματα: 1 ο πρόσωπο, ενικός, ενεστώτας Επίθετα Επίθετα: αρσενικό, ενικός, θετικός βαθμός  Σημασιολογική ταυτότητα ανάμεσα στους γραμματικούς τύπους μιας λέξης

Ερωτήσεις  Ποια βασικά χαρακτηριστικά διακρίνουμε σε μια«λέξη»;  Να γράψετε τον ορθογραφικό τύπο των παρακάτω φωνητικών τύπων: [apo'ci], ['ela], [eλ'a], [ið'ea], [fot'ça], ['iʎos], [γala'ksias], [afθendi'kos].  Να γράψετε τον φωνητικό τύπο των παρακάτω ορθογραφικών τύπων: καιρός, ξαφνικά, σγουρός, κιθάρα, συγκρίνω, συμπέρασμα, ψάρι, εγκλωβισμός, πάπια.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Η λέξη είναι η «μονάδα» που μπορεί να σταθεί ελεύθερη στο λόγο, έχει γραπτή ή προφορική μορφή, είναι φορέας σημασίας ή γραμματικής λειτουργίας και στο γραπτό λόγο οι λέξεις διακρίνονται από τα κενά διαστήματα που τις χωρίζουν.  απο ‘κει, έλα, ελιά, ιδέα, φωτιά, ήλιος, γαλαξίας, αυθεντικός.  [ce ' ros], [ksafni 'ka], [zγu'ros], [ci'θara], [siɲ'grino], [sim'berazma], ['psari], [eɲgloviz'mos], ['papça].

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Μείζον ελληνικό λεξικό :ορθογραφικό, ερμηνευτικό, ετυμολογικό, συνωνύμων, αντιθέτων, αρκτικόλεξων, κυρίων ονομάτων Μανδαλά, Μαρία Μανδαλά, Βασιλική, Μακρυγιάννη, Ευγενία, Μείζον ελληνικό λεξικό :ορθογραφικό, ερμηνευτικό, ετυμολογικό, συνωνύμων, αντιθέτων, αρκτικόλεξων, κυρίων ονομάτων Μανδαλά, Μαρία Μανδαλά, Βασιλική, Μακρυγιάννη, Ευγενία, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων-αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων-αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Walter, E. & K. Woodford Cambridge Advanced Learner’s Dictionary. Cambridge: Cambridge University Press (Electronic Version 2.0). Le nouveau petit Robert:dictionnaire alphabetique et analogique de la langue francaise Robert, Paul – 1995 Le nouveau petit Robert:dictionnaire alphabetique et analogique de la langue francaise Robert, Paul – 1995 Kerstens, J., E. Ruys & J. Zwarts (eds.) Lexicon of Linguistics. Utrecht: Utrecht Institute of Linguistics ( Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.