Βασικές έννοιες και τεχνικές στο πλαίσιο της συμβουλευτικής γονέων ΜΕΡΟΣ 1. Βασικές παραδοχές, γραμμμικο VS κυκλικό μοντέλο αιτιολόγησης Το διαγενεαλογικό μοντέλο του Bowen, Το στρατηγικό μοντέλο του Haley ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΥΠ.ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΑΤΕΙ 7 ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2013.

 Σύστημα είναι ένα σύνολο από μονάδες που αλληλεπιδρούν και αποτελούν τα συστατικά μέρη μιας συνολικής διάταξης ή οργάνωσης.  Ο Ludwig von Bertalanffy, πατέρας της Γενικής θεωρίας των Συστημάτων ορίζει τα συστήματα ως συμπλέγματα στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση.  Aνθρώπινο σύστημα, πχ μια οικογένεια, είναι ένα σύνολο δύο ή περισσοτέρων προσώπων που μέσα στο χρόνο έχουν αναπτύξει σταθερά σχήματα (patterns) σχέσεων και αλληλεπιδράσεων.

 1)Η συμπεριφορά του ατόμου μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα στο κοινωνικό του πλαίσιο (πχ το πλαίσιο της οικογένειας) λαμβάνοντας υπόψη το δίκτυο αλληλεπιδράσεων με τα άλλα μέλη του συστήματος  2)Το όλο είναι μεγαλύτερο από τα μέλη του (ρήση του Αριστοτέλη)  3)Εστιασμός στις διαδράσεις δηλαδή το ενδιαφέρον εστιάζεται στις σχέσεις μεταξύ των μελών του συστήματος και οι συμπεριφορές του κάθε ατόμου θεωρούνται ότι συνδέονται με τις συμπεριφορές των υπολοίπων μελών

 4)Κυκλική αιτιότητα: η συμπεριφορά ενός μέλους του συστήματος δεν θεωρείται αιτία μιας άλλης συμπεριφοράς αλλά σε κυκλική σχέση δηλαδή και οι δύο συμπεριφορές είναι ταυτόχρονα αιτίες και αποτελέσματα  5)Η ατομική συμπεριφορά θεωρείται μόνο ένα μέρος των σχηματοποιημένων διαδράσεων του συστήματος που θεωρούνται υπεύθυνες τόσο για την ανάπτυξη και διατήρηση όσο και για τη λύση μιας προβληματικής συμπεριφοράς  6)Υπάρχει ο/η παρατηρητής που θέτει και το όριο του συστήματος

 Η γραμμική αιτιότητα είναι η προσέγγιση του μηχανιστικού μοντέλου σύμφωνα με το οποίο η κατανόηση των φαινομένων στηρίζεται στην εντόπιση σχέσεων αιτίας – αποτελέσματος μεταξύ των βασικών στοιχείων των φαινομένων. Παράδειγμα μηχανιστικού μοντέλου είναι το ιατρικο μοντέλο που αναζητά την αιτία μιας ασθένειας και έχει αποδειχθεί σωτήριο σε πολλές καταστάσεις (πχ η αδιαμφισβήτητη προσφορά του Παστέρ στη θεραπεία των μολυσματικών ασθενειών με την καταπολέμηση της αιτίας, δηλαδή των βακτηρίων με αντιβιοτικά). Στο πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων, ωστόσο, είναι απαραίτητο το ολιστικό μοντέλο με την κυκλική αιτιότητα για την προσέγγιση της πολυπλοκότητας των ανθρώπινων συστημάτων και την αποφυγή μιας υπεραπλουστευμένης στάσης. Τα δύο μοντέλα μπορούν να συνυπάρχουν σε διαφορετικά επίπεδα θεώρησης.

 1.Το ανέφικτο της μη επικοινωνίας: κάθε συμπεριφορά είναι επικοινωνία σε κάποιο επίπεδο  ακόμη κι αν απορρίπτει την επικοινωνία.  Μονάδες επικοινωνίας είναι: 1) το μήνυμα που περιγράφει μια και μόνη μονάδα επικοινωνίας, 2) η αλληλεπίδραση που ορίζεται ως μια σειρά μηνυμάτων που ανταλλάσσονται μεταξύ προσώπων και 3) το πρότυπο – σχήμα (pattern) είναι μια σειρά αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών ενός συστήματος.  Απόπειρες μη επικοινωνίας είναι η απόσυρση, η σιωπή, η ακινησία, η ασυναρτησία κλπ

 Η ψηφιακή επικοινωνία (με λέξεις) αποτελεί μια σημασιολογική σύμβαση επειδή οι λέξεις είναι αυθαίρετα σύμβολα εκτός από τις ονοματοποιημένες λέξεις που αναπαριστούν φωνητικά το αντικείμενο που αντιπροσωπεύουν. Η ψηφιακή επικοινωνία είναι σαφής συνήθως ως προς το περιεχόμενο αλλά ανεπαρκής όσον αφορά το πεδίο της σχέσης των επικοινωνούντων.  Η αναλογική επικοινωνία είναι μη λεκτική επικοινωνία που συνδέεται με την στάση σώματος, χειρονομίες, έκφραση προσώπου,διαβάθμιση φωνής, ακολουθία – ρυθμό – διακύμανση λέξεων.Συνήθως στερείται σαφήνειας αλλά παρέχει πληροφορίες για τη σχέση των επικοινωνούντων.

 δίνεται έμφαση στην ιστορία της οικογένειας. Θεωρείται ότι τα οικογενειακά προβλήματα του παρόντος αντικατοπτρίζουν άλυτα ζητήματα στις οικογένειες προέλευσης.  Ο τρόπος που τα μέλη της οικογένειας δημιουργούν σχέσεις, διαχειρίζονται την οικειότητα, τη δύναμη, τις συγκρούσεις κλπ αντανακλά σε ένα βαθμό παλαιότερα οικογενειακά σχήματα που μεταβιβάζονται από γενεά σε γενεά, τα διαγενεακά σχήματα (transgenerational pattern).

 Στη βάση της θεωρίας αυτής βρίσκεται η βιολογική θεώρηση της ανθρώπινης οικογένειας ως ένα ζωντανό σύστημα σχέσεων.  Τα μέλη της οικογένειας δεν θεωρούνται αυτόνομες ψυχολογικές οντότητες αλλά συνδέονται στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά με το οικογενειακό σύστημα σχέσεων που επεκτείνεται σε πολλές γενιές - πολυγενεακά.

 Στα πλαίσια της θεραπευτικής προσέγγισης του Bowen στόχος της θεραπείας αποτελεί η μεγαλύτερη διαφοροποίηση του ατόμου και η αποτριγωνοποιήση των μελών της οικογένειας. Λαμβάνοντας υπόψη τους στόχους της συμβουλευτικής γονέων (βελτίωση ψυχικής υγείας παιδιού και όλων των μελών της οικογένειας) μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει την εφαρμογή της θεωρίας του Bowen στη συμβουλευτική γονέων.

 1. Διαφοροποίηση του εαυτού,  2.Τρίγωνα,  3.Συναισθηματικό σύστημα της πυρηνικής οικογένειας,  4.Διαδικασία οικογενειακής προβολής,  5.Συναισθηματική αποκοπή,  6.Πολυγενεακή διαδικασίαμεταβίβασης,  7.Αδελφική θέση,  8.Κοινωνική παλινδρόμηση

 «Εμείς όταν ξεκινήσαμε το σχολείο, αντιμετωπίσαμε αρκετές δυσκολίες. Τώρα που πηγαίνουμε στην Γ’ Δημοτικού η δασκάλα μας είναι αρκετά αυστηρή».  Ο συντονιστής της Ομάδας Γονέων σκοπό έχει να βοηθήσει το μέλος να κατανοήσει τη συγχώνευση που βιώνει μέσα στο οικογενειακό της περιβάλλον και να αναγνωρίσει ότι συγχέει το ρόλο της ως μητέρα με το ρόλο του παιδιού της, μαθητή της Γ’ Δημοτικού. Βοηθητικό για αυτή τη μητέρα θα ήταν να διαφοροποιήσει τον εαυτό της από το παιδί της, ώστε να μπορέσει να διαφοροποιήσει τις ανάγκες της και τα συναισθήματα του παιδιού της από τα δικά της.

Ο Bowen (1966) μιλάει για το ≪ αδιαφοροποίητο μαζικό Εγώ της οικογένειας ≫. Βλέπει δηλαδή την οικογένεια σαν μια αδιαφοροποίητη μάζα με μέλη συγχωνευμένα. Αυτή τη συγχώνευση την αναγνωρίζει κανείς σε κάθε οικογένεια αλλά σε διαφορετικό βαθμό, ο οποίος αλλάζει καθώς μεταβάλλονται οι εξωτερικές συνθήκες. Έτσι, σε μια φάση έντονου στρες όπως ο θάνατος κάποιου, η ασθένεια ή ένα εργασιακό πρόβλημα ο βαθμός συγχώνευσης μέσα στην οικογένεια μπορεί να αυξάνεται.

Στη συμβουλευτική γονέων, όπως και στην οικογενειακή θεραπεία, ο συντονιστής της ομάδας καλείται να αναγνωρίσει τα τρίγωνα που δημιουργούνται σε μία σχέση και να βοηθήσει τον γονέα να απεμπλακεί από αυτόν τον τρόπο του σχετίζεσθαι, που είναι πολλές φορές δυσλειτουργικός. Στο παρακάτω παράδειγμα είναι ενδεικτική η τριγωνοποίηση του πατέρα στη σχέση μητέρας – παιδιών. Μητέρα: Τώρα που θα έρθει ο πατέρας σας θα δείτε..

Μια σταθερή δυάδα μπορεί να αποσταθεροποιηθεί με την προσθήκη ενός τρίτου προσώπου (π.χ. η γέννηση ενός παιδιού μπορεί να φέρει σύγκρουση σε έναν αρμονικό γάμο) Μια σταθερή δυάδα μπορεί να αποσταθεροποιηθεί με την απομάκρυνση ενός τρίτου προσώπου (π.χ. όταν το παιδί φεύγει από το σπίτι) Μια ασταθής δυάδα μπορεί να σταθεροποιηθεί με την προσθήκη ενός τρίτου προσώπου (π.χ. γέννηση ενός παιδιού) Μια ασταθής δυάδα μπορεί να σταθεροποιηθεί με την απομάκρυνση ενός τρίτου προσώπου (π.χ. όταν ένα τρίτο πρόσωπο (μητέρα/πεθερά) δεν παίρνει το μέρος κάποιου μειώνεται η σύγκρουση

να εντοπιστεί το σχήμα συμπεριφοράς που έμαθε ο κάθε σύζυγος στην πατρική του οικογένεια και να διερευνηθεί αν αυτό μεταφέρεται στην τωρινή οικογένεια και αν είναι λειτουργικό ή όχι στο εδώ και τώρα.

 το σύμπτωμα θεωρείται ως μια στρατηγική προσαρμογής του αναφερόμενου ασθενή σε μια δεδομένη κατάσταση για τον έλεγχο μιας σχέσης, όταν όλες οι άλλες στρατηγικές έχουν αποτύχει. Οι συγκρούσεις για έλεγχο σε μια σχέση είναι αναπόφευκτες κατά τον Haley.

Στη στρατηγική οικογενειακή θεραπεία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία του συμπτώματος (Haley, 1963). Το σύμπτωμα δεν αντιπροσωπεύει απλά μια συμπεριφορά που κάποιος δεν μπορεί να ελέγξει, αλλά μια στρατηγική που προσαρμόζεται σε μια παρούσα κοινωνική συνθήκη με σκοπό τον έλεγχο μιας σχέσης, όταν όλες οι άλλες στρατηγικές έχουν αποτύχει. Η εκδήλωση ενός συμπτώματος δεν αποτελεί εκφράσεις ενδοψυχικής σύγκρουσης, αλλά διαπροσωπικά συμβάντα. Στοχεύοντας στην αλλαγή, δηλαδή στο να αναπτύξει το μέλος της ομάδας άλλους τρόπους ορισμού των σχέσεων, ο στρατηγικός σύμβουλος χρησιμοποιεί ασκήσεις μέσω οδηγιών και δοκιμασιών.

Τα είδη των ασκήσεων περιλαμβάνουν τις άμεσες οδηγίες (προτείνουν νέες εμπειρίες σαφώς προσανατολισμένες στην επιθυμητή αλλαγή) και τις έμμεσες οδηγίες (παράδοξες παρεμβάσεις που δίνονται σε περιπτώσεις έντονης ακαμψίας). Σε ό,τι αφορά τις έμμεσες οδηγίες μπορούμε να τις διακρίνουμε α) σε επιτακτικές όπου ο συντονιστής ζητά από τα άτομα να κάνουν κάτι και β) σε περιγραφικές όπου ο συντονιστής επαναπροσδιορίζει με θετικό τρόπο κάτι που ήδη έγινε. Οι παράδοξες ασκήσεις ζητούν από τα μέλη να κάνουν κάτι αντίθετο ορθολογικά με την άρση του συμπτώματος και δίνονται πάντα μετά από αναπλαισίωση ( ≪ συνεχίστε να τσακώνεστε, έτσι νιώθετε αρκετά σημαντικοί ο ένας για τον άλλον ≫ ). Στην ομάδα συμβουλευτικής γονέων ο συντονιστής της ομάδας μπορεί να δώσει κάποιες ασκήσεις στα μέλη με άμεσες ή έμμεσες οδηγίες. Π.χ. να αλλάξουν ρόλους οι σύζυγοι μεταξύ τους για μία εβδομάδα. Ο ≪ αρχηγός ≫ της οικογένειας να γίνει ≪ βοηθός ≫ και ο ≪ βοηθός ≫ να γίνει ≪ αρχηγός ≫.

Στην περίπτωση για παράδειγμα, που το παιδί έρχεται κάθε βράδυ και κοιμάται στο κρεβάτι των γονιών του, δίνεται η οδηγία να πηγαίνει ο γονιός δίπλα στο κρεβάτι του παιδιού, όσες φορές και αν χρειαστεί.