Λεξικολογία Ενότητα 10: Μορφολογική δομή των λέξεων Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να γνωρίσουν οι φοιτητές τις ιδιαιτερότητες της μορφολογικής δομής των λέξεων, να εξετάσουν την τυπολογική κατηγοριοποίηση των γλωσσών, να κατανοήσουν τις διεργασίες σχηματισμού νέων λέξεων μέσω των τριών τομέων της μορφολογίας: την κλίση, την παραγωγή και τη σύνθεση.

Περιεχόμενα ενότητας  Μορφολογική ταξινόμηση  Κλίση - Κλίση ονομάτων - Κλίση επιθέτων - Κλίση ρημάτων  Παραγωγή - Μη προσφυματική παραγωγή  Σύνθεση

Μορφολογική ταξινόμηση  Γλώσσες: απομονωτικές, συγκολλητικές, διαχυτικές, πολυσυνθετικές, σχεδιοτυπικές (Comrie (1989: 42-51)) Απομονωτικές γλώσσες: - π.χ. βιετναμεζική, κινεζική - χωρίς μορφολογία κλίσης και παραγωγής - μόνο σύνθεση - ταύτιση λέξης - μορφήματος - σχηματισμός προτάσεων με μορφοτακτικούς κανόνες π.χ. Nó chỉ ă n c ơ m Việt Nam thôi αυτός μόνο τρώω ρύζι Βιετνάμ μόνο

Μορφολογική ταξινόμηση Συγκολλητικές γλώσσες: - π.χ. τουρκική, ουγγρική - πολλά διακριτά μορφήματα - εξειδικευμένη γραμματική ή λεξική λειτουργία - δομική διαφάνεια με αλλεπάλληλη συγκόλληση μορφημάτων π.χ. ev-ler-iniz-den σπίτι-ΠΛΗΘ-σας-από (Τουρκικά) Διαχυτικές γλώσσες: - π.χ. ελληνική, ρωσική - πολλές λειτουργίες διαχέονται σε ένα μόρφημα - μη δομική διακριτότητα των μορφημάτων - πραγμάτωση μορφοφωνολογικών μεταβολών π.χ. παίζ-ω

Μορφολογική ταξινόμηση Πολυσυνθετικές γλώσσες: - π.χ. αμερινδιανικές γλώσσες - αφομοίωση της σύνταξης στη μορφολογία - πολυμορφηματικές λέξεις αντί προτάσεων π.χ. ni-naca-qua εγώ-κρεας-τρώγω (Ναχουάτλ) Σχεδιοτυπικές γλώσσες: - π.χ. αραβικά - βασίζονται σε συμφωνικές ρίζες λέξεων με τη μορφή σχεδιοτύπων - σχηματισμός λέξεων με εισαγωγή φωνηνέντων π.χ. k-t-b > kitab βιβλίο (Αραβικά)

Κλίση Σχηματισμός γραμματικών τύπων ενός λεξήματος Κλιτικά προσφύματα: φορείς γραμματικών χαρακτηριστικών (α) ονοματικά: γένος, αριθμός, πτώση, κλιτική τάξη (β) ρηματικά: πρόσωπο, αριθμός, χρόνος, άποψη, φωνή, έγκλιση, κλιτική τάξη ΚΛΙΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : συνέπεια και σταθερότητα στα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά και συγκρητισμός Ράλλη (2005, 2007)

Ονοματικά κλιτικά προσφύματα Γένος: αρσενικό - θηλυκό -ουδέτερο, συμμετέχει στην κλίση, λεξικό και όχι γραμματικό χαρακτηριστικό. Αριθμός: ενικός - πληθυντικός, αντιστοίχιση πλήθους οντοτήτων με τον ανάλογο τύπο, βλέπε όμως περιληπτικά ονόματα και διάκριση +/- αριθμήσιμων ονομάτων. Πτώση: συντακτική σχέση κατηγορήματος και ορισμάτων, ονομαστική, γενική, αιτιατική, κλητική.

Ρηματικά κλιτικά προσφύματα Χρόνος: παρελθοντικός, παροντικός, μελλοντικός, +/- παρελθοντικός, σχετική αντιστοιχία μορφολογίας και χρονικής ερμηνείας Άποψη: συνοπτικό, μη συνοπτικό, συντελεσμένο Φωνή: ενεργητική, μεσοπαθητική, σχέση με διάθεση Έγκλιση: οριστική, υποτακτική, προστακτική, τροπικά ρήματα

Κλίση ονομάτων ΚΤ1: άνθρωπος ΚΤ2: μπακάλης ΚΤ3: μητέρα ΚΤ4: τάξη ΚΤ5: βουνό ΚΤ6: παιδί ΚΤ7: κράτος ΚΤ8: σώμα

Κλίση επιθέτων Κλιτικές τάξεις (των ονομάτων)  ΚΤ1: οι αρσενικοί τύποι  ΚΤ3: οι θηλυκοί τύποι  ΚΤ5: οι ουδέτεροι τύποι  ΚΤ9: αρσενικά, θηλυκά λογίων επιθέτων (ο ευγενής)  ΚΤ10: ουδέτερα λογίων επιθέτων (το ευγενές) ΚΑΙ λόγια ονόματα (βεληνεκές)

Κλίση ρημάτων Κλιτικές τάξεις  ΚΤ1: λύνω, φεύγω, τρώω  ΚΤ2α: αγαπάω (αλλομορφία)  ΚΤ2β: πολιορκώ

Παραγωγή  Σχηματισμός νέων λέξεων Προσφυματική παραγωγή με τη χρήση επιθημάτων και προθημάτων Επιθήματα: π.χ. αγορ-, Ρ -αζ-, Ο -τη-, Ε -ικ-, Επιρ -α Προθήματα: αρχαιοπρεπή (υπο, ανα, επι), λαϊκά (ξε, ξανα) Μεγέθυνση, σμίκρυνση Συνδυαστικότητα θεμάτων και προσφυμάτων: λαϊκά, λόγια, ξενικά μόνο μεταξύ τους

Μη προσφυματική παραγωγή Σχηματισμός νέων λέξεων χωρίς προσφυματοποίηση o Ετεροίωση: απέχω - αποχή o Μετάπλαση: ονοματοποίηση επιθέτων, νέα ονόματα με αλλαγή γένους (κεφάλα - κεφάλας), από απαρέμφατο o Με αλλαγή τονισμού: μύτη - μύτης, χρηματοδοτώ - χρηματοδότης

Σύνθεση Φωνολογική λέξη: ένας τόνος Σημασιακή αδιαφάνεια Μια γραφική ενότητα Υπολεξικά συστατικά Π.χ. Κρεαταγορά, χαρτοπαίζω, ψυχοπαίδι

Σύνθεση Θεματικό/συνδετικό φωνήεν (-ο-) Υπόταξη: παλιάνθρωπος Παράταξη: μαχαιροπήρουνα Κεφαλή: δεξιοστραφής π.χ. αφισοκολλώ Ελεύθερη σειρά: μακρόστενος-στενόμακρος

Σύνθεση Ενδοκεντρικά: γραμματική κατηγορία, σημασία, μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά της κεφαλής (κοτόσουπα) Εξωκεντρικά: γραμματική κατηγορία, σημασία, μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά εκτός της δομής (ανοιχτομάτης)

Σύνθεση Δομές συνθέτων [Χ Υ]  [Θ Θ] ριζόγαλο, σκουπιδοφάγος  [Θ Λ] γραφομηχανή  [Λ Θ] εξώφυλλο  [Λ Λ] ξαναπηγαίνω  Χαλαρά σύνθετα: μικρή οθόνη

Ερωτήσεις  Ποιες είναι οι τυπολογικές ομάδες γλωσσών;  Σε ποια ομάδα ανήκει η ελληνική και σε ποια η κινεζική γλώσσα;  Ποιες γραμματικές κατηγορίες προσδιορίζουν το όνομα και ποιες το ρήμα;  καφές, βλέμμα, γνώση, δάσος, είσοδος, μανάβης, φιλί, χωριό: σε ποια από τις 8 κλιτικές τάξεις ανήκουν τα παραπάνω ονόματα;  Να γράψετε τις παράγωγες λέξεις που σας ζητούνται: τρέχω (όνομα), μέρα (επίθετο), χαρτί (όνομα), βροχή (επίθετο), κρύβω (επίρρημα), άσπρος (ρήμα), δυναμίτης (όνομα).  Γράψτε 5 περιπτώσεις σχηματισμού νέων λέξεων χωρίς προσφυματοποίηση και δηλώστε με ποια διαδικασία σχηματίστηκαν.

Ερωτήσεις  άγνωστος, ανοιχτόκαρδος, ασπρομάλλης, μεταβιβάζω, καλόκαρδος: ποια από τα παραπάνω σύνθετα είναι ενδοκεντρικά και ποια εξωκεντρικά;  κοντόχοντρος, κοκκινόψαρο, σκληρόκαρδος, κοκκινόξανθος, κουτοπόνηρος, θαλασσοπούλι, νυχτολούλουδο: ποια από τα παραπάνω σύνθετα διακρίνονται από παρατακτική και ποια από υποτακτική σχέση στα μέλη τους;  Να δηλώσετε τη δομή των παρακάτω συνθέτων: ταχυδρόμος, εξώδικο, ασπρομάλλης, σιγοτραγουδώ, πηγαινοέρχομαι, πεζόδρομος, ξαναλέω.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Οι ομάδες είναι: (α) απομονωτικές, (β) συγκολλητικές, (γ) διαχυτικές, (δ) πολυσυνθετικές, και (ε) σχεδιοτυπικές.  Διαχυτική, απομονωτική.  Όνομα: γένος, αριθμός, πτώση. Ρήμα: χρόνος, άποψη, φωνή, έγκλιση.  κτ2, κτ8, κτ4, κτ7, κτ1, κτ6, κτ5.  τρέξιμο, ημερήσιος, χαρτάκι, βροχερός, κρυφά, ασπρίζω, δυναμιτάκι.  λέγω - λόγος (ετεροίωση), κρητικός - Κρητικός (μετάπλαση), καλάθι - κάλαθος (αλλαγή του τόνου), φέρω - φορά (ετεροίωση), οδηγώ - οδηγός (μετάπλαση).  Ενδοκεντρικά: άγνωστος, μεταβιβάζω. Εξωκεντρικά: ανοιχτόκαρδος, ασπρομάλλης, καλόκαρδος.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Παρατακτικά: κοντόχοντρος, κοκκινόξανθος, κουτοπόνηρος, Υποτακτικά: κοκκινόψαρο, σκληρόκαρδος, θαλασσοπούλι, νυχτολούλουδο.  [Θ Λ], [Λ Θ], [Θ Θ], [Θ Λ], [Θ Λ], [Θ Θ], [Λ Λ].

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Language universals and linguistic typology:syntax and morphology Comrie, Bernard Language universals and linguistic typology:syntax and morphology Comrie, Bernard Μορφολογία Ράλλη, Αγγελική Μορφολογία Ράλλη, Αγγελική Η σύνθεση των λέξεων :διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. - (Ελληνική γλώσσα ) Ράλλη, Αγγελική - c2006 Η σύνθεση των λέξεων :διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. - (Ελληνική γλώσσα ) Ράλλη, Αγγελική - c2006 Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.