Αστική ευθύνη Δημοσίου Μάθημα 8 και 9 Αικ. Ηλιάδου 12.05.2015

Έννοια αστικής ευθύνης Δημοσίου Υποχρέωση του Δημοσίου ή των δημόσιων νομικών προσώπων να αποκαθιστούν (συνήθως με μορφή αποζημίωσης σε χρήμα) τις ζημιογόνες συνέπειες των παράνομων πράξεων, παραλείψεων και υλικών ενεργειών των οργάνων τους Αστική ευθύνη του Κράτους: ΑΠ 11/1858 (πλοιοκτήτης – παράνομη παρεμπόδιση απόπλευσης πλοίου από υπάλληλο που επεδίωκε να δωροδοκηθεί) Διακυμάνσεις νομολογίας μεταξύ αστικώς ανεύθυνου του Δημοσίου / υπό περιορισμούς αναγνώριση αστικής ευθύνης (κανόνες πρόστησης ΑΚ) / εφαρμογή κανόνων δημοσίου δικαίου Πρόβλημα: δαπάνες του κράτους – επιβάρυνση του προϋπολογισμού, ωστόσο: έντονη παρέμβαση στην οικονομική δραστηριότητα → καθιέρωση αστικής ευθύνης ακόμη και όταν υποχωρεί το κράτος, εποπτική λειτουργία Ιδιαίτερη σημασία στη σύγχρονη κοινωνία / νέες πηγές κινδύνων από εξέλιξη της τεχνολογίας

Διατάξεις ΕισΝΑΚ Άρθρο 104: Για πράξεις και παραλείψεις των οργάνων του δημοσίου, που ανάγονται σε έννομες σχέσεις του ιδιωτικού δικαίου ή σχετικές με την ιδιωτική του περιουσία, το δημόσιο ευθύνεται κατά τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα για τα νομικά πρόσωπα. Άρθρο 105: Για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση, εκτός αν η πράξη ή η παράλειψη έγινε κατά παράβαση διάταξης, που υπάρχει για χάρη του γενικού συμφέροντος. Μαζί με το δημόσιο ευθύνεται εις ολόκληρον και το υπαίτιο πρόσωπο, με την επιφύλαξη των ειδικών διατάξεων για την ευθύνη των υπουργών. Άρθρο 106: Οι διατάξεις των δύο προηγούμενων άρθρων εφαρμόζονται και για την ευθύνη των δήμων, των κοινοτήτων ή των άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων που βρίσκονται στην υπηρεσία τους Γιατί στον Εισαγωγικό Νόμο; Χαρακτηριστικό: αντικειμενική ευθύνη / αντιπαραβολή προς 914 ΑΚ

Λοιπές περιπτώσεις αποζημίωσης Συμβατική ευθύνη δημοσίων νομικών προσώπων Εξωσυμβατική ευθύνη δημοσίων νομικών προσώπων, που διέπεται από ιδιωτικό δίκαιο (υπαιτιότητα): για περιπτώσεις δημόσιων νομικών προσώπων που διέπονται κατ’ αρχήν από ιδιωτικό δίκαιο – γενικές διατάξεις ΑΚ ή ειδικές τυχόν διατάξεις για πράξεις που αφορούν στη διαχείριση της ιδιωτικής περιουσίας του δημοσίου και για πράξεις στο πλαίσιο σχέσεων ιδιωτικού δικαίου: 104 ΑΚ (=71 και 922 ΑΚ) Υποχρέωση αποζημίωσης από νόμιμες πράξεις (απαλλοτρίωση, επίταξη, περιορισμός ιδιοκτησίας, εθνικοποίηση) Αδικαιολόγητος πλουτισμός 904 ΑΚ Άθρ.5 παρ. 7 Ν.1943/1991 (άρθρ.7 παρ. 1 Ν.3242/2004): ΣτΕ 3847/2010 – χαρακτήρα κύρωσης Για παραβάσεις ΕΣΔΑ: άρθρο 41 ΕΣΔΑ: Εάν το Δικαστήριο κρίνει ότι υπήρξε παραβίαση της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της, και αν το εσωτερικό δίκαιο του Υψηλού Συμβαλλόμενου Μέρους δεν επιτρέπει παρά μόνο ατελή εξάλειψη των συνεπειών της παραβίασης αυτής, το Δικαστήριο χορηγεί, εφόσον είναι αναγκαίο, στον παθόντα δίκαιη ικανοποίηση. Παραβίαση του Σ, τότε θεμέλιο 4 παρ. 5 Σ + 20 παρ. 1 Σ + αναλογική εφαρμογή 105 ΕισΝΑΚ

Συνταγματικό θεμέλιο Θεμέλιο Συνέπειες Αρχή κράτους δικαίου - Αρχή νομιμότητας / επανορθωτική λειτουργία για αποκατάσταση της νομιμότητας Αρχή ισότητας στα δημόσια βάρη (άρθρο 4 παρ. 5 Σ) – ειδικά δημόσια βάρη οι ζημίες = γεννάται άνιση επιβάρυνση – με την καταβολή αποζημίωσης γενικεύονται τα βάρη αυτά και παύει η ανισότητα: ΣτΕ Ολ 1501/2014 Άρθρο 20 παρ. 1 Σ – δικαστική προστασία σημαίνει και αποκατάσταση ζημίας που έχει κάποιος υποστεί Συνέπειες μη δυνατότητα πλήρους κατάργησης ή υπέρμετρου περιορισμού ή να δυσχεραίνεται υπέρμετρα το δικαίωμα μη δυνατότητα περιορισμού ευθύνης σχετικά με το μέγεθος της οφειλόμενης αποζημίωσης, ώστε να μην συντρέχει παράβαση της αρχής της ισότητας στα δημόσια βάρη η συνταγματική θεμελίωση (κατά τη νλ) συνεπάγεται εφαρμογή της εξαιρετικά για ζημίες που προκαλούνται από τυχαία γεγονότα κατά τη λειτουργία δημόσιας υπηρεσίας σε πρόσωπα που βρίσκονται στην υπηρεσία του δημοσίου, εφόσον η εκτέλεση της δημόσιας υπηρεσίας συνεπάγεται έκθεση σε αυξημένους κινδύνους για τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα αυτών Δικονομική σημασία: Να μην παρεμποδίζεται η πρόσβαση στη Δικαιοσύνη Αντικειμενικός χαρακτήρας αστικής ευθύνης δημοσίου

Χρησιμότητα Πληρότητα δικαστικής προστασίας μη πλήρης αποκατάσταση από άλλα ένδικα βοηθήματα και μέσα (πχ ακύρωση παράνομης πράξης) : μόνο ακύρωση και όχι αποκατάσταση υλικές ενέργειες, μη εκτελεστές δ.πρ., κυβερνητικές πράξεις, περιορισμένης χρονικής ισχύος: δεν προσβάλλονται με αίτηση ακύρωσης = Καλύπτει και περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν διατίθεται άλλο ένδικο βοήθημα / μέσο

Δημόσιο – ΔΝΠ Άρθρα 105 και 106 ΕισΝΑΚ – κανόνες διοικητικού δικαίου Οι σχετικές διαφορές = διοικητικές διαφορές ουσίας, γιατί χρειάζεται να γίνει κατ’ ουσίαν διάγνωση των πραγματικών περιστατικών  Μέχρι την ολοκλήρωση της δικαιοδοσίας των τ.δ.δ. – αρμόδια τα πολιτικά δικαστήρια – εφαρμογή σε συνδυασμό με 57, 198, 297-298, 914, 928-938 ΑΚ Πλέον, ο συνδυασμός γίνεται με αναγωγή σε γενικές αρχές διοικητικού δικαίου

Προϋποθέσεις εφαρμογής Παράνομη ζημιογόνος πράξη ή παράλειψη Πράξη ή παράλειψη Ζημία Αιτιώδης συνάφεια μεταξύ ζημιογόνου γεγονότος και ζημίας Παρανομία Καταλογισμός της πράξης/ παράλειψης στο Δημόσιο ή σε ΟΤΑ ή νπδδ ή νομικό πρόσωπο διεπόμενο κατ’ εξαίρεση από δημόσιο δίκαιο (π.χ. Τράπεζα της Ελλάδος) Σύγκριση με διατάξεις κοινού δικαίου: ΑΚ 914 «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει.»

Πράξη – παράλειψη – υλικές ενέργειες ευρεία κατανόηση ατομική διοικητική πράξη δυσμενής: αρνητική ή επιβάλλει υποχρέωση ή καταργεί δικαίωμα ή αρνείται συμμόρφωση προς δικαστική απόφαση ατομική διοικητική πράξη επωφελής, όταν εκδόθηκε παράνομα χωρίς πταίσμα του διοικούμενου και ακυρώθηκε ή ανακλήθηκε ατομική διοικητική πράξη επωφελής, που είναι δυσμενής για τρίτο Μη εκτελεστές διοικητικές πράξεις (γνωμοδοτήσεις, μέτρα εσωτερικής τάξης, παροχή πληροφοριών, πράξεις εκτέλεσης) Κυβερνητικές πράξεις Κανονιστικές διοικητικές πράξεις άμεσης εφαρμογής που καταργεί ή περιορίζει δικαίωμα ή επιβάλλει υποχρέωση Κανονιστικές διοικητικές πράξεις άμεσης εφαρμογής αντίθετες προς υπερκείμενο κανόνα Υλικές ενέργειες οποιαδήποτε φύσεως (κακή οδήγηση, χρήση όπλων, κακή λειτουργία σηματοδότη κυκλοφορίας, εσφαλμένη διάγνωση, κατάληψη ακινήτου, κατεδάφιση ακινήτου) Παράλειψη οφειλόμενης νόμιμης ενέργειας (μη έκδοση κατακυρωτικής απόφασης σε διαγωνισμό ή μετά από αίτηση) παράλειψη εσωτερικών ενεργειών (π.χ. μη διαβίβαση στην αρμόδια υπηρεσία εγκαίρως αίτησης αναθεώρησης πράξης απόλυσης) Παράλειψη έκδοσης κανονιστικής πράξης (μη έγκαιρη απαγόρευση βοείου κρέατος από ΗΒ – καταστροφή ποσοτήτων) εάν υπάρχει υποχρέωση Παράλειψη υλικής ενέργειας που είναι σχετική με τη μονομερή δραστηριότητα του οργάνου (μέτρα προστασίας σε διαδήλωση, υγειονομικά μέτρα, μη επέκταση πυρκαγιάς, ολισθηρότητα οδών, εξέταση αίματος πριν από μεταγγίσεις, πλημμελής επίβλεψη κατά την εκτέλεση δημόσιων έργων) τυχαία γεγονότα, όταν η άσκηση της δημόσιας εξουσίας έχει ως συνέπεια καταστάσεις ή δραστηριότητες που εκ φύσεως αποτελούν πηγές κινδύνου ζημιών (4 παρ. 5 Σ) ΣτΕ 2544/2013: και για παράλειψη νομοθέτησης (τυπικό νόμο ή κανονιστική πράξη), όταν συντρέχει υποχρέωση εκ του Σ ή του νόμου που εξουσιοδοτεί (επαγγελματικά δικαιώματα αποφοίτων ΤΕΙ)

Άσκηση δημόσιας εξουσίας Δημόσια εξουσία: δραστηριότητα η οποία διέπεται από εξαιρετικό νομοθετικό καθεστώς και συνδέεται με την αναγνώριση ή επιβάρυνση των οργάνων του Δημοσίου με ιδιαίτερα προνόμια ή υποχρεώσεις αντίστοιχα άμεση εσωτερική συνάφεια για υλικές πράξεις- παραλείψεις Εσωτερική συνάφεια πράξης με τα καθήκοντα του οργάνου (ισχύουσες διατάξεις, καλή λειτουργία δημόσιας υπηρεσίας, κανόνες επιστήμης και τέχνης, δεδομένα κοινής πείρας και αρχή καλής πίστης) Σχετική με την οργάνωση και λειτουργία των υπηρεσιών Σχετική με την υπηρεσία που ανατέθηκε Γεγονότα κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας ή επ’ ευκαιρίας της, κατά την αντικειμενική και φυσική πορεία των πραγμάτων Κατάχρηση της υπηρεσίας (παράβαση διαταγών και οδηγιών προϊσταμένων) Όχι: πράξεις εκτός υπηρεσιακών καθηκόντων που οφείλονται σε προσωπικό πταίσμα – όχι απλώς επ’ ευκαιρία Όχι όταν το όργανο ενεργεί με πταίσμα όμως, ναι όταν χρησιμοποιείται μέσο που κατέχει κάποιος λόγω υπηρεσιακής ιδιότητας

Παρανομία Άρθρο 105 ΕισΝΑΚ: λευκός κανόνας Παράβαση με τη ζημιογόνο πράξη ή παράλειψη ενός κανόνα δικαίου με τον οποίο προστατεύεται συγκεκριμένο δικαίωμα ή έννομο συμφέρον σχετικό με έννομο αγαθό – άρθρο 105: λευκός κανόνας → Οποιαδήποτε παράβαση κανόνα δικαίου με τον οποίο προστατεύεται / παρέχεται δικαίωμα ή έννομο συμφέρον (Σ, τυπικός νόμος, κανονιστική πράξη, κοινοτικό δίκαιο, διεθνές δίκαιο, γενικές αρχές διοικητικού δικαίου, δεδομένα κοινής πείρας και αρχής καλής πίστεως) Σχετικά με διοικητικές πράξεις: παρανομία υφίσταται όταν συντρέχει οποιοσδήποτε λόγος σχετικά με εσωτερική ή εξωτερική νομιμότητα, που θεμελιώνει ακυρότητα της πράξης – όχι μόνον όταν παραβιάζεται κανόνας δικαίου, αλλά και όταν παραβιάζεται η αρχή της νομιμότητας (για εξωτερική νομιμότητα κυμαίνεται η νλ) Υλικές ενέργειες: μη σύμφωνες με κανόνες καλής λειτουργίας της Διοίκησης, επιστήμης τέχνης, κοινής πείρας, καλής πίστης κ.λπ. Αντικειμενική ευθύνη – αδιάφορη η σαφήνεια νόμου – δεν απαιτείται πταίσμα, πλην άρθ. 5 ν. 2522/1997- 9 παρ. 1 ν. 3886/2010 (μη καταβολή της επιμέλειας που οφείλουν κατά την άσκηση υπηρεσιακών καθηκόντων) & 198 ΑΚ Άρση παρανόμου: συναίνεση (όχι όμως χρηστά ήθη/ δημόσια τάξη/ απειλή, παράνομη βία ή εκμετάλλευση ανάγκης) – ανωτέρα βία Μη παραβίαση διάταξης κείμενης χάριν του γενικού συμφέροντος αποκλειστικά: Ελάχιστες περιπτώσεις αποκλεισμού της ευθύνης λόγω παράβασης διάταξης νόμου κείμενης αποκλειστικά για το δημόσιο συμφέρον (π.χ. διατάξεις δασικού κώδικα – καθήκοντα υπαλλήλων για πρόληψη περαιτέρω εξάπλωσης πυρκαγιάς σε δάσος – χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου)

Ζημία Όπως και στο αστικό δίκαιο, κάθε βλάβη των εννόμων, άυλων ή υλικών αγαθών του διοικουμένου Περιουσιακή (βλάβη αγαθών που αποτιμώνται σε χρήμα) – θετική (μείωση περιουσίας) και αποθετική (ή διαφυγόν κέρδος) Ηθική βλάβη (βλάβη αγαθών που συνδέονται με την προσωπικότητα) Ψυχική οδύνη (θανάτωση)

Αιτιώδης σύνδεσμος Όταν κατά τα διδάγματα της κοινής πείρας και λογικής, βάσει των πραγματικών δεδομένων της συγκεκριμένης περίπτωσης, η πράξη ή παράλειψη, κατά το χρόνο και με τους όρους που έγινε, ήταν ικανή, κατ’ αντικειμενική πρόγνωση και σύμφωνα με τη συνήθη πορεία των πραγμάτων (χωρίς τη μεσολάβηση άσχετων ή έκτακτων περιστατικών), να επιφέρει τη ζημία = θεωρία της πρόσφορης αιτίας Διαφυγόν κέρδος: αρκεί πιθανολόγηση και δεν απαιτείται βεβαιότητα Παράλειψη: όταν εξ αντικειμένου κατά τα διδάγματα της κοινής πείρας και τη συνήθη πορεία των πραγμάτων ικανή να επιφέρει το ζημιογόνο γεγονός Διακοπή αιτιώδους συνάφειας: Ανάκληση πράξης ή νέα, νόμιμη πράξη Διατηρείται όμως όταν η παράνομη είχε συνέπειες μέχρι τη την ανάκλησή της Τυχηρό που ακολούθησε και επέτεινε τη ζημία δεν καθιστά το δημόσιο υπεύθυνο για το σύνολο, μπορεί και να αποκλείσει την ευθύνη (σεισμός) Αν ακολούθησαν πράξεις τρίτων, ζήτημα ευθύνης περισσοτέρων

Καταλογισμός ζημιογόνου γεγονότος Όργανο του Δημοσίου κατά την άσκηση των καθηκόντων του Εκτελεστική λειτουργία = Δημόσιο και νπδδ – διασταλτική ερμηνεία Όλα τα όργανα της εκτελεστικής λειτουργίας και στο σύνολο της δραστηριότητάς τους ανεξάρτητα από το νομικό δεσμό με τον ποίο συνδέονται με το Δημόσιο / νπδδ μονοπρόσωπα και συλλογικά αποφασιστικές – γνωμοδοτικές αρμοδιότητες επικεφαλής της εκτελεστικής λειτουργίας και ιεραρχικώς επόμενα όργανα ΑΔΑ Διφυή νομικά πρόσωπα όταν ασκούν δημόσια εξουσία όργανα που προβαίνουν μόνο σε υλικές ενέργειες Νομικές πράξεις: όργανα με στενή έννοια Υλικές πράξεις: όργανα με την ευρεία έννοια (πρόσωπα που συνδέονται με το δημόσιο νομικό πρόσωπο με ειδική νομική σχέση και έχουν αρμοδιότητα την προπαρασκευή ή εκτέλεση νομικών πράξεων ή διενέργεια υλικών πράξεων για την πραγμάτωση των επιδιωκόμενων νομικών σκοπών) Ανεξάρτητα από νομικό δεσμό, ακόμη και όταν αυτός πάσχει – όχι εάν δεν υπάρχει ή είναι ανυπόστατος ο διορισμός (εκτός εάν ο διοικούμενος δεν γνώριζε/ όφειλε να γνωρίζει) όταν στο πλαίσιο της διοικητικής εποπτείας προβλέπεται έγκριση της πράξης των νπδδ, εάν η πράξη αυτή είναι παράνομη ευθύνεται το εποπτευόμενο όργανο που την ενήργησε και όχι το Δημόσιο

Καταλογισμός ζημιογόνου γεγονότος Νομοθετική λειτουργία : όταν αντίκειται σε διατάξεις υπερνομοθετικής ισχύος (Σ, Ευρωπαϊκό, ΕΣΔΑ κ.λπ.) , εφόσον πρόκειται για διατάξεις άμεσης εφαρμογής παράλειψη νομοθέτησης διοικητικές αρμοδιότητες Δικαστική λειτουργία: διοικητικές αρμοδιότητες (προαγωγές, τοποθετήσεις, μεταθέσεις, αποσπάσεις και μετατάξεις δικαστικών λειτουργών, υπηρεσιακή κατάσταση δικαστικών υπαλλήλων, μισθοδοτικές καταστάσεις, συντήρηση δικαστηρίων, τήρηση τάξης σε αίθουσες δικαστηρίων) αντίθεση στο ευρωπαϊκό δίκαιο κατά τα λοιπά ατομική ευθύνη δικαστών / αγωγή κακοδικίας Πρβλ. ΣτΕ Ολ 1501/2014- ειδική νομοθετική ρύθμιση ευθύνης /πρόδηλο σφάλμα

Αστική ευθύνη για παραβάσεις δικαίου ΕΕ Απόφαση ΔΕΕ Koebler

Προηγούμενες αποφάσεις ΔΕΚ 6/60 Humblet/Βελγίου & ΔΕΚ 13/68 Salgoil: δικαίωμα δικαστικής προστασίας για παραβάσεις κοινοτικού δικαίου από Κράτη μέλη Δικονομικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις κατά το εθνικό δίκαιο ΔΕΚ C-6/90 &C-9/90 (1991) Francovich Αστική ευθύνη δημοσίου για δίκαιο ΕΕ είναι σύμφυτη προς το σύστημα της Συνθήκης Οι ουσιαστικές προϋποθέσεις ευθύνης κρίνονται κατά το ευρωπαϊκό δίκαιο Διευκρινίζονται οι προϋποθέσεις ευθύνης ΔΕΚ C-46 & 48/1993 (1996) Brasserie du Pêcheur/Factortame Ευθύνη του κράτους για παραβάσεις δικαίου ΕΕ λόγω πράξης του νομοθέτη, εφόσον: Ο παραβιαζόμενος κανόνας απονέμει δικαιώματα στους ιδιώτες, το περιεχόμενο και οι δικαιούχοι των οποίων προσδιορίζονται με σχετική ακρίβεια και χωρίς αιρέσεις – όχι όμως και άμεσης εφαρμογής, έστω και εμμέσως / κρίνεται κατά περίπτωση – όχι actio popularis Κατάφωρη παραβίαση : πρόδηλη και σοβαρή παραβίαση δικαίου ΕΕ Βαθμός σαφήνειας κανόνα Εύρος περιθωρίου εκτιμήσεως αρχών Ηθελημένος ή ακούσιος χαρακτήρας παραβίασης Συγγνωστό ή μη νομικής πλάνης Συμβολή οργάνων ΕΕ για αντίθεση Αιτιώδης συνάφεια μεταξύ παραβίασης και ζημίας ιδιώτη (εθνικός δικαστής βάσει αρχών δικαίου ΕΕ )

Köbler (2003) – Ιστορικό Προδικαστικό ερώτημα (διάταξη αυστριακού δικαίου για επίδομα αρχαιότητας καθηγητών πανεπιστημίου – μόνον στην Αυστρία– αίτημα χορήγησης λόγω προϋπηρεσίας σε άλλα κράτη μέλη άλλως έμμεση δυσμενής διάκριση– αγωγή σε διοικητικό δικαστήριο – υποβολή προδικαστικού ερωτήματος – παραίτηση από προδικαστικό ερώτημα & απόρριψη αγωγής από Διοικητικό Δικαστήριο επειδή το επίδομα ανταμοιβή για επίδειξη πίστεως – αγωγή αποζημίωσης ενώπιον αρμοδίων πολιτικών δικαστηρίων Βιέννης – υποβολή προδικαστικού ερωτήματος)

Köbler (2003) - Απόφαση ΔΕΕ Ενιαίο ευθύνης κράτους κατά το διεθνές δίκαιο Διασφάλιση αποτελεσματικότητας κανόνων ΕΕ Ευθύνη δημοσίου για αποφάσεις ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων (υποχρέωση προδικαστικού) Αντίθετα επιχειρήματα: ασφάλεια δικαίου, προστασία ουσιαστικού δεδικασμένου/ όμως δεν αμφισβητείται η απόφαση που προκάλεσε τη ζημία Ανεξαρτησία δικαιοσύνης/ όμως ευθύνη Δημοσίου και όχι του δικαστή Κύρος δικαιοσύνης / αντίθετα ενισχύεται Έλλειψη κατάλληλου δικαιοδοτικού οργάνου / ευθύνη κρατών μελών – οι δικονομικές προϋποθέσεις εμπίπτουν στην ευθύνη κρατών μελών + Συλλογισμός από συγκριτικό δίκαιο και ΕΣΔΑ

Köbler (2003) - Προϋποθέσεις Όπως εν γένει στις υποθέσεις ευθύνης του Δημοσίου με διευκρίνιση ως προς τη δεύτερη: Όταν ο Δικαστής αγνοεί προδήλως το δίκαιο ΕΕ Σαφήνεια και ακρίβεια κανόνα Αυτοπροαίρετος χαρακτήρας παραβιάσεως Συγγνωστή ή μη νομική πλάνη Ενδεχόμενη διατύπωση γνώμης οργάνου ΕΕ Μη συμμόρφωση προς την υποχρέωση υποβολής προδικαστικού ερωτήματος Δεδομένη παράβαση όταν αντίθετη νομολογία ΔΕΕ Δεν αποκλείεται οι διατάξεις του εθνικού δικαίου να είναι λιγότερο αυστηρές, αλλά όχι λιγότερο ευνοϊκές

Traghetti del Mediterraneo (2006) C-173/03 Δεν επιτρέπεται εθνική νομοθεσία κατά την οποία περιορίζεται η ευθύνη σε περιπτώσεις δόλου ή βαριάς αμέλειας του Δικαστή Όχι αυστηρότερες προϋποθέσεις από αυτές της νομολογίας Köbler