Λεξικολογία Ενότητα 4: Λεξιλόγιο - Λεξικό Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να κατανοήσουν οι φοιτητές την διαφορά των όρων «λεξιλογίο» - «λεξικό». να γνωρίσουν τι συνεπάγεται η λεξική γνώση. να αντιληφθούν τη δομή και το περιεχόμενο του λεξικού μιας γλώσσας. να διακρίνουν την έννοια του νοητικού λεξικού. να ξεχωρίζουν τις υπαρκτές από τις πιθανές λέξεις. να κατανοήσουν τη διαδικασία της λεξικοποίησης. να διακρίνουν τη βασική δομή ενός λεξικού. να είναι σε θέση να διακρίνουν τις έννοιες «ενεργό» και «παθητικό» λεξιλόγιο μιας γλώσσας.

Περιεχόμενα ενότητας  Λεξιλόγιο  Λεξική γνώση  Λεξικό (βιβλίο) και νοητικό λεξικό  Νοητικό λεξικό: ψυχογλωσσική οργάνωση / μορφολογική οργάνωση  Ενεργό και Παθητικό λεξιλόγιο

Διάκριση εννοιών  Λεξικό (lexicon)/Λέξις (lexis): πλήρες απόθεμα όλων των λέξεων μιας γλώσσας ( Chomsky, 1965)  Λεξιλόγιο (vocabulary): υποσύνολο του λεξικού  Νοητικό λεξικό (mental lexicon): εσωτερικευμένη λεξική γνώση των ομιλητών

Λεξική γνώση αναγνώριση και γνώση της προφοράς αναγνώριση και γνώση της γραφής κατανόηση και χρήση στο κατάλληλο περιβάλλον αναγνώριση και χρήση των μορφολογικών τύπων προσδιορισμός των συντακτικών λειτουργιών και δυνατότητα χρήσης γνώση της συνδυαστικότητάς της δυνατότητα διαφορικής ερμηνείας γνώση των κοινωνικών απαιτήσεων χρήσης Singleton (2000: 161)

Λεξικό (βιβλίο) και Νοητικό λεξικό Οργάνωση: αλφαβητική vs θεματική Περιεχόμενο: πεπερασμένος αριθμός λημμάτων vs απεριόριστες πληροφορίες για κάθε λήμμα Λήμματα: απομονωμένα στοιχεία vs απεριόριστες σχέσεις μεταξύ τους σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης Aitchison (2003: 10-14)

Νοητικό λεξικό: ψυχογλωσσική οργάνωση Νεολογικός τομέας Σημασιο-συντακτικός τομέας Φωνολογικός τομέας ευκολία στην αναζήτηση των λέξεων ανάλογα με τη συχνότητα χρήσης της, συστάδες λέξεων συνδεδεμένες με ισχυρούς/ισχνούς δεσμούς βάσει των αναλυτικών χαρακτηριστικών τους. Aitchison (2003: )

Νοητικό λεξικό: μορφολογική οργάνωση σταθερό λεξικό: μη αναλύσιμα λήμματα δυναμικό λεξικό: μορφολογικοί μηχανισμοί κλίσης / παραγωγής/σύνθεσης μόνο σταθερό λεξικό! οι κανόνες ανήκουν στον γραμματικό τομέα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά λέξεων με τη μορφή δεσμών χαρακτηριστικών ΝΒ: επιλογικά κριτήρια καθορίζουν το συνδυασμό θεμάτων και προσφυμάτων Ράλλη (2005: 75-78)

Υπαρκτές και Πιθανές λέξεις Υπαρκτή λέξη: η χρήση μιας λέξης μαρτυρείται στη γλώσσα Πιθανή λέξη: μια λέξη που παρόλο που έχει σχηματιστεί με εφαρμογή μορφολογικών κανόνων, δεν υπάρχει στη γλώσσα.  τρέξ-ιμο (υπαρκτή) – ακούσ-ιμο (πιθανή)

Νοητικό λεξικό: μορφολογική οργάνωση πλεοναστικοί κανόνες για τις μη προβλέψιμες σχέσεις των μορφών ενός λήμματος ή συγγενών λημμάτων μορφολεξικοί κανόνες: αλλομορφία μεταπλαστικοί κανόνες: οικογένειες λέξεων από κοινό θέμα

Λεξικοπόιηση  Η διαδικασία μετατροπής ενός στοιχείου ή μιας φράσης σε ενιαίο λεξικό στοιχείο (Lyons, 1977). ΕΦΑΡΜΟΓΗ : (α) στη διατήρηση ενός λεξικού στοιχείου διαχρονικά και (β) στη μετατροπή μιας φράσης σε λεξική μονάδα. π.χ. αντι-τι-θε-ται π.χ. ιδιωματισμοί (τον έκανε μπαούλο) κλπ.  Διαβάθμιση λεξικοποίησης!

Δομή Λεξικού Λεξικό Μορφήματα Μονομορφηματικές Λέξεις Λεξικοποιημένες Φραστικές Δομές Πλεοναστικοί Κανόνες (Ράλλη, 2005: 87)

Ενεργό και Παθητικό λεξιλόγιο παθητικό/αντιληπτικό/αναγνωριστικό ενεργό/παραγωγικό/ανακλητικό απόφοιτος λυκείου ~ λέξεις απόφοιτος πανεπιστημίου ~ Το ενεργό λεξιλόγιο αντιστοιχεί στο 20%- 100% του παθητικού

Ερωτήσεις  Δώστε έναν ορισμό για τις έννοιες: «λεξικό», «λεξιλόγιο», «νοητικό λεξικό».  Τι συνεπάγεται η γνώση μιας λέξης;  Γράψτε 3 πιθανές λέξεις.  Τι γνωρίζετε για την διαδικασία της λεξικοποίησης; Σχολιάστε την περίπτωση της λέξης: ανα-τι-θε-ται.  Ποια είναι η βασική δομή ενός λεξικού;

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Λεξικό: Το πλήρες σύνολο ή ο πλήρης κατάλογος όλων των λέξεων μιας γλώσσας. Λεξιλόγιο: το υποσύνολο του λεξικού και όχι ολόκληρο το λεξικό. Νοητικό λεξικό: η εσωτερικευμένη γνώση που διαθέτουν οι ομιλητές για τις λέξεις της γλώσσας τους.  Η γνώση μιας λέξης συνεπάγεται αυτόματα ότι ο ομιλητής: (α) αναγνωρίζει την προφορά της και το φωνητικό / φωνολογικό τύπο της, (β) αναγνωρίζει τη γραφή της και είναι σε θέση να την αναπαραστά γραπτά, (γ) την κατανοεί και τη χρησιμοποιεί στα κατάλληλα περιβάλλοντα, (δ) αναγνωρίζει και χρησιμοποιεί τους διάφορους μορφολογικούς της τύπους, (ε) προσδιορίζει τις διάφορες λειτουργίες της και τη χρησιμοποιεί ανάλογα σε φράσεις ή προτάσεις, (στ) γνωρίζει τη συνδυαστικότητα που έχει με άλλες λέξεις (σύνθετα, ιδιωματισμοί κ.ά.), (ζ) γνωρίζει τις διαφορετικές δυνατότητες ερμηνείας της λέξης ανάλογα με το περιβάλλον εμφάνισής της και τέλος (η) τις κοινωνικές συνθήκες που επιτρέπουν ή δεν επιτρέπουν τη χρήση της ανάλογα με την περίσταση.  γράψημα, ζωντανικός, άτρεχτος.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Λεξικοποίηση: είναι η διεργασία μετατροπής ενός στοιχείου ή μιας φράσης σε ένα ενιαίο λεξικό στοιχείο. Εφαρμόζεται σε δυο περιπτώσεις: (α) στη διατήρηση ενός λεξικού στοιχείου από μια χρονική φάση της γλώσσας σε μια άλλη, και (β) στη μετατροπή μιας φράσης σε λεξική μονάδα. Ο ρηματικός τύπος: ανατίθεται δεν είναι πλέον δυνατόν να αναλυθεί ως [ανά + τι + θε + ται], αφού δεν είναι διαφανής ο αναδιπλασιασμός της ρίζας θε- με το στοιχείο τι- στη Νέα Ελληνική. Έτσι το στοιχείο τιθε- έχει λεξικοποιηθεί, αφού έχει καταστεί μη αναλύσιμο μόρφημα στη νέα ελληνική και καταχωρίζεται απευθείας στο λεξικό.  Ένα λεξικό αποτελείται από: μορφήματα, μονομορφηματικές λέξεις, λεξικοποιημένες φραστικές δομές και πλεοναστικούς κανόνες.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Aspects of the theory of syntax Chomsky, Noam Aspects of the theory of syntax Chomsky, Noam Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Γιατί αλλάζει η γλώσσα :πρόοδος ή παρακμή; Aitchison, JeanΒεργής, Νίκος, Μαρτζούκου, Ελένη, Γιατί αλλάζει η γλώσσα :πρόοδος ή παρακμή; Aitchison, JeanΒεργής, Νίκος, Μαρτζούκου, Ελένη, Μορφολογία Ράλλη, Αγγελική Semantics Lyons, John Semantics Lyons, John Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.