Διεπιστημονικό Συνέδριο ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ Αθήνα, 1 και 2 Μαρτίου 2013 ΗΘΙΚΑ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Γεράσιμος Α. Ρηγάτος Ογκολόγος, Αμ. Επικ. Καθηγητής Ιατρικής και Επίτ. Δρ. Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών

Ο χειρισμός του τέλους της ζωής είναι σπουδαίο ζήτημα της ιατρικής ηθικής. Όπως και σε άλλα συναφή θέματα δεν υπάρχουν τελεσίδικες απαντήσεις αλλά διαρκής προβληματισμός και κυρίως ερωτήματα που θέτει ο χώρος, ο χρόνος, οι κοινωνικές δομές, οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες κλπ. Τοποθέτηση ερωτημάτων και προβληματισμός σ’ αυτά.

Τέλος της ζωής: Σε ποιο επίπεδο; Απρόσωπο: Εγώ και ο θάνατος, αόριστα Διαπροσωπικό: Εγώ και ο θάνατος του άλλου Ενδοπροσωπικό: Εγώ και ο δικός μου θάνατος Οι επαγγελματίες υγείας (πρέπει να) βιώνουν το τέλος της ζωής σε διαπροσωπικό επίπεδο. Η παρεμβολή των άλλων διαστάσεων συνεπάγεται ψυχική ένταση και αισθήματα που επηρεάζουν τη στάση του υγειονομικού

Ειδικές μεταβλητές Νέο άτομο ή πλήρης ημερών; Οξύ ή χρόνιο – ανίατο νόσημα; Εξάντληση των θεραπευτικών δυνατοτήτων ή αδυναμία εφαρμογής τους; Σε τι χρονικό διάστημα εκτείνεται το ενδιαφέρον; Είναι το «τέλος της ζωής» στιγμιαίο ή έχει κάποια διάρκεια; Στα χρόνια νοσήματα, στα ανίατα περιστατικά, μιλάμε για την περίοδο που καλύπτει το «σύνδρομο του τελικού σταδίου»

Το σύνδρομο του τελικού σταδίου Πρέπει να εκπληρώνονται οι πιο κάτω προϋποθέσεις: Προοδευτική εξέλιξη του αιτιολογικού παράγοντα Η προσδοκώμενη επιβίωση να υπολογίζεται σε ημέρες ή εβδομάδες ή λίγους μήνες Πτωχή γενική κατάσταση (Karnofsky < 40%) Έκπτωση λειτουργίας ενός ή περισσοτέρων οργάνων Να μη βοηθούν άλλο οι αποδεκτές θεραπείες Να μην υπάρχει προς εφαρμογή πειραματική θεραπεία ή να είναι συζητήσιμη η εφαρμογή της Να εμφανίζονται μη ανατάξιμες επιπλοκές

Ηθικά και δεοντολογικά προβλήματα του γιατρού/υγειονομικού μπροστά στον ασθενή με Σύνδρομο Τελικού Σταδίου Πλήρης ανακουφιστική αγωγή λ.χ. πόνος, αδυναμία, εκδηλώσεις οργάνων κλπ. Εκτίμηση ψυχολογικών – κοινωνικών προβλημάτων και κατά το δυνατόν υποστήριξη. Μεταφυσικά ερωτήματα, πνευματικές ανησυχίες Θέση πειραματικών θεραπειών; Πότε σταματά η θεραπεία; Αιτήματα ευθανασίας, υποβοηθούμενης αυτοκτονίας κλπ.

Ανακουφιστική – παρηγορητική αγωγή Αποτελεί λύση; Αντίβαρο στα αιτήματα ευθανασίας Λόγω πολλαπλότητας απαιτούν την παρέμβαση πολυπρόσωπης θεραπευτικής ομάδας, εκπαίδευσής της και ψυχολογικής εποπτείας. Γιατρός/ Νοσηλεύτρια/ Ψυχολόγος/ Φυσικοθεραπευτής/ Κοινωνικός λειτουργός/ Θρησκευτικός λειτουργός Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης Οικογένεια

Πειραματικές θεραπείες Η έρευνα συμβάλλει στην ιατρική πρόοδο. Αναπόφευκτα κάποια ερευνητικά προγράμματα εφαρμόζονται και επί ανθρώπων. Η «Καθαρή έρευνα» δεν έχει θεραπευτικό στόχο και πραγματοποιείται προς όφελος της επιστήμης και όχι του συγκεκριμμένου ασθενούς. Διακήρυξη του Helsinki: Το όφελος της επιστήμης ή της κοινωνίας (γενικώς) ΔΕΝ είναι κατά κανένα τρόπο σπουδαιότερο από το ευ ζην του ασθενούς. Προϋποθέσεις: Να έχουν εξαντληθεί οι θεραπευτικές δυνατότητες με τα επισήμως αποδεκτά μέσα. Ο ασθενής να βρίσκεται σε κατάσταση που να μπορεί να δεχτεί θεραπεία.

Ρυθμίσεις βιοϊατρικής έρευνας επί ανθρώπων («Διεξαγωγή κλινικών δοκιμών φαρμάκων και προετοιμασία του ανθρώπου» ΦΕΚ 886 Β/ και μεταγενέστερες δημοσιεύσεις) Λεπτομερής ενημέρωση ασθενούς για Σκοπούς και αντικείμενα έρευνας Μεθόδους που θα χρησιμοποιηθούν Αναμενόμενα θεραπευτικά αποτελέσματα Πιθανές παρενέργειες Δυσάρεστες πλευρές της μελέτης λ.χ. Συχνές ενέσεις, εξετάσεις κλπ. Διαβεβαίωση ότι η άρνησή του δεν θα τον αποκλείσει από περαιτέρω συνέχιση θεραπείας Διαβεβαίωση για δικαίωμα αποχώρησης όποτε το θελήσει Δικαιώματά του για αποζημίωση σε περίπτωση βλάβης Λήψη συγκατάθεσης προφορικώς και γραπτώς / ενυπογράφως

Θέση της ευθανασίας Ορισμός σήμερα: Η ανώδυνη επίσπευση του θανάτου προσώπου που πάσχει από επώδυνη ανίατη ασθένεια Αναγνωρίζονται οι ακόλουθοι τύποι ευθανασίας (ΗΠΑ): Εθελοντική ενεργητική ευθανασία Μη εθελοντική ενεργητική ευθανασία Υποβοηθούμενη αυτοκτονία Διακοπή της θεραπείας

Εθελοντική ενεργητική ευθανασία Παρέμβαση που τερματίζει τη ζωή ανίατου ασθενούς και που είχε σταθερά και επίμονα ζητηθεί από τον ίδιο, με την προϋπόθεση ότι αυτός ήταν ικανός να δώσει τέτοια συγκατάθεση (Γιατροί, συγγενείς) Μη εθελοντική ενεργητική ευθανασία Παρέμβαση που τερματίζει τη ζωή ανίατου ασθενούς με πόνους χωρίς να έχει ζητηθεί από τον ίδιο και χωρίς να έχει δοθεί συγκατάθεσή του (Το αίτημα δεν εκφράζεται, αλλά εικάζεται. Κίνδυνοι για ηθικό και δεοντολογικό ολισθηρό κατήφορο).

Υποβοηθούμενη αυτοκτονία Μορφή ευθανασίας κατά την οποία ο γιατρός παρέχει τα μέσα προς αυτοκτονία, εν γνώσει του ότι ο ασθενής θα τα χρησιμοποιήσει για να δώσει τέλος στη ζωή του. (Περίπτωση Dr Keverkian, περίπτωση Ελβετικού Οργανισμού Dignitas). Διακοπή θεραπείας Μετά από αίτημα του ασθενούς, όταν αντιμετωπίζει το πρόβλημα. Σε περίπτωση που το άτομο είναι εξαρτώμενο, διακοπή της θεραπείας μπορεί να γίνει εφόσον υπήρχε εκ των προτέρων γραπτή έκφραση σχετικής επιθυμίας.

Έμμεσοι – συγκαλυμένοι τρόποι ευθανασίας Διακοπή θεραπείας χωρίς αίτημα Νόμος του διπλού αποτελέσματος. Χορηγούνται μεγάλες δόσεις οπιούχων για επίτευξη αναλγητικού αποτελέσματος, εν γνώσει ότι οι δόσεις αυτές μπορεί να επιφέρουν παύση της αναπνοής. Αυτοκτονία. Παρόλο ότι θα ήταν πιθανότερη κατά τα τελικά στάδια μιας νόσου, αυτό δεν επαληθεύεται. Οι άνθρωποι αυτοκτονούν για άλλους λόγους, μάλλον, παρά για λόγους υγείας. Όταν συμβαίνει το τελευταίο είναι συχνότερο κατά τη φάση της διάγνωσης ή τα αρχικά στάδια της νόσου παρά κατά τα τελικά στάδια.

Νομικό καθεστώς ευθανασίας Δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος τοποθέτησης απέναντι στο πρόβλημα, ούτε στις ευρωπαϊκές ούτε στις άλλες χώρες του κόσμου. Συχνές είναι εξ άλλου οι μεταβολές της στάσης σε διάφορες χώρες, όπου ψηφίζονται και στη συνέχεια αναιρούνται νόμοι.

Ευθανασία ή υποστήριξη Στα αιτήματα ευθανασίας το ζητούμενο δεν είναι ο θάνατος. Θεωρώ ότι το ζητούμενο είναι να «σκοτώσουμε» τον πόνο, να αντιμετωπίσουμε την ανασφάλεια, να εξαλείψουμε ή να βελτιώσουμε τα συμπτώματα, να ανακουφίσουμε την ψυχολογική τους ένταση, να στηρίξουμε τους ασθενείς στα κοινωνικά τους προβλήματα, αλλά και στα αγωνιώδη μεταφυσικά ερωτήματα. Επανερχόμαστε έτσι στο ζήτημα της ομάδας υποστηρικτικής-παρηγορητικής αγωγής

Γέρων και θάνατος Γέρων ποτέ ξύλα κόψας και ταύτα φέρων πολλήν οδόν εβάδιζε. Δια δε τον κόπον της οδού αποθέμενος το φορτίον, τον θάνατον επεκαλείτο. Του δε θανάτου φανέντος και πυθομένου δι’ ην αιτίαν αυτόν παρακαλείται, ο γέρων έφη: Ίνα το φορτίον άρης. ΑΥΤΟ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΚΑΙ ΜΕ ΤΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ