Η προϊστορία του πεδίου της συλλογικής δράσης: από την Εγκληματολογία στην Ψυχολογία των Μαζών.

Παρουσίαση με θέμα: "Η προϊστορία του πεδίου της συλλογικής δράσης: από την Εγκληματολογία στην Ψυχολογία των Μαζών."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Η προϊστορία του πεδίου της συλλογικής δράσης: από την Εγκληματολογία στην Ψυχολογία των Μαζών.

2 Προς μια κοινωνία των μαζών: ο μύθος της παράφρονος μάζας Η γαλλική επανάσταση και οι αναγνώσεις της. Η συγκρότηση των εθνικών κρατών και οι απαρχές της κοινωνίας των πολιτών. Η εκβιομηχάνιση και η νέα ταξική δομή.

3 Βιογραφικά στοιχεία του Λε Μπον Ο Le Bon, γεννημένος στα 1841, είναι μόλις τριάντα ετών όταν ξεσπούν τα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας (η Psychologie des Foules εκδίδεται στο Παρίσι το 1895 και αμέσως τον επόμενο χρόνο στην αγγλική γλώσσα), τα οποία ζει από κοντά, όπως άλλωστε ζει από και την καταστολή της.

4 Στα εικοσιπέντε του χρόνια ο Le Bon θα ολοκληρώσει τις σπουδές στην Ιατρική (1866) και θα συμμετάσχει ως στρατιωτικός ιατρός στον Γαλλο-Πρωσικό πόλεμο και στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στην παρισινή κομμούνα. Μετά από τη συγγραφή διαφόρων βιβλίων γύρω από ανόμοια θέματα θα επικεντρωθεί στη μελέτη των φυλών και τη φυσική ανθρωπολογία για να στραφεί αργότερα στο πεδίο που θα αφιερωθεί μέχρι το τέλος της ζωής του, την ψυχολογία των μαζών. (Van Ginneken, 2006: 133) Σύμφωνα με τον Serge Moscovici (1986: 8), η ιδιαιτερότητα του Le Bon έγκειται στο ότι προτείνει ένα νέο τρόπο πραγμάτευσης των μαζών, ο οποίος διαφοροποιείται από τρεις παραδοσιακές θεωρήσεις του πλήθους.

5 Τρεις παραδοσιακές προσεγγίσεις για τα σύγχρονα μαζικά φαινόμενα

6 Η πρώτη θεώρηση τείνει να κατανοεί τα πλήθη ως μια μάζα των ατόμων που έχουν περιθωριοποιηθεί, λόγω της διάλυσης των ταξικών ή/και των τοπικών δεσμών αλληλεγγύης. Σε περιόδους κρίσης οι περιθωριακοί στρέφονται εύκολα ενάντια στις κατεστημένες ομάδες ενώ στις τάξεις τους προσελκύονται οι παραβατικοί, αλλά και άνθρωποι δίχως ταυτότητα, όπως είναι, σύμφωνα με αυτήν την θεώρηση, οι άνεργοι, οι ταξικά έκπτωτοι, οι άστεγοι ή όσοι ζουν στα γκέτο και στις παραγκουπόλεις που ξεφυτρώνουν στα όρια των άστεων.

7 Στο πλαίσιο αυτής της κατανόησης τα περιθωριοποιημένα πλήθη στην καλύτερη των περιπτώσεων συνιστούν ένα δείγμα των προβλημάτων που ανακύπτουν στο επίπεδο της κοινωνικής συνοχής, κυρίως σε περιόδους κρίσης, όταν εντείνονται οι διεργασίες του κοινωνικού μετασχηματισμού.

8 Η δεύτερη θεώρηση αντιμετωπίζει τα πλήθη στην εκφραστική τους διάσταση, υπογραμμίζοντας τα ανορθολογικά τους γνωρίσματα. Πρόκειται για τα πλήθη που ακολουθούν κατά πόδας έναν υποτιθέμενο προφήτη, λατρεύοντάς τον ή ένα σπουδαίο τραγουδιστή, αποθεώνοντάς τον. Σε εξαιρετικές και ακραίες περιπτώσεις, τα πλήθη αυτά ενδέχεται να εκδηλώσουν με μεγάλη ένταση τα συναισθήματά τους.

9 Συλλογικά καταλαμβάνονται από έξαψη και οι εκδηλώσεις τους συχνά κορυφώνονται μέσα σε εκρήξεις συναισθημάτων. Οι μετέχοντες σε τέτοια παραληρηματικά πλήθη υποτίθεται ότι παύουν να έχουν επαφή με την πραγματικότητα, καταλήγοντας να απολέσουν κάθε αυτοέλεγχο, συχνά κυριαρχούμενοι από παραισθήσεις.

10 Η τρίτη θεώρηση του πλήθους διαμορφώνεται την ίδια περίοδο κατά την οποία ο Le Bon αρχίζει να σχηματοποιεί τις πεποιθήσεις του, όντας σε διάλογο μαζί της. Τούτη η θεώρηση των μαζικών φαινομένων προκύπτει από ένα σαφέστερο επιστημονικό κλάδο που εκείνη την περίοδο βρίσκεται στα σπάργανά του, την εγκληματολογία.

11 Σύμφωνα με τον Moscovici οι διεργασίες σ’ αυτό το ρεύμα σκέψης μπορούν να αποτυπωθούν σε μια πρόταση: «τα πλήθη είναι εγκληματικά». Εισηγητής αυτής της διατύπωσης είναι ο γνωστός στο ευρύτερο κοινό, για τις θεωρίες του περί των εκ γενετής εγκληματιών, εγκληματολόγος Cesare Lombroso.

12 «Καθώς διενεργούσε την αυτοψία ενός φημισμένου ληστή έμεινε έκπληκτος από μια εγκεφαλική ανωμαλία που του θύμισε χαρακτηριστικά πιθήκων. Έκτοτε θα επικεντρωθεί στις μετρήσεις των κεφαλών και των σωμάτων εγκληματιών για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πολλοί φέρουν αταβιστικά σημάδια, όπως για παράδειγμα αποκλίσεις στο σχήμα της κεφαλής, στη μορφή των ματιών, των αυτιών, της μύτης και του στόματος, στο εύρος των οστών και των σιαγόνων κλπ. Όπως υποστήριξε, αυτές οι αποκλίσεις αντιστοιχούσαν σε ψυχολογικά χαρακτηριστικά: οξεία αντίληψη, αχαλίνωτα πάθη, έλλειψη ηθικότητας και συστολής». (Van Ginneken, 2006: 60-61).

13 Επηρεασμένος από τις εξελικτικές θεωρίες της περιόδου, στα 1876, ο Lombroso θα συγγράψει ένα βιβλίο με τον τίτλο L’ Uomo Delinquente (Ο εγκληματίας), υποστηρίζοντας ότι πολλοί άνθρωποι εγκληματούν λόγω της γενετικής τους προδιάθεσης και τέσσερα χρόνια αργότερα θα δημοσιεύσει ένα επόμενο βιβλίο για «Το πολιτικό έγκλημα και τις επαναστάσεις».

14 Οι ιδέες του Lombroso θα επηρεάσουν τον Scipio Sighele, o οποίος θα γίνει γνωστός για το βιβλίο του, με τον χαρακτηριστικό τίτλο La Folla Delinquente (Το εγκληματικό πλήθος). Ο Sighele από νωρίς θα διατηρήσει πολιτικές σχέσεις με σοσιαλιστικούς κύκλους της εποχής, κατατάσσοντας τον εαυτό του στους «προοδευτικούς φιλελεύθερους».

15 Ισχυρότερους δεσμούς θα αναπτύξει με τον Enrico Ferri, ποινικολόγο, καθηγητή πανεπιστημίου, και βουλευτή του σοσιαλιστικού κόμματος. O Ferri θα υποστηρίξει ότι κατά την απόδοση των ποινών, η δικαιοσύνη οφείλει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τους ψυχολογικούς και τους κοινωνικούς παράγοντες που υποκινούν τους ανθρώπους σε έκνομες και εγκληματικές ενέργειες.

16 «Σύμφωνα με τους νόμους της ανθρώπινης ψυχολογίας […] είναι φυσικό ότι η κοινωνική αναστάτωση συσχετίζεται με τη συλλογική προσδοκία για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των ανθρώπων και συνδυάζεται με μια ψυχολογικής υφής ζύμωση (αναβρασμό), η οποία είναι το αποτέλεσμα της συνένωσης διαφορετικών βουλήσεων, όπως ακριβώς η ανάμειξη διαφορετικών οργανικών στοιχείων προκαλεί ως αποτέλεσμά της αυτό που ονομάζουμε χημική ζύμωση» (Enrico Ferri)

17 «Αντίθετα από την αργή και σταδιακή αποσύνθεση που μετατρέπει έναν έντιμο άνθρωπο σε περιστασιακό εγκληματία και αργότερα σε καθ’ έξιν εγκληματία, μια στιγμιαία αποσύνθεση συμβαίνει εντός του πλήθους, μετατρέποντας τον έντιμο άνθρωπο σε παθιασμένο εγκληματία. Με αυτόν τον τρόπο, κατά τη γνώμη μου, ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων που μετέχουν της μάζας ολισθαίνουν στο έγκλημα». (Sighele, La Folla Delinquente)

18 Ένα από τα βασικά επιχειρήματα που θα αναπτύξει ο Sighele αφορά στη συσχέτιση των δυσμενών όρων διαβίωσης των λαϊκών τάξεων και την άνοδο των ριζοσπαστικών ιδεολογιών. Θα υποστηρίξει, λοιπόν, ότι ο συνδυασμός υλικών συνθηκών και πολιτικών ιδεών δημιουργούν το έδαφος για τη μαζική διαμαρτυρία που συχνά εκτρέπεται, καθώς η χρόνια αδυναμία των μαζών βρίσκει τον τρόπο να μετασχηματιστεί σε παροδική ισχύ.

19 Εμβαθύνοντας γύρω από αυτήν την διάσταση θα στραφεί στη μελέτη των μικρών κλειστών ομάδων (σεκτών) και το 1897 θα δημοσιεύσει ένα ακόμη βιβλίο με τίτλο La Delinquenza Settaria (Η εγκληματικότητα των σεκτών), διακρίνοντας ανάμεσα σε περιστασιακές και ετερογενείς μορφές μαζικής συμπεριφοράς και σε ομαδικές συμπεριφορές που αντίθετα χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια και κάποια σταθερότητα στο πέρασμα του χρόνου.

20 «Ο μεθυσμένος, από τα δάκρυα του πλήθους που τον περιστοιχίζουν, άνθρωπος που χτυπά ή σκοτώνει, από τη σκοπιά της ψυχολογίας είναι όμοιος με το μέλος μιας σέχτας που – υπό την επιρροή των ιδεών τις οποίες έχει ακούσει να αναπτύσσονται στις μυστικές εταιρείες - πυροβολεί με το περίστροφο τον πραγματικό ή τον υποτιθέμενο τύραννο ή τον πλήττει μ’ ένα μαχαίρι. Και οι δύο δεν είναι παρά οι εκτελεστές ενός εγκλήματος που έχει συλληφθεί νοητικά από άλλους. Είναι απλά αυτόματα που εκτελούν τις επιθυμίες ενός άλλου νου.

21 Ανάμεσά τους υφίσταται μόνο μια διαφοροποίηση. Ο πρώτος είναι το θύμα μιας άμεσης, στατικής και υπό αυτήν την έννοια ασυνείδητης υποβολής ενώ ο δεύτερος είναι το θύμα μιας διαμεσολαβημένης, δυναμικής και εξ αυτού λιγότερο ασυνείδητης υποβολής. Η ευθύνη του δεύτερου θα είναι λοιπόν πάντα μεγαλύτερη από εκείνη του πρώτου. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πραγματικός δράστης του ενός εγκλήματος είναι μια συλλογική οντότητα – το πλήθος, και του άλλου μια άλλη συλλογική οντότητα – η σέκτα». (Sighele, Delinquenza Settaria).

22 Η προσέγγιση του Λε Μπον Ο Le Bon, παρά τα πιθανά δάνεια από άλλους συγγραφείς, θα κατακτήσει τη φήμη του θεμελιωτή των θεωριών περί των μαζών, καθώς εμμέσως θα διατυπώσει νύξεις που υπερβαίνουν το στενό ορίζοντα της ανάλυσης της παθογένειας που μολύνει τους μετέχοντες στα πλήθη. Ηθικά αγανακτισμένος από τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στη Γαλλία, ο Le Bon θα υποστηρίξει ότι τα μαζικά φαινόμενα δεν είναι παροδικά, αναγγέλλοντας κατά κάποιο τρόπο την έλευση και το αμετάκλητο της μαζικής κοινωνίας.

23 Κατά τον Le Bon, η μάζα εμφανίζεται στο κοινωνικό προσκήνιο ως μια δύναμη της νέας εποχής που ανατέλλει στα ερείπια των γοργά φθειρόμενων παραδοσιακών αξιών και τα συντρίμμια των γκρεμισμένων θρόνων και εξουσιών. Μπροστά σ’ αυτήν την εκτεταμένη και πολύμορφη κρίση που πλήττει την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων, ως μόνη στέρεα πραγματικότητα προβάλει η μάζα, στην οποία βεβαίως ο συγγραφέας καταλογίζει ως επί το πλείστον αρνητικές ιδιότητες.

24 Το ερώτημα που θέτει αμέσως ο Le Bon άπτεται του μηχανισμού που επηρεάζει τα πλήθη και τα καθιστά μάζες ικανές για την καταστροφή, αλλά και για μεγάλα έργα. Σύμφωνα με την ανάλυσή του οι μάζες κυριεύονται από μια συλλογική ψυχολογική διάθεση, τέτοια που κάνει τα μετέχοντα σ’ αυτήν άτομα να χάσουν την ατομικότητά τους.

25 «[…] όποια κι να είναι τα άτομα που το συνθέτουν [το πλήθος], όσο όμοιο ή ανόμοιο κι αν είναι το είδος της ζωής τους, οι απασχολήσεις τους, ο χαρακτήρας τους ή η εξυπνάδα τους, και μόνο το γεγονός ότι έχουν μεταμορφωθεί σε όχλο, τους χαρίζει ένα είδος συλλογικής ψυχής. Αυτή η ψυχή τους κάνει να αισθάνονται, να σκέπτονται και να ενεργούν μ’ έναν τρόπο ολότελα διαφορετικό απ’ αυτόν που θα αισθάνονταν, θα σκέπτονταν και θα ενεργούσε καθένας απ’ αυτούς, μεμονωμένα.» (Le Bon, χ.χ.:16)

26 «Ιδρύουν συνδικάτα μπροστά τα οποία όλες οι εξουσίες υποχωρούν, συμβούλια εργασίας που, παρά τους οικονομικούς νόμους, τείνουν να ρυθμίζουν τους όρους εργασίας και μισθού. Στέλνουν στις κυβερνητικές συνελεύσεις αντιπροσώπους αποστερημένους από κάθε πρωτοβουλία και ανεξαρτησία και προορισμένους, το συχνότερο, να μην είναι παρά το φερέφωνο των επιτροπών που τους έχουν διαλέξει.

27 Σήμερα οι διεκδικήσεις των όχλων γίνονται ολοένα και πιο σαφείς και τείνουν να καταστρέψουν σε βάθος την παρούσα κοινωνία, για να οδηγήσουν ξανά σ’ εκείνο τον πρωτόγονο κομμουνισμό που υπήρξε η φυσική κατάσταση όλων των ανθρώπινων ομάδων πριν την εποχή του πολιτισμού. Περιορισμός στις ώρες εργασίας, απαλλοτρίωση των ορυχείων, των σιδηροδρόμων, των εργοστασίων και της γης, ίση κατανομή προϊόντων, εξάλειψη των ανώτερων τάξεων προς όφελος των λαϊκών τάξεων κλπ. Αυτές είναι οι διεκδικήσεις τους». (Le Bon, χ.χ.: 9)

28 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ Η ατομική ψυχική υπόσταση υποχωρεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι δυνατή η εμφάνιση της, κατά Le Bon, συλλογικής ψυχής ή τουλάχιστον ενός είδους της, όπως γράφει. Έτσι, καθίσταται δυνατή η εμφάνιση ενός νέου πρωτόγνωρου μηχανισμού που ο συγγραφέας μας ονομάζει «διανοητική μετάδοση». Η «διανοητική μετάδοση» χρωστά τη γένεσή της στη λειτουργία ενός σπουδαιότερου μηχανισμού. Πρόκειται για την κατάσταση της «υποβλητικότητας», δηλαδή της μαζικής ύπνωσης. Εξ αιτίας της ύπνωσης το άτομο δρα δίχως να «έχει πια συνείδηση των πράξεών του».

29 Η επιρροή των ιδεών του Λε Μπον Στο ιδεολογικό επίπεδο (ο συντηρητισμός ως ιδεολογία). Στις Κοινωνικές Επιστήμες (η ανάλυση των ολοκληρωτικών κινημάτων). Στην Κοινωνιολογία (η αφετηρία των θεωριών για τη «συλλογική συμπεριφορά»).