ΑΜΑΛΙΑ Κ. ΗΛΙΑΔΗ Φιλόλογος-Ιστορικός

Παρουσίαση με θέμα: "ΑΜΑΛΙΑ Κ. ΗΛΙΑΔΗ Φιλόλογος-Ιστορικός"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΑΜΑΛΙΑ Κ. ΗΛΙΑΔΗ Φιλόλογος-Ιστορικός
“Μαρτυρολόγια και Συναξάρια απ’ τα πρωτοχριστιανικά χρόνια έως τον 6ο αι. μ.Χ.: Η Πρώϊμη Βυζαντινή περίοδος μέσα απ’ τους βίους των αγίων. Τα αγιολογικά κείμενα της πρώϊμης βυζαντινής περιόδου ως ιστορικές πηγές. Επισημάνσεις και παρατηρήσεις” ΑΜΑΛΙΑ Κ. ΗΛΙΑΔΗ Φιλόλογος-Ιστορικός Κ. Ηλιάδη

2 http://blogs.sch.gr/ailiadi http://users.sch.gr/ailiadi
Ψηφιδωτό 5ου αι., Galla Placidia, Ραβέννα. Copyright: Aμαλία Κ. Ηλιάδη Τρίκαλα 2003 Στοιχεία συγγραφέως: Αμαλία Κ. Ηλιάδη Δ/νση: Μ. Πιτσάκου 21 Τρίκαλα Τ.Κ.42100 Τηλ.& Fax: Κ. Ηλιάδη

3 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη
Γεννήθηκα στα Τρίκαλα Θεσσαλίας το Σπούδασα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ/νίκης Ιστορία-Αρχαιολογία με ειδίκευση στην Ιστορία. Πήρα Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ' τη Φιλοσοφική Σχολή του ιδίου Πανεπιστημίου και από το 1992 διδάσκω στη Μέση Εκπαίδευση ως Φιλόλογος. Έχω συγγράψει βιβλία ιστορικού, λογοτεχνικού και παιδαγωγικού περιεχομένου. Παράλληλα, ασχολούμαι ερασιτεχνικά με τη ζωγραφική και την ποίηση. Κ. Ηλιάδη

4 Αυτό το βιβλίο είναι αφιερωμένο στην αδερφή μου Βάσω Κ. Ηλιάδη.
[Ό,τι και να πει κανείς για τη σημασία της μελέτης των κειμένων είναι λίγο: είναι ο συντομότερος, ο ασφαλέστερος και ο πιο ευχάριστος δρόμος για κάθε είδος μάθησης. Γνωρίστε τα πράγματα από πρώτο χέρι. Αντλείτε από την πηγή. Ερευνάτε και ξαναερευνάτε το κείμενο.] LA BRUYERE Les caracteres, De quelques usages, 72 Κ. Ηλιάδη

5 Περιεχόμενα Εισαγωγή Κεφ. 1ο: Θρύλοι για Αγίους και Μάρτυρες.
 Κεφ. 1ο: Θρύλοι για Αγίους και Μάρτυρες. α) Η ανακάλυψη της «Απάτης». β) Οι «Αληθινοί» Διωγμοί (Διωγμοί Χριστιανών στην Περσία απ’ τους αιρετικούς, απ’ τον Ιουλιανό τον Αποστάτη). γ) Η «κατασκευή» των Μαρτύρων. Κεφ. 2οΗ λατρεία των Αγίων και των Λειψάνων τους. Κεφ.3ο: Αναλυτική παρουσίαση Μαρτυρολογίων-Συναξαρίων-Βίων Αγίων (3ος-6ος αι. μ.Χ.)-Προβλήματα που θέτουν. Επί μέρους Παρατηρήσεις- Επισημάνσεις. Κεφ.4ο: Διαπλοκή προφορικότητας (λαϊκών αφηγήσεων και Μύθων- Παραμυθιών) με τα γραπτά Αγιολογικά Κείμενα (Μαρτυρολόγια, Συναξάρια, Βίους Αγίων) της Πρώϊμης Βυζαντινής Περιόδου. Η Σχέση τους με το μαγικό παραμύθι. Κ. Ηλιάδη

6 -Παράρτημα: Ο πρωτομάρτυρας άγιος των Άγγλων St.Alban (Άγιος Αλβανός).
Περιεχόμενα Κεφ.5ο: Συνοπτική επισκόπηση της Ιστορίας του Πρώϊμου Βυζαντινού Κράτους (3ος-6ος αι. μ.Χ.). Εξέταση των βασικών της πτυχών-παραμέτρων [π.χ. όρια, Κων/πολη:η νέα πρωτεύουσα, κοινωνική κινητικότητα, οι κάτοικοι, τα κοινωνικά φύλα και οι ρόλοι τους, δημόσιοι ρόλοι, ιδιωτικοί ρόλοι: η οικογένεια, απ’ τον Καίσαρα στο Θεό, Χριστιανισμός και Εκκλησία, Σύνοδος Νίκαιας (325 μ.Χ.), κοινωνική διαστρωμάτωση: humiliores κ.τ.λ., ο στρατός, ο Καιρός του Ιουστινιανού κ.ά.]. -Παράρτημα: Ο πρωτομάρτυρας άγιος των Άγγλων St.Alban (Άγιος Αλβανός). -Βιβλιογραφία Α΄(για το Βυζάντιο)- Συμπληρωματική βιβλιογραφία για τους Βίους των Αγίων. -Βιβλιογραφία Β΄(γενική, για το παραμύθι). -Βιβλιογραφία Γ΄(για τη θεωρία της προφορικότητας στη Λογοτεχνία). Κ. Ηλιάδη

7 Πρόλογος Το βιβλίο αυτό, απόρροια της μακρόχρονης ενασχόλησής μου με τα Συναξάρια, τα Μαρτυρολόγια και εν γένει τα Αγιολογικά κείμενα της Πρώϊμης Βυζαντινής περιόδου (3ος αι.-6ος αι.μ.Χ.), αποτελεί τον Γ΄ τόμο της Αγιολογικής μου Τριλογίας, η οποία αναφέρεται στη Μελέτη των Κειμένων των Βίων των Αγίων ως Ιστορικών πηγών. Τα Συναξάρια, τα Μαρτυρολόγια κι οι Βίοι της Πρώϊμης Βυζαντινής περιόδου, μελετούμενοι ως ιστορικές πηγές, μας αποκαλύπτουν έναν εξαιρετικά μεγάλο πλούτο παντοειδών πληροφοριών ως προς τα ιστορικά γεγονότα (πολιτικά, στρατιωτικά, κοινωνικά), ως προς τις αντιλήψεις, στάσεις, αξίες της κοινωνίας της υπό μελέτης περιόδου (Πρωτοβυζαντινής), ως προς την κουλτούρα (πνευματική καλλιέργεια) των συγγραφέων τους και του αναγνωστικού τους κοινού και, βέβαια, ως προς την, εν γένει, κοινωνική και οικονομική κατάσταση του βυζαντινού κράτους κατά την πρώϊμη περίοδο της ζωής του(3ος-6ος αι. μ.Χ.). Κ. Ηλιάδη

8 Συνέχεια προλόγου Κυρίως όμως αποκαλύπτουν, με ενάργεια και αμεσότητα, τη διαπλοκή των κειμένων αυτών με στοιχεία λογοτεχνικής προφορικότητας και προφορικών «μυθικών» παραδόσεων, οι περισσότερες απ’ τις οποίες ανάγονται στην ελληνική αρχαιότητα. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πολιτιστική πρωτοτυπία η οποία ενοποιεί, συνδέοντάς τες με εσωτερικά λεπτά νήματα, τις δυο ομόρριζες συνιστώσες της λογοτεχνικής δημιουργίας: την προφορική λογοτεχνική παράδοση και την αντίστοιχη γραπτή. Ακόμη ενοποιεί και συνδέει με άρρηκτους δεσμούς την αρχαία ελληνική λαϊκή και λόγια σκέψη και φιλοσοφία με την αντίστοιχη βυζαντινή. Κ. Ηλιάδη

9 Μαρτυρολόγια και Συναξάρια
Εισαγωγή Μελετώντας τα αγιολογικά κείμενα των πρώτων χριστιανικών χρόνων(1ος-3ος αι. μ.Χ.) και της πρώϊμης βυζαντινής περιόδου(3ος-6ος αι. μ.Χ.), αποδελτίωσα σωρεία πληροφοριών οι οποίες φωτίζουν, από πολλές απόψεις, το πολύπτυχο μιας πολύπλοκης, αντιφατικής και μεταβατικής κοινωνίας όπως η κοινωνία της πρωτοβυζαντινής περιόδου. Οι ίδιες οι πληροφορίες με την ιδιόμορφη φύση τους κατευθύνουν το μελετητή στον εντοπισμό βασικών θεματικών περιοχών προς ανάλυση και μελέτη. Παρακάτω αναφέρω τις βασικές αυτές θεματικές περιοχές με σκοπό τη σφαιρική κατόπτευση της φύσης του υλικού μου(αγιολογικών κειμένων πρωτοβυζαντινής περιόδου). Κ. Ηλιάδη

10 Βασικά θέματα προς μελέτη
1. Η Ελληνική αρχαιότητα (τέχνη, θρύλοι, μύθοι, παραδόσεις, συγκροτημένη μυθολογία, ναοί κ.ά. πολιτισμικά στοιχεία) όπως συναντάται στα αγιολογικά κείμενα. Η στάση των κειμένων αυτών απέναντί της: α) πάντα αρνητική επιφανειακά β) όμως πέρα από την επιφάνεια, στο βάθος των πραγμάτων, η αρχαία ελληνική σκέψη, ο πολιτισμός, η μυθολογία και η παράδοση διεμβολίζουν τα αγιολογικά κείμενα και επιβιώνουν μέσω αυτών: πολλά στοιχεία της ελληνικής αρχαιότητας ιχνηλατούνται στα Μαρτυρολόγια και στα Συναξάρια απ’ τον 2ο-3ο αι. ως τον 6ο μ.Χ. αι. 2. Έμφαση στους αρχαίους θρύλους και μύθους που «περνούνε» στα αγιολογικά κείμενα, είτε αυτούσιοι είτε σε παραλλαγές.(ελαφρώς παραλλαγμένοι). Κ. Ηλιάδη

11 6. Υπερβολές στους αριθμούς των προσηλυτισθέντων στο Χριστιανισμό.
3. Βασανιστήρια μαρτύρων: τρόποι, «μηχανές», φρικτές επινοήσεις βασανισμού. 4. Πλούσιοι και φτωχοί μάρτυρες και άγιοι κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Κοινωνικά στρώματα και θρησκεία, σχέση άλλοτε ανάλογη και άλλοτε αντίστροφη. 5. Φανατισμός και μισαλλοδοξία: διατάραξη οικογενειακών δεσμών και σχέσεων. Ιδεολογίες, θρησκευτικές ιδεολογίες ιδίως, και θρησκείες αποδεικνύονται, σε πολλές περιπτώσεις αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου των πρώτων χριστιανικών αιώνων (χρόνων), ισχυρότερες απ’ τη συγγένεια του αίματος: γονείς προδίδουν τα παιδιά τους και το αντίστροφο πράγμα που οδηγεί σε χαλάρωση του κοινωνικού ιστού και της οικογενειακής αλληλεγγύης.(βία, φόβος, καχυποψία). 6. Υπερβολές στους αριθμούς των προσηλυτισθέντων στο Χριστιανισμό. 7. Θαύματα: αντανάκλαση των ατομικών και κοινωνικών αναγκών(π.χ. θεραπείες μεταδοτικών ασθενειών όπως η λέπρα κ.τ.λ.). Κ. Ηλιάδη

12 12. Αιρέσεις και καταπολέμησή τους (Οικουμενικές Σύνοδοι).
8. Πρώτα σημάδια ανόδου του Χριστιανισμού-αγιότητα και εξουσία. Μεταστροφή ηγεμόνων στο Χριστιανισμό: αρχή αυτοκρατορικής προστασίας προς την καινούρια, προηγουμένως διωκόμενη απηνώς, θρησκεία και βαθμιαία καθιέρωσή της ως μοναδικής επίσημης θρησκείας του κράτους. 9. Ιστορικές και γεωγραφικές πληροφορίες για τόπους, ταξίδια (δρομολόγια), ναούς, μοναστήρια, αυτοκράτορες, ηγεμόνες και εν γένει πρόσωπα και πράγματα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, λιγότερο γνωστά από άλλες πηγές. 10. Αντιλήψεις, ιδέες, στάσεις για τα δύο φύλα (άνδρα-γυναίκα) σε σχέση με την αγιότητα. 11. Επαγγέλματα (επαγγελματικές κατηγορίες: στρατός, κατώτερα επαγγέλματα: σκηνοποιοί κ.τ.λ., ευγενείς, πλούσιοι γαιοκτήμονες με μεγάλη μόρφωση (θύραθεν παιδεία), δούλοι κ.τ.λ. 12. Αιρέσεις και καταπολέμησή τους (Οικουμενικές Σύνοδοι). Κ. Ηλιάδη

13 13. Προφορικότητα-προφορικός πολιτισμός και διαπλοκή τους με τα αγιολογικά κείμενα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου. Πολλές προφορικές λαϊκές διηγήσεις και παραμύθια, στα βασικά τους στοιχεία δομής και περιεχομένου, ιχνηλατούνται στα αγιολογικά κείμενα ως πλέγμα, ιστός και καμβάς του ξετυλίγματος της υπόθεσης-ιστορίας του βίου ενός αγίου. Αυτή η διάσταση προκύπτει απ’ τη μελέτη των αγιολογικών κειμένων της πρώιμης βυζαντινής περιόδου σε σχέση με την ελληνική αρχαιότητα και κυρίως σε σχέση με τους αρχαίους ελληνικούς μύθους. Αυτού του είδους η οπτική γωνία καθορίζει και το κύριο θέμα της μελέτης μου: ο κεντρικός άξονας γύρω απ’ τον οποίο επικεντρώνω την ανάλυσή μου είναι ακριβώς η προφορικότητα, λαϊκότητα και παραμυθιακότητα των αγιολογικών κειμένων που, είτε γράφτηκαν είτε αναφέρονται στην πρωτοχριστιανική και πρωτοβυζαντινή περίοδο (2ος-6ος αι. μ. Χ.), παρουσιάζουν κοινά σημεία αναφοράς με πανάρχαιους κι αρχαίους μύθους. Κ. Ηλιάδη

14 Το μεγαλείο της κλασσικής ηθικής, κατά τον Έρασμο είναι, ήταν και θα εξακολουθεί να είναι τεράστιο: «Ασφαλώς κανείς δεν μπορεί να ονομάσει κοσμικό κάτι που τρέφει την ευσέβεια και οδηγεί στην τελειοποίηση της ψυχής. Γι’ αυτή τη βελτίωση η πρώτη θέση ανήκει δικαιωματικά στην Αγία Γραφή. Κι όμως πολλές φορές μου συμβαίνει να ανακαλύπτω λόγους αρχαίων συγγραφέων...των οποίων η καθαρότητα, η αγιότητα και, θα μπορούσα να πω, η θεία προέλευση, μου δημιουργούν τέτοια εντύπωση, ώστε δεν μπορώ να μην πιστέψω ότι το χέρι τους είχε σαν οδηγό το Θεό. Άλλωστε το πνεύμα του Χριστού βρίσκεται στα αρχαία κείμενα περισσότερο απ’ ό,τι μπορούμε να φανταστούμε». (Εράσμου-Συνομιλίες). Κ. Ηλιάδη

15 Μια σειρά από καθολικούς λογίους και ταυτόχρονα εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, η οποία αρχίζει το 17ο αιώνα και φτάνει ως τις μέρες μας, έχει να επιδείξει σταθερή ενασχόληση με το πρόβλημα της «εκκαθάρισης» των Μαρτυρολογίων και των Βίων από ψεύδη, ιστορικές παραχαράξεις και υπερβολές. Απ’ αυτούς τους λόγιους που με κριτικό πνεύμα προσέγγισαν τα Αγιολογικά κείμενα της Αρχαίας Εκκλησίας, αναφέρω ενδεικτικά τους παρακάτω: 1. Καρδινάλιος Baronius, Βιβλιοθηκάριος της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, που το 1600 εξέδωσε την Εκκλησιαστική του Ιστορία με τίτλο «Annales Ecclesiastici». 2. Πατήρ Pagi, μορφωμένος Φραγκισκανός Μοναχός που αναθεώρησε την Εκκλησιαστική Ιστορία του Baronius. 3. Μ.Le Nain de Tillemont, Γάλλος ιερέας του β΄ μισού του 17ου αιώνα, ο οποίος έγραψε το μνημειώδες έργο «Αναμνήσεις για την ανασύνθεση και υποστήριξη της Εκκλησιαστικής Ιστορίας των έξι πρώτων αιώνων». Το έργο αυτό εμφανίστηκε μετά τον θάνατό του το 1698 και φτάνει μόλις στην εποχή των Μαρτύρων (τόμος V), πράγμα που σημαίνει ότι το φιλόδοξο έργο του M.Le Nain de Tillemont έμεινε ανολοκλήρωτο. 4. Ορθολογιστές κριτικοί όπως οι : Robertson, Drews, Smith, Couchoud κ.ά. 5. Ο λόγιος Πάπας Βενέδικτος XIV κατά κόσμον Prosper Lambertini, φίλος του Βολταίρου, που αναθεώρησε και αναμόρφωσε το Μαρτυρολόγιο. 6. Ο Ιησουΐτης και Βολλανδιστής πατέρας Hippolyte Delehaye. Οι Βολλανδιστές γενικά είναι οι Ιησουΐτες «σύντροφοι» και διάδοχοι του Bollandus ο οποίος το 17ο αιώνα συνέστησε μια πολύτομη συλλογή των «Πράξεων των Αγίων». Κ. Ηλιάδη

16 Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1. Thomas Head, The Cult of the Saints and their Relics. Hunter College and the Graduate Center CUNY. (7/3/2000). 2. Joseph Mc Cabe, The Story of Religious Controversy. (17/5/2000). 3.Beck, Hans-Georg, Kirche und Theologische Literatur im Byzantinischen Reich (Munich, 1959). 4. Leroy Julien, Le cursus canonique chez S. Thιodore Studite, EphL 68, 1954, 5-19. 5. Rezac Giovanni, Le diverse forme di unione fra i monasteri orientali, OCA 153, 1958, Κ. Ηλιάδη

17 Η λέξη Συναξάριον παράγεται από τη λέξη σύναξη
Η λέξη Συναξάριον παράγεται από τη λέξη σύναξη. Στη γλώσσα της Εκκλησίας η λέξη σύναξη σημαίνει τη συνάθροιση των πιστών στο ναό προς τιμήν κάποιου αγίου. Στις συνάξεις αυτές οι Χριστιανοί από πολύ παλιά διάβαζαν κείμενα που μιλούσαν για τη ζωή των αγίων. Τα κείμενα αυτά πήραν σιγά-σιγά την ονομασία Συναξάρια. Βέβαια, οι συγκεντρώσεις των πιστών στους ναούς γίνονται και για να τιμηθούν δι άφορα γεγονότα από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας. Γίνονται επίσης για να τιμηθούν οι άγγελοι, οι ευρέσεις και οι επανευρέσεις ιερών λειψάνων, διάφορα γεγονότα και υποθέσεις από την εκκλησιαστική ιστορία και γενικά το σχέδιο της θείας «οικονομίας». Στο παρελθόν σε κάθε τέτοια περίσταση το Συναξάριο διαβαζόταν ανάμεσα στις ωδές των κανόνων. Στα βιβλία της Εκκλησίας μετά το Κοντάκιο, τον Οίκο και το Μηνολόγιο με τους στίχους ακολουθεί συνήθως ένα υπόμνημα σε πεζό λόγο που μιλάει για την υπόθεση της εορτής. Το υπόμνημα αυτό είναι το Συναξάριο. Δεν πρόκειται για πλήρη βιογραφία του αγίου ή λεπτομερή έκθεση της υποθέσεως της εορτής. Είναι σχεδόν μια περιληπτική αναφορά όλων αυτών. Ακόμη και όταν είναι κάπως εκτεταμένο, το Συναξάριο δεν εξαντλεί πλήρως την εορταζομένη υπόθεση. Κ. Ηλιάδη

18 Στη συνέχεια ακολουθούν δύο λόγια για τον συγγραφέα των συναξαρίων, τον βυζαντινό λόγιο Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο. Για το βυζαντινό λόγιο Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο οι πληροφορίες μας σχετικά με τη ζωή του είναι ελάχιστες. Για τα πρώτα χρόνια του δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Οι σύγχρονες μ’ αυτόν φιλολογικές ή άλλες πηγές σιωπούν. Κάποιες πληροφορίες για τη ζωή του συνάγονται μόνο από τα έργα του. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα γνωστά στοιχεία έζησε μετά το 1250 και μέχρι το 1330 μ. Χ. Έμεινε για πολύ καιρό στην Κωνσταντινούπολη. Βρισκόταν συχνά στο ναό της Αγίας Σοφίας και στη βιβλιοθήκη που υπήρχε εκεί. Στην Εκκλησιαστική Ιστορία του (Migne P.G. τ. 145,609) διαφαίνεται η πληροφορία ότι διαβιούσε στις εγκαταστάσεις του ναού της Αγίας Σοφίας και ότι εκεί εργάσθηκε για τη συγγραφή των έργων του. Από τον κώδικα 79 της Βοδλιανής βιβλιοθήκης της Οξφόρδης αντλούμε την πληροφορία ότι χρημάτισε και πρεσβύτερος του ναού της Αγίας Σοφίας. Ο Βατικανός κώδικας 182, φ. 1 μας δίνει την πληροφορία ότι ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος έγινε και μοναχός, και πήρε το μοναχικό όνομα Νείλος. Αυτό όμως δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο. Πάντως, αν έγινε αυτό, θα πρέπει να συνέβη περί τα τέλη του βίου του. Κ. Ηλιάδη

19 Το συγγραφικό του έργο είναι τεράστιο σε έκταση
Το συγγραφικό του έργο είναι τεράστιο σε έκταση. Διακρίθηκε ως ιστορικός, ως εξηγητής των Γραφών, των Πατέρων και των υμνογράφων, ως ποιητής εκκλησιαστικών ύμνων και επιγραμμάτων, ως αγιολόγος και λειτουργιολόγος. Η πολυμέρεια του είναι εκπληκτική. Βέβαια, σε ένα έργο με τέτοια έκταση δεν είναι εύκολο να συναντήσουμε εξαντλητική έρευνα και συστηματική εργασία. Όμως παρά τις οποιεσδήποτε ελλείψεις του ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος είναι ένας από τους πιο αξιόλογους συγγραφείς των αρχών του 14ου αιώνος. Τα έργα του διαιρούνται από τους ειδικούς μελετητές σε: Α.Ιστορικά Β. Ποιητικά (ιστορικά, αγιολογικά, συνόψεις εκκλησιαστικών βιβλίων, θύραθεν) Γ. Αγιολογικά-Λειτουργιολογικά Δ. Εξηγητικά Ε. Διάφορα Μεγάλο μέρος του έργου του παραμένει ακόμη ανέκδοτο. Από τα εκδομένα πολλά έχουν εκδοθεί στην Patrologia Graeca του J.P.Migne τ , αλλά βρίσκονται και σε άλλες εκδόσεις συλλογικά ή μεμονωμένα. Πρόλογος Συναξαρίων Σύντομος πρόλογος των Συναξαρίων του Ξανθοπούλου εις τα Συναξάρια του Τριωδίου.(Σήμερα έχουμε σαν ξεχωριστά βιβλία το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο. Παλαιότερα ήταν ένα βιβλίο και χωριζόταν σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος λεγόταν Τριώδιον Κατανυκτικόν και το δεύτερο Τριώδιον των Ρόδων ή Πεντηκοστάριον). «Συναξάρια γραμμένα από το Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο για τις επίσημες εορτές του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου. Αναφέρονται σε κάθε μια από αυτές, για το πώς ξεκίνησαν, γιατί είναι έτσι σήμερα και για ποιο λόγο θέσπισαν αυτές τις εορτές οι θεοφόροι Πατέρες μας, μαζί με κάποιες σχετικές παρατηρήσεις. Αρχίζουν από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και καταλήγουν στην Κυριακή των Αγίων Πάντων. Στην ακολουθία του Όρθρου πρέπει πρώτα να διαβάζεται το Συναξάριο του Μηναίου και έπειτα το αρμόδιο από τα παρόντα». Κ. Ηλιάδη

20 Κατά το Συναξαριστή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου και τους επιμέρους βίους των αγίων του Συμεών του Μεταφραστή, ολόκληρη η κοινωνική κλίμακα αγιοποιείται εκπροσωπούμενη από εξαιρετικές περιπτώσεις ανθρώπων-αγίων: Πατριάρχες, αρχιερείς, ιερείς, διάκονοι, μοναχοί, παρθένοι μοναχοί, βασιλείς, αυτοκράτειρες, βασιλομήτορες, αρχόντισσες, φτωχοί άνθρωποι του λαού, όλοι, ανεξάρτητα απ’ την κοινωνική τους θέση έχουν τη δυνατότητα να αγιοποιηθούν, ανάλογα με το ύψος της αρετής στο οποίο έχουν φτάσει. Επίσης την ίδια δυνατότητα αγιοποίησης, σε σχέση με τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα έχουν, άνδρες και γυναίκες, των κατωτέρων λαϊκών τάξεων: γαιοκτήμονες, γεωργοί, τσαγκάρηδες, σκυτοτόμοι, όλοι, παντρεμένοι και ανύμφευτοι, σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο, μπορούν να μετέχουν της αγιότητας: «Δυνατόν και σφόδρα δυνατόν, και γυναίκας έχοντας την αρετήν μετιέναι, εάν θέλωμεν. Πώς; Εάν έχοντες γυναίκα ως μη έχοντες ώμεν. Εάν μη χαίρωμεν επί κτήσεσιν. εάν τω κόσμω χρώμεθα, ως μη καταχρώμενοι. Οι δε τινες ενεποδίσθησαν από γάμου ιδέτωσαν, ότι ουχ ο γάμος εμπόδιον, αλλ’ η προαίρεσις η κακώς χρησαμένη τω γάμω. Επεί ουδέ ο οίνος ποιεί την μέθην, αλλ’ η κακή προαίρεσις, και το πέραν του μέτρου χρήσθαι. Μετά συμμετρίας τω γαμώ χρώ, και πρώτος εν τη βασιλεία έση, και πάντων απολαύσεις των αγαθών». Κ. Ηλιάδη

21 Διαπλοκή προφορικότητας(λαϊκών αφηγήσεων και μύθων-παραμυθιών) με τα γραπτά Αγιολογικά Κείμενα(Μαρτυρολόγια, Συναξάρια, Βίους Αγίων) της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου. Η σχέση τους με το μαγικό παραμύθι. Προκειμένου να γίνει πιο εύληπτη η διαπλοκή προφορικότητας (λαϊκών αφηγήσεων και παραμυθιών) με τα γραπτά αγιολογικά κείμενα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, θα παραθέσω, στη συνέχεια, ορισμένα θεωρητικά στοιχεία και παραδείγματα για το μαγικό παραμύθι, απαραίτητα στην παρούσα μελέτη. Επίσης, η ανάλυση και κωδικοποίηση των μοντέλων δράσης των παραμυθικών ηρώων από τον Α.J.Greimas (A.J.Greimas, Structural Semantics. An Attempt at a Method. Translated by D.McDowell, R.Schleifer and A.Velie, University of Nebraska Press, Lincoln and London, 1983, pp ) θυμίζει τον τρόπο δράσης των αγίων-ηρώων των βίων και συναξαρίων (αγιολογικών κειμένων). Κ. Ηλιάδη

22 Το γεγονός ότι από την αρχαία Ελλάδα δεν μας έχει διασωθεί κανένα γνήσιο παραμύθι ούτε λαϊκή παράδοση, οδήγησε πριν από αρκετά χρόνια στη διατύπωση της θεωρίας, πως ο αρχαίος ελληνικός λαός ήταν από τους λίγους εκείνους λαούς ίσως και ο μόνος που μέσα στον κόσμο του δεν είχε παραμύθια. Είναι αλήθεια πως η γραπτή παράδοση των Ελλήνων απέφυγε να δώσει την προσήκουσα σημασία στη λαϊκή δημιουργία και φαίνεται παράλληλα να μην ενδιαφέρθηκε και πάρα πολύ να τη διασώσει. Στην παραπάνω όμως ασταθή θεωρία της παντελούς έλλειψης παραμυθιών, αντιτίθεται η άφθονη παρουσία παραμυθικών και λογοποιικών θεμάτων στις ηρωικές παραδόσεις, γεγονός που αποτελεί αδιαφιλονίκητη απόδειξη, ότι οι αρχαίοι Έλληνες και παραμύθια είχαν και λογοποιίες, οι οποίες μεταβιβάστηκαν στους βυζαντινούς μέσω των μαρτυρολογίων, συναξαρίων και των βίων των αγίων της πρώιμης, μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου. Κ. Ηλιάδη

23 Σύμφωνα με την παραπάνω επιστημονική και φιλολογική ανάλυση του μαγικού παραμυθιού, απ’ τη μια μεριά, και την προφανή και αποδεδειγμένη διαπλοκή των πρωτοβυζαντινών αγιολογικών κειμένων με στοιχεία λογοτεχνικής προφορικότητας και λαϊκών, προφορικών μυθικών παραδόσεων, από την άλλη, αποκαλύπτεται με ενάργεια και καθαρότητα ο τρόπος που η λογοτεχνική δημιουργία, γραπτή και προφορική, ενοποιείται στο πρώιμο Βυζάντιο: το γεγονός αυτό αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πολιτισμική πρωτοτυπία, αφού με εσωτερικά, λεπτά νήματα, οι δυο ομόρριζες συνιστώσες της λογοτεχνικής δημιουργίας, προφορική λογοτεχνική παράδοση και γραπτή λογοτεχνική παραγωγή συνδέουν με άρρηκτους δεσμούς την αρχαία ελληνική λαϊκή και λόγια σκέψη και φιλοσοφία με την αντίστοιχη πρώιμη χριστιανική-βυζαντινή. Κ. Ηλιάδη

24 Στους βίους του μάρτυρα Βαρυψαβά και της αυτοκράτειρας Πουλχερίας που ανακηρύχθηκε αγία (αδελφή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του μικρού και σύζυγος του αυτοκράτορα μαρκιανού περ. 450 μ.Χ.) συναντούμε τους μεσαιωνικούς θρύλους, πασίγνωστους στην ανατολική και δυτική χριστιανοσύνη, για το αίμα του Ιησού που περισυνελέγη στο ιερό ποτήριο το επονομαζόμενο Graal. Ανάλογο μεσαιωνικό θρύλο-κοινό τόπο για την αποτύπωση των στιγμάτων του Χριστού σε ανθρώπινη σάρκα συναντούμε στο βίο του αποστόλου Κλήμεντος. Οι περιπέτειες των πρώτων Χριστιανών και οι αναγκαστικές αλλαγές του τόπου της διαμονής τους εξαιτίας των διωγμών αποτυπώνονται με παραστατικότητα στο μαρτυρολόγιο του Αγίου Αυτονόμου που έζησε επί αυτοκράτορος Διοκλητιανού (298 μ.Χ.). Διαγράφονται επίσης με ενάργεια και ζωντάνια ο θρησκευτικός φανατισμός και οι αιματηρές συμπλοκές εθνικών (ειδωλολατρών) και χριστιανών σ’ αυτή τη σκληρή και μεταβατική εποχή. Στο μαρτυρολόγιο του Κορνηλίου του εκατοντάρχου γίνεται αναφορά στα δυο άκρα αντίθετα της φιλοσοφίας και ιδεολογίας της ανατολικής μεσογείου κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Απ’ τη μια αντιπαρατίθενται οι Έλληνες-Εθνικοί στους Ιουδαιόφρονες και απ’ την άλλη οι ελληνίζοντες Ιουδαίοι λειτουργούν ως ενδιάμεσοι εκπροσωπώντας τη χρυσή μεσότητα. Επιπλέον στο μαρτυρολόγιο του Αγίου Κορνηλίου γίνεται νύξη στην άποψη των πατέρων για τη σημασία του κλήρου-λαχνού στην επιλογή των Αποστόλων που επρόκειτο να κηρύξουν το Θείο λόγο στα έθνη. Κ. Ηλιάδη

25 Στο μαρτυρολόγιο της Αγίας Αριάδνης για την οποία ράγισε πέτρα και την υποδέχτηκε στο εσωτερικό της, σύμφωνα με την παράδοση, προκειμένου να γλιτώσει απ’ τους δήμιούς της, υπάρχουν εικόνες αποκάλυψης καθώς οι διώκτες της αφανίζονται από φοβερούς αγγέλους, οι οποίοι καλπάζουν με τ’ άλογά τους κρατώντας κοντάρια στα χέρια τους και χτυπώντας μ’ αυτά τους διώκτες της Αγίας. Η Αγία Αριάδνη έζησε κατά τους χρόνους των αυτοκρατόρων Αδριανού και Αντωνίου(117 μ.Χ.) έως το έτος 139 και ήταν δούλοι του άρχοντα Τερτύλου, πρώτου της πόλεως των Προμισέων που βρισκόταν στο θέμα της Φρυγίας Σαλουταρίας. Απ’ τους βίους με πλοκή και στοιχεία παραμυθιού, οι οποίοι πραγματικά είναι πολλοί, ξεχωρίζει και γι΄αυτό πρέπει να επισημανθεί ο βίος του μάρτυρα Ευσταθίου και της συνοδείας του, δηλ. της συζύγου του Θεοπίστης και των υιών του Αγαπίου και Θεοπίστου. Στην αφήγηση αυτού του αξιόλογου μαρτυρολογίου υπάρχουν περιπέτειες, χωρισμοί, αναγνωρίσεις και επανασυνδέσεις του Αγίου και των μελών της οικογενείας του όπως ακριβώς συναντώνται αντίστοιχα μοτίβα και φαινόμενα στα λαϊκά παραμύθια και τις λαϊκές αφηγήσεις. Κ. Ηλιάδη

26 Πολλά παραμυθιακά στοιχεία υπάρχουν επίσης στο βίο του προστάτη αγίου των θαλασσινών, του Φωκά που τελείωσε μαρτυρικά τη ζωή του καιόμενος σε ειδωλολατρικό λουτρό. Το μαρτυρικό του τέλος αποκαλύφθηκε στον άγιο με σημείο παράδοξο: ένα περιστέρι ήρθε και τοποθέτησε το κεφάλι του στεφάνι(σύμβολο-προάγγελο του κατοπινού του μαρτυρίου), στη συνέχεια στάθηκε στο κεφάλι του και μίλησε μ’ ανθρώπινη φωνή, λέγοντας: «ποτήριον εκεράσθη εις σε και πρέπει να το πίης». Και πραγματικά, εκπληρώνοντας την προφητεία του πουλιού «μ’ ανθρωπινή λαλίτσα» των παραλογών, των λαϊκών παραμυθιών μα και των δημοτικών μας τραγουδιών, ο άγιος Φωκάς μαρτύρησε επί αυτοκράτορος Τραϊανού, το έτος 101 μ.Χ. Στο συναξάρι της πρωτομάρτυρος και ισαποστόλου Θέκλης, τα μοτίβα του τάφου που ισοδυναμεί με κρυψώνα, της πέτρας που σχίζεται, δηλαδή που ανοίγει για να δεχτεί την Αγία και να την αναπαύσει, ψυχικά και σωματικά, απ’ τις έγνοιες της παρούσης ζωής, και τέλος της ερωτικής απόρριψης του άρχοντα Αλέξανδρου, απ’ την Αντιόχεια, εκ μέρους της Αγίας Θέκλης, θυμίζουν ανάλογα μοτίβα αρχαιότατων θρύλων και παραμυθιών, ενώ παράλληλα παίζουν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης του μύθου και στον τρόπο που αυτός κλείνει τον κύκλο του. Κ. Ηλιάδη

27 Η διήγηση για τη μετάσταση του αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, εμπεριέχει αναφορές στη δουλεία καθώς επίσης και έμμεσες και άμεσες νύξεις στο μύθο του Μινώταυρου και στις ανθρωποθυσίες στα θεμέλια κτίσματος που διασώζουν αρχαιότατοι μύθοι και παραλογές. Αυτά ιχνηλατούνται στα σημεία εκείνα της διήγησης που περιγράφεται ένα ειδωλολατρικό λουτρό μέσα στο οποίο σύμφωνα με την παράδοση κατοικούσε ένας άγριος δαίμονας ο οποίος τρεις φορές το χρόνο συνήθιζε να πνίγει ένα νέο ή μια νέα. Μάλιστα, όταν θεμελιωνόταν το λουτρό ο μιαρός αυτός δαίμονας έπεισε τους χτίστες να χτίσουν στα θεμέλιά του ζωντανούς ένα νέο και μία νέα με σκοπό ν’ αντηχεί μεγαλόπρεπα το λουτρό. Στην ίδια διήγηση παρατηρείται απόδοση ανάλογων με τις χριστιανικές αντιλήψεις απόψεων στους εθνικούς-ειδωλολάτρες. Μάλιστα ένας ειδωλολάτρης ιερέας και μάγος του ιερού του Απόλλωνα στην Πάτμο, ο επονομαζόμενος Κύνωψ, παρουσιάζει πολλά κοινά σημεία με τους χριστιανούς ασκητές στην ασκητική του πολιτεία και ερημία. Επίσης φαινόμενα όπως η ταχυδακτυλουργία και η αυτοκτονία λόγω έσχατης φτώχιας παραπέμπουν σε λαϊκές διηγήσεις και παραμύθια, παράλληλη όμως δημιουργούν μια ιδιότυπη γοητευτική ατμόσφαιρα θίγοντας κοινωνικά καλώς και κακώς κείμενα μίας ορισμένης χρονικής περιόδου(μεταβατική περίοδος απ’ την αρχαιότητα στο πρώιμο Βυζάντιο). Κ. Ηλιάδη

28 Ένα πολύ ενδιαφέρον συναξάρι, που πληρεί σχεδόν στο έπακρο τους όρους της λαϊκής αφήγησης καθώς κλείνει με το σχήμα του κύκλου και το μοτίβο της αντεκδίκησης, είναι το συναξάρι του μάρτυρα Γοβδελαά, γιού του βασιλιά των Περσών Σαβωρίου, και των συν αυτώ αθλησάντων Δάδα, Κασδόου και Κασδόας, της κόρης του Σαβωρίου. Στη διήγηση αυτή οι οικογενειακοί δεσμοί υποχωρούν μπροστά στο θρησκευτικό μένος και τη δίψα για εξουσία, ενώ ο αδελφικός δεσμός των Αγίων παιδιών του Σαβωρίου ενδυναμώνεται χάρη στην κοινή χριστιανική τους πίστη. Το μοτίβο του μάγου που βρίσκεται στη φυλακή για τα πολλά κακά που διέπραξε (του επονομαζόμενου Γάργαλου), η καταγραφή βασανιστηρίων και μαρτυρίων των χριστιανών εν τω γίγνεσθαι και στο πρωτότυπο κατά κάποιο τρόπο από χριστιανούς ιερείς, η διαπόμπευση του νεκρού σώματος του Αγίου απ’ τους διώκτες του που περιγραφόμενη θυμίζει τη γνωστή σκηνή απ’ την Ιλιάδα της διαπόμπευσης του νεκρού Έκτορα καθώς και η αναφορά του συμβολικού αριθμού «τρία» ως παραπομπή στην Αγία Τριάδα, όλα αυτά συνενώνουν και συγχωνεύουν την αρχαιοελληνική παράδοση με το χριστιανικό πνεύμα. Κ. Ηλιάδη

29 Στο βίο του Αγίου Γρηγορίου, Επισκόπου της μεγάλης Αρμενίας, ο οποίος έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού(περίπου 290μ.Χ.), τα όνειρα λειτουργούν ως μοχλός της αιφνίδιας μεταβολής της τύχης(χαρακτηριστικό στοιχείο των παραμυθιών και των λαϊκών αφηγήσεων). Επίσης η μεταμόρφωση ανθρώπου σε χοίρο που περιγράφεται σ’ αυτό το συναξάρι μας παραπέμπει άμεσα στα μυθολογικά στοιχεία της Οδύσσειας(μεταμόρφωση των συντρόφων του Οδυσσέα απ’ τη μάγισσα Κίρκη). Μ’ αυτούς τους διηγηματικούς τρόπους και τα παραμυθιακά τεχνάσματα, το ιστορικό γεγονός του εκχριστιανισμού των Αρμενίων επενδύεται με μαγικό χαρακτήρα και αγγίζει τα σύνορα του θρύλου. Οι περιπέτειες ως συστατικό στοιχείο του παραμυθιού συναντώνται με μεγάλη συχνότητα στο μαρτυρολόγιο των αγίων-μαρτύρων Ριψιμίας, Γαιανής και των τριανταδύο παρθένων-μαρτύρων που έζησαν στα χρόνια του Διοκλητιανού(292μ.Χ.). Στο συναξάρι των μαρτύρων Κυπριανού και Ιουστίνης της παρθένου, οι οποίοι έζησαν στα χρόνια του αυτοκράτορα Δεκίου(250μ.Χ.) αναφέρονται μαγικά βιβλία και μαγικά ερωτικά φίλτρα τα οποία χρησιμοποίησε ο έμπειρος κατά τη μαγική τέχνη Κυπριανός προς χάριν του εθνικού Αγλαίδα για να προσελκύσει στον έρωτά του την παρθένα και χριστιανή Ιουστίνα. Είναι χαρακτηριστικό επίσης το γεγονός πως στην καθιέρωση της λατρείας των λειψάνων του αγίου Κυπριανού έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο γυναίκες, φιλόθεες και φιλομάρτυρες, όπως τις αποκαλεί ο βίος του, μια εκ των οποίων, η Ματρώνα ή Ρουφίνα, καταγόταν απ’ το γένος του αυτοκράτορα Κλαυδίου. Μάλιστα, τα λείψανα του αγίου Κυπριανού φημίζονταν για τη θαυματουργική τους χάρη όχι μόνο ανάμεσα στους χριστιανούς αλλά και στους κύκλους των ειδωλολατρών. Κ. Ηλιάδη

30 Όπως στο συναξάρι του μάρτυρα Λογγίνου του εκατόνταρχου, έτσι και σ’ άλλους βίους Αγίων παρατηρείται ο ακόλουθος κοινός τόπος: οι Άγιοι ετοιμάζουν πολύ πριν το θάνατό τους τον τάφο τους και τα απαραίτητα για την κηδεία τους, καθώς οι ατυχίες της ζωής και η τραγική ειρωνεία της μοίρας τους αφήνουν αδιάφορους, γιατί αυτοί βιώνουν τη βεβαιότητα του θανάτου και της ανάστασης στην καθημερινότητά τους. Άλλωστε η μοναστική φιλοσοφία και στάση ζωής είναι διαποτισμένη απ’ το διαρκές χαροποιό πένθος που επιφέρει η χαρμολύπη. Στο συναξάρι της Αγίας Σεβαστιανής συναντούμε ξανά το παραμυθιακό στοιχείο του ανθρωπομορφισμού των ζώων, καθώς ένα μεγαλόσωμο λιοντάρι πλησιάζει την Αγία και την επαινεί παράδοξα με ανθρώπινη φωνή. Ανθρωπομορφισμός των ζώων εξάλλου υπάρχει και στη βυζαντινή αγιογραφία, η οποία βασίζεται σε πατερικά κείμενα, βίους Αγίων και μαρτυρολόγια-συναξάρια. Στο συναξάρι των Αγίων Νικάνδρου επισκόπου Μύρων και Ερμαίου του πρεσβυτέρου, που χειροτονήθηκαν απ’ τον Απόστολο Τίτο, υπάρχει η αναφορά του εγκλεισμού τους σε τάφο, ενώ ήταν ακόμη ζωντανοί, πράγμα που μας φέρνει στο νου το αντίστοιχο περιστατικό απ’ την τραγωδία Αντιγόνη του Σοφοκλή: και εκεί ο απάνθρωπος τύραννος Κρέων, όπως και εδώ ο απάνθρωπος ειδωλολάτρης άρχοντας, προστάζουν το βασανισμό και εξευτελισμό των ηθικά ανώτερων ανθρώπων. Κ. Ηλιάδη

31 ailiadi@sch.gr/Αμαλία Κ. Ηλιάδη
Βιβλιογραφία Α΄(για το Βυζάντιο)-Συμπληρωματική βιβλιογραφία για τους βίους των αγίων. Oσίου Πατρός ημών Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, τ.1-6, εκδόσεις «Ορθόδοξος Κυψέλη». Θεσσαλονίκη, 1989 (για τη βιβλιογραφική ενημέρωση ο σπουδαστής του Βυζαντίου-πρώιμου και μεταγενέστερου-μπορεί να συμβουλευτεί, μεταξύ άλλων, και τα παρακάτω έργα που παραθέτουν εκτενή και συστηματική βιβλιογραφία): 1.Ζακυθηνού, Δ .Α. Η βυζαντινή αυτοκρατορία , 1969. 2.Vasiliev, A. A .Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας (μετάφραση Δημοσθ. Σαβράμη), Ν.Δ.Σακκάς. 3. Adelson, H. L. Light weight solidi and Byzantine trade during the sixth and seventh centuries. New York: The American Nomismatic Society, 1957. 4. Ahrweiler, Hιlθne, Byzance et la mer: La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe-XVe siθcles, Paris : Presses Universitaires de France, 1966. 5. Άμαντου, K. I. Εισαγωγή εις την βυζαντινήν ιστορίαν: Το τέλος του αρχαίου κόσμου και η αρχή του μεσαίωνος. Αθήναι: Ίκαρος, έκδ. Β 1950. 6. Άμαντου, Κ. Ι. Ιστορία του βυζαντινού κράτους. Αθήναι: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, έκδ. Β., τόμ. Α΄1953, τόμ. Β΄1957. 7. Άμαντου, Κ. Ι. Η ελληνική φιλανθρωπία κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Αθήνα, τόμ. 35, 1923. 8. Anastos, M.V. “Nestorius was Orthodox”. Dumbarton Oaks Papers, 16, 1962. 9. Barisic, F. “Le siθge de Constantinople par les Avars et les Slaves en 626”. Byzantion, τόμ.24, 1954. 10. Barker, I.W. Justinian and the Later Rome Empire. Madison: 1966. Κ. Ηλιάδη

32 11. Baynes, N. H. The byzantine empire. London: A΄ έκδ. 1925, Β΄έκδ
12. Baynes, N.H. Byzantine studies and other essays. London: 1955. 13. Beck, Η.G. Kirche und theologische Literatur in byzantinischen Reich, 1959, στη σειρά Byzantinisches Handbuch (ως Α΄τόμος του Β΄μέρους). 14. Γενναδίου, μητροπολίτου Ηλιουπόλεως και Θείρων, Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αθήνα: 1953. 15. Charanis, P. Church and State in the later Roman Empire. The religion policy of Anastasius the First, Madison, Wisconsin, 1939. 16. Charanis, P. The monastic properties and the State in the byzantine empire, Dumbarton Oaks Papers, 4, 1948. 17. Constantelos, D.J. Byzantine philanthropy and social welfare. New Brunswick, New Jersey: University Press, 1968. 18. Διαμαντοπούλου, Α. «Η τρίτη Οικουμενική Σύνοδος εν Εφέσω», Θεολογία, 1931, 1932 και 1933. 19. Διαμαντοπούλου, Α. «Η τετάρτη Οικουμενική Σύνοδος εν Χαλκηδόνι», Θεολογία, 1936, 1937 και 1938. 20. Diehl, C. “Byzantine Civization”, The Cambridge Medieval History, IV, 1923, pp 21. Διομήδου, Α. Ν. Βυζαντιναί μελέται. Τόμοι Α΄-Β΄, Αθήναι: Παπαζήσης, (Β΄έκδοση τόμ. Α, 1951). 22. Διομήδου, Α. Ν. «Η εξέλιξις της φορολογίας της γης εις το Βυζάντιον», Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ. 19, 1949. 23. Dowey, G. Justinian and the imperial office. Cincinnati, University of Cincinnati Press, 1968. 24. Dvornik, F. Early Christian and byzantine political philosophy. Origins and background. Washington: 1966 (δύο τόμοι). 25. Ζακυθηνού, Δ. Α. Βυζάντιον: Κράτος και κοινωνία. (Ιστορική επισκόπησις). Αθήναι: Ίκαρος, 1951. 26. Grιgoire, H. “Le peuple de Constantinople”, Byzantion, XI, 1936. 27. Guilland, R. Recherches sur les institutions byzantines. Berlin-Amsterdam, τόμοι 2, 1967. 28. Haussig, H.W. Kulturgeschichte von Byzanz. Stuttwart: Kroner Verlag, 1959. 29. Hesseling, C.D. Essais sur la civilization Byzantine. Μετάφραση στην Ελληνική υπό Σ.Κ. Σακελλαροπούλου με τον τίτλο: Βυζάντιον και Βυζαντινός Πολιτισμός. Αθήναι, 1914 (ανατύπωση Γ.Παπακωνσταντίνου). 30. Hunger, H. Reich der neuem Mitte: der christliche Geist der byzantinischen Kultur. Wien: Verlag Styria, 1965. Κ. Ηλιάδη

33 Βιβλιογραφία Β΄(Γενική, για το παραμύθι)
1 .Γεδεών Σοφία, «Το παραμύθι κάτω από το φως της ψυχολογίας», Παιδεία, Αθήνα, τεύχος 4ο, 1950. 2 .Ιωάννου Γιώργος, Τα παραμύθια του Λαού μας, Ερμής, Αθήνα 1973. 3. Λουκάτος Δημ., Νεοελληνικά Λαογραφικά κείμενα, εκδοτ. Οίκος Ι. Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1957. Βιβλιογραφία Γ΄ (για τη την θεωρία της προφορικότητας στη Λογοτεχνία και στις παραμυθιακές Αφηγήσεις). 1. Αναγνωστόπουλος Β. Δ., Τέχνη και τεχνική του παραμυθιού, Καστανιώτης, Αθήνα 1997. 2. Αυδίκος Ευ., Μια φορά κι έναν καιρό...αλλά...μπορεί να γίνει και τώρα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999. 3. Γιαννικοπούλου Α., Η ώρα της μυθοπλασίας, Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, 4. Κανατσούλη Μ., Πρόσωπα γυναικών σε παιδικά λογοτεχνήματα, Πατάκης. Αθήνα 1997. 5. Μανταδάκη Σ., Η ολική γλώσσα, Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 1999. 6. Μουλλάς Π., Παλίμψηστα και μη, Στιγμή, Αθήνα 1991. 7. Μπάρντ Ρ., Η απόλαυση του κειμένου, Ράππα, Αθήνα 1973. 8. Μπάρντ Ρ., Ο βαθμός μηδέν της γραφής, Ράππα, 1983. 9. Μπαχτίν Μ., Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής, μετ. Σπανός, Πλέθρον, Αθήνα 1980. 10. Προπ Β., Μορφολογία του παραμυθιού, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1987. Κ. Ηλιάδη