Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»
Μάθημα 8ο Ανάλυση της Βερενίκης

Στην προηγούμενη γκραβούρα, εικόνα από την τελευταία σκηνή του αποχαιρετισμού: V, II. Ξεχασμένη για καιρό, αναβιώνει το 1893, χάρις στην επιμονή της Julia Bartet, ένα από τα πρότυπα της ηθοποιού Berma (La Berma), ηθοποιό που αναφέρει ο Marcel Proust στην Αναζήτηση του χαμένου χρόνου, εκθειάζοντας την ανατρεπτική της ερμηνεία. Στην αμέσως επόμενη καρτέλα η Julia Bartet: ☛

Η Βερενίκη (Bérénice) είναι μια πεντάπρακτη τραγωδία (η πρώτη Πράξη περιέχει 5 σκηνές, η δεύτερη πράξη επίσης 5, η τρίτη περιέχει 4, η τέταρτη 8 και η πέμπτη 7). Εκτείνεται σε 1506 αλεξανδρινούς στίχους και παραστάθηκε για πρώτη φορά στις 21 Νοεμβρίου 1670, στο Hôtel de Bourgogne. Την ομώνυμη ηρωίδα υποδύθηκε η νέα πρωταγωνίστρια Marie Champmeslé. Το έργο αφιερώνεται στον Κολμπέρ: À Monseigneur Colbert. Secrétaire d’État, Contrôleur général des finances, Surintendant des bâtiments, grand Trésorier des Ordres du roi, Marquis de Seignelay, etc.

Αν και ο θίασος του Μολιέρου έπαιξε το έργο του Κορνέιγ Τίτος και Βερενίκη (Tite et Bérénice) μια εβδομάδα αργότερα, το έργο του Ρακίνα είναι εντελώς διαφορετικό. Λέγεται μάλιστα ότι η σύζυγος του αδελφού του Βασιλέα Henriette d’Angleterre παρακίνησε τους δυο συγγραφείς να γράψουν έργο με το ίδιο θέμα. Σε αντίθεση με τον Κορνέιγ, που εμπνεύστηκε κυρίως από τα ιστορικά γεγονότα και έπλεξε τον καμβά της τραγωδίας γύρω από τον ανταγωνισμό Βερενίκης-Δομιτίας (Domitia Longina), μελλοντικής συζύγου του αυτοκράτορα Δομιτιανού

(αδελφού και διαδόχου του αυτοκράτορα Τίτου), ο Ρακίνας θέλησε να διατηρήσει την εξιδανικευμένη εικόνα του Τίτου που απαρνιέται τον έρωτά του για να υπακούσει στο κρατικό συμφέρον, εικόνα που δημιουργήθηκε κάτω από την επίδραση του λατίνου ιστορικού Σουητώνιου. Μέσα από την τραγωδία, αντανακλάται η ατμόσφαιρα της αυλής του Λουδοβίκου του ΙΔ΄ και οι αναλογίες με μια προσωπική ερωτική περιπέτεια του βασιλέα. Ο νεαρός Λουδοβίκος υποχρεώθηκε να αρνηθεί τον έρωτά του για τη Marie Mancini, μετά τη Συνθήκη των Πυρηναίων, όταν το κρατικό συμφέρον τον υποχρέωνε να παντρευτεί την Ινφάντα της Ισπανίας.

Σύμφωνα με τον Jacques Morel, «το έργο του Ρακίνα αποτελεί έναν μακρύ διάλογο με τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ « l'œuvre de Racine constitue un long dialogue avec Louis XIV (Théâtre complet, 1980)», ενώ σε ένα πρόγραμμα της Comédie-Française διευκρινίζεται ότι η πράξη του Τίτου ιστορείται για να λειτουργήσει παραδειγματικά για τη γαλλική μοναρχία και για τη βασιλική νομιμότητα. Η Βερενίκη είναι η τραγωδία της πολιτικής αναγκαιότητας. Η τραγωδία του Ρακίνα όφειλε πριν απ’ όλα να αρέσει στον μονάρχη, όφειλε να καλλιεργεί την εικόνα του κρατικού συμφέροντος (Raison d'État), της συνέχειας της μοναρχίας, των εξουσιών αλλά και των καθηκόντων που επωμίζεται ο μονάρχης.

Αυτή ακριβώς η ιδέα διατυπώνεται στον στίχο του Τίτου: Mais il ne s'agit plus de vivre, il faut régner (IV, 5) Ακριβώς όπως ο Λουδοβίκος ο ΙΔ΄ οφείλει να σεβαστεί τους θεμελιώδεις νόμους του Βασιλείου, που αποτελούν προπύργιο κατά της τυραννίας, ο Τίτος οφείλει να υπακούσει τον ρωμαϊκό νόμο που του απαγορεύει να παντρευτεί μια ξένη βασίλισσα: ΠΑΟΥΛΟΣ Κι η Ρώμη το έχει ως θεσμό βαθιά θεμελιωμένο: Απαγορεύει το αίμα της να σμίγει με αίμα ξένο, Δεν αποδέχεται καρπό παράνομο η τιμή της, Παιδί γάμου αντίθετου με την παράδοσή της. Rome, par une loi qui ne se peut changer, N'admet avec son sang aucun sang étranger, Et ne reconnaît point les fruits illégitimes Qui naissent d'un hymen contraire à ses maximes. (Paulin, II, 2)

Ήδη από τον 18ο αιώνα, πολλοί συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Louis Racine, γιος του συγγραφέα, υποστηρίζουν την άποψη ότι η Ενριέτα της Αγγλίας υπέβαλε στον Κορνέιγ και στον Ρασίν την ιδέα να γράψουν ομόθεμη τραγωδία. Στον 20ό αιώνα αρκετοί μελετητές αντέκρουσαν την υπόθεση αυτή. Στις μέρες μας, ο Georges Forestier αναλύει τους πιθανούς λόγους που έσπρωξαν τον Ρακίνα (ενδεχομένως υποκινημένος και από Hôtel de Bourgogne) να αναμετρηθεί με τον «μεγάλο Κορνέιγ» (που είχε ασκήσει έντονη κριτική στον Βρεταννικό του), μόλις έμαθε ότι εκείνος ετοιμαζόταν να γράψει ένα έργο με θέμα τον Τίτο και τη Βερενίκη.

Ενώ όμως η τραγωδία του Κορνέιγ δεν παραστάθηκε παρά τρεις φορές, οι θεατές έρχονταν να κλάψουν στην παράσταση της Βερενίκης με τη Marie Champmeslé. Τα πρόσωπα του έργου Titus, empereur de Rome / Τίτος, αυτοκράτορας της Ρώμης Bérénice, reine de Palestine / Βερενίκη, βασίλισσα της Παλαιστίνης Antiochus, roi de Commagène / Αντίοχος, βασιλιάς της Κομμαγηνής Paulin, confident de Titus / Πάουλος, έμπιστος του Τίτου Arsace, confident d'Antiochus / Αρσάκης, έμπιστος του Αντίοχου Phénice, confidente de Bérénice / Φοινίκη, έμπιστη της Βερενίκης Rutile, Romain / Ρούτιλος, Ρωμαίος Suite de Titus / Ακολουθία του Τίτου

«Η σκηνή στη Ρώμη, σ’ έναν προθάλαμο που χωρίζει τα διαμερίσματα του Τίτου από εκείνα της Βερενίκης». «La scène est à Rome, dans un cabinet qui est entre l'appartement de Titus, et celui de Bérénice». Το τραγικό στοιχείο αναδύεται μέσα από τη σύγκρουση δύο αντιτιθέμενων επιταγών. Ο Τίτος δε μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την αποστολή του ως άρχοντα επικεφαλής της Ρώμης στο όνομα του ερωτικού του πάθους για τη Βερενίκη. Ο Ρακίνας, ενώ θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει θεατρικές τεχνικές, να φέρνει κοντά και μετά να απομακρύνει τα κεντρικά δραματικά πρόσωπα, επιλέγει να εξαλείψει κάθε δευτερεύον θέμα και να επικεντρωθεί στη μοναδική «δράση»: στην απόφαση που πρέπει να πάρει ο Τίτος και να την αναγγείλει στη Βερενίκη. Ήδη, όταν ο Πάουλος του μεταφέρει την άρνηση της Ρώμης (ΙΙ, 2), ο Τίτος έχει αποφασίσει να απομακρύνει τη Βερενίκη. Δε μένει παρά να της το πει και η Βερενίκη να το αποδεχθεί.

Τα αισθήματα των δυο ερωτευμένων δεν τίθενται ποτέ σε αμφισβήτηση, κανένα δραματικό πρόσωπο δεν κινδυνέυει στο έργο, κανείς δεν πλήττεται. Κανένα γεγονός δεν έρχεται να διασπάσει την προσοχή των θεατών. Η καλλιτεχνική ικανότητα (η πρόκληση) του Ρακίνα είναι η δημιουργία «ενός πράγματος από το τίποτα» / «faire quelque chose à partir de rien» (Πρόλογος της Βερενίκης), να προκαλέσει στον θεατή: «cette tristesse majestueuse qui fait tout le plaisir de la tragédie» (αυτή τη μεγαλοπρεπή θλίψη που γεννά όλη την ευχαρίστηση στην τραγωδία), εκκινώντας από ένα θέμα που μπορεί να διηγηθεί κανείς σε μια φράση (σε 4 στίχους). Η ένταση φθάνει στον παροξυσμό της στο τέλος της 4ης πράξης, όταν ο Τίτος εξηγεί το δράμα που τον χωρίζει από τη Βερενίκη, που αρνείται την απόφαση του αγαπημένου της. Στην 5η πράξη, τα δυο κεντρικά πρόσωπα αντιμετωπίζουν με θαυμαστό τρόπο την κατάσταση, αποφασίζοντας να πράξουν, ο καθένας από τη μεριά του, το καθήκον του. Αντίθετα με άλλους ήρωες του Ρακίνα αποδέχονται τον χωρισμό χωρίς να καταφύγουν τελικά στον θάνατο. Βέβαια, όπως λένε οι Γάλλοι, «partir, c’ est mourir un peu».

Πράξη Α΄ Ο Αντίοχος στέλνει τον έμπιστό του Αρσάκη να αναζητήσει τη βασίλισσα (Σκηνή 1η). Οι πρώτοι στίχοι μας εισάγουν στην ατμόσφαιρα του ανακτόρου, στον χώρο που θα διεξαχθεί η εσωτερική τραγωδία των ηρώων: Στάσου για λίγο, Αρσάκη, εδώ. Η αίγλη αυτού του χώρου, Το βλέπω, σου είναι άγνωστη. Στα βάθη του ανακτόρου, Χρυσή κι απόρθητη η στοά τούτη που μας καλύπτει. Κάποιες φορές των μυστικών του Τίτου είναι η κρύπτη. Εδώ αποσύρεται συχνά από τα καθήκοντά του, Μπρος στη βασίλισσα, κρυφά, να πει τον έρωτά του. Την κάμαρά του η πόρτα αυτή δείχνει στο άνοιγμά της, Κι εκείνη η άλλη οδηγεί στα διαμερίσματά της (σ. 23).

Μονόλογος του Αντίοχου που, καθώς αναχωρεί, αναστατώνεται στη σκέψη ότι θα αντικρίσει για τελευταία φορά τη Βερενίκη, που αγαπά κρυφά εδώ και πέντε χρόνια. Δεν αντέχει να τη δει να παντρεύεται με τον Τίτο. Πρέπει να σιωπήσει ή να μιλήσει (Σκηνή 2η): Λοιπόν, δεν είσαι, Αντίοχε, αυτό που πάντα ήσουν; Τα χείλη σου το «σ’ αγαπώ», τώρα θα το ψελλίσουν; Τρέμω και που το σκέφτομαι, βαθιά μ’ αναστατώνει, Φοβάμαι ό,τι ανέκαθεν ήταν η ευχή μου η μόνη! Η Βερενίκη μου έδειξε πως δεν μπορώ να ελπίσω, Κι απαίτησε για έρωτα να μην ξαναμιλήσω. Για πέντε χρόνια, είμαi βουβός. Πόθους χωρίς ελπίδα

Ο Αρσάκης επιστρέφει, αναγγέλλοντάς του ότι η βασίλισσα θα τον δεχτεί. Επιχειρεί να τον πείσει να παραμείνει στη Ρώμη. Ο Αντίοχος θα επιθυμούσε να του εκμηστηρευτεί τα μυστικά αισθήματά του, δεν το κάνει όμως (Όταν βρεθούμε μακριά, θα σου το φανερώσω, σ. 32), (Σκηνή 3η). Έρχεται η Βερενίκη, γοητευτική και σίγουρη για τον εαυτό της. Παρόλη τη μακρά του σιωπή, μετά από τον θάνατο του πατέρα του (Ψυχρός, κλειστός, βαρύθυμος, με δάκρυα σιωπώντας, / Με άφηνε ολομόναχη, κι έφευγε αδιαφορώντας, σ. 34), ο Τίτος την αγαπά πάντα, της έδωσε μεγαλύτερη εξουσία, χαρίζοντάς της εδάφη της Αραβίας και επιθυμεί να την παντρευτεί: Αυτή η επικράτεια, τότε η Βερενίκη Τίτλους θα έχει αμέτρητους, προτού την ονομάσει Εν τέλει και αυτοκράτειρα. Σε λίγο εδώ θα φτάσει Να με γεμίσει με τιμή κι άπειρο μεγαλείο (σσ ).

Ο Αντίοχος την αποχαιρετά, στο τέλος της εξομολογείται ωστόσο τους αληθινούς λόγους της αναχώρησής του. Θιγμένη και απογοητεύμένη τον αφήνει να φύγει, απελπισμένη (Σκηνή 4η). Ωραία σκηνή, γεμάτη πάθος, όπου διαφαίνεται και η σύγκρουση που θα οδηγήσει στον μοιραίο χωρισμό. Ο Αντίοχος παρέμενε στη Ρώμη ελπίζοντας: Η Ρώμη δεν ενέκρινε το φλογερό σου πάθος Ούτε και ο πατέρας του, κι ήλπιζα κατά βάθος Ο Τίτος πως θα σ’ έδιωχνε – μα η μοίρα όλα τ’ αλλάζει, Νεκρός ο Βεσπασιανός κι ο Τίτος εξουσιάζει (σ. 38).

Στην 5η και τελευταία Σκηνή, η έμπιστη Φοινίκη λυπάται για την αποχώρηση του Αντίοχου, καθώς ο Τίτος δεν είχε ακόμη ανακοινώσει την απόφασή του. Και ακόμη γιατί: Η Ρώμη ρίχνει πάνω σου το βλέμμα της με φθόνο. Βλέμμα αυστηρό, αμείλικτο, με κάνει και παγώνω: Γι αυτόν το γάμο απαιτεί να ’σαι Ρωμαία ο νόμος. Δεν θέλει η Ρώμη βασιλείς, βασίλισσα είσαι όμως... (σ. 40). Έχουμε ήδη επισημάνει πως ο Ρακίνας σκιαγραφεί στις τραγωδίες του την ατμόσφαιρα της κάθε ιστορικής περιόδου που πραγματεύεται. Ας ακούσουμε εδώ την αγέρωχη ακόμη Βερενίκη:

[...] Με αγαπά, είναι ισχυρός ο Τίτος. Ποιος να με απειλήσει; Εμπρός μου τότε ευλαβικά θα σκύψει η σύγκλητός του, Και το δικό του άγαλμα θα στέψει ο λαός του. Χτες βράδυ που όλα έλαμπαν, Φοινίκη, δεν τον είδες; Πώς άστραφτε, πώς φάνταζε σαν μέσα σε ηλιαχτίδες! (*) Και οι πυρσοί, και η πυρά! Νύχτα φωτιάς! Τι εικόνες! Οι αετοί! Τα λάβαρα! Τα πλήθη! Οι λεγεώνες! Συγκλητικοί και ύπατοι και ισχυροί του κόσμου, Που επάνω τους τη λάμψη του έριχνε ο λατρευτός μου. Μες στην πορφύρα, ολόχρυσος, ένδοξος, τιμημένος, Πολεμιστής αήττητος, δαφνοστεφανωμένος, […] (σ. 41). (*) η περιγραφή εδώ μας θυμίζει τον Βασιλέα Ήλιο.

Πράξη Β΄ Εμφανίζεται ο Τίτος και διώχνει την ακολουθία του (Σκηνή 1η). Στη 2η σκηνή ερωτά τον Πάουλο, προβαίνοντας σε καυστικές κρίσεις για την ακολασία και την υποκρισία της «Αυλής», εάν συναινεί η Ρώμη στο γάμο του με μια ξένη βασίλισσα. Ο έμπιστός του του λέει ότι ο λαός δεν το δέχεται: Μην αμφιβάλλεις, κύριε. Στο νου ή την καρδιά της, Η Ρώμη δεν τη δέχεται για αυτοκράτειρά της. Ξέρουν πως είναι όμορφη. Μα τα λευκά της χέρια Γύρω απ’ το σκήπτρο σου πετούν, σαν άγρια περιστέρια. Ρωμαία κι αν αισθάνεται, κι αν έχει –λένε– τόσο Πολλές και σπάνιες αρετές, βασίλισσα είναι ωστόσο, Κι η Ρώμη το έχει ως θεσμό βαθιά θεμελιωμένο: Απαγορεύει το αίμα της να σμίγει με αίμα ξένο, […] (σ. 46).

Ο έρωτας του Τίτου μοιάζει με ένα «ηφαίστειο που κοχλάζει», αν τη χάσει απαρνιέται την ίδια του την ψυχή. Γνωρίζει ότι, αν την αρνηθεί, η εξουσία που της δίνει, δεν θα παρηγορήσει τη Βερενίκη. Με τρόμο συλλογίζεται με ποιο τρόπο θα της πει το νέο. Αναγγέλλεται η άφιξη της Βερενίκης (Σκηνή 3η). Η Βερενίκη αναρωτιέται για τη στάση του Τίτου, επιζητά μια καθαρή απάντηση, ο Τίτος όμως διστάζει. Τη διαβεβαιώνει για το φλογερό του πόθο και στο τέλος ψελλίζει ... Η Ρώμη... . Η Εξουσία... (σ. 58), (Σκηνή 4η). Ανήσυχη, μετά από τη φυγή του Τίτου, μιλώντας με τη Φοινίκη αναζητά τους λόγους της συμπεριφοράς του και καταλήγει ότι τον έχει πιθανόν ταράξει ο έρωτας του Αντίοχου (Σκηνή 5η). Ανασκίρτημα της ελπίδας: Πώς βιάστηκα ν’ απελπιστώ! Η ζήλια, αν τον παιδεύει, Ο Τίτος, τότε, αγαπά, ο Τίτος με λατρεύει (σ. 60).

Πράξη Γ΄ Οι δύο ανδρικοί χαρακτήρες, του Αντίοχου και του Τίτου, στους οποίους αφιερώνονται εναλλάξ η πρώτη και η δεύτερη πράξη, συναντώνται επιτέλους. Ο Τίτος εκφράζει την έκπληξή του για την ξαφνική αναχώρηση του Αντίοχου αλλά δεν ζητά να μάθει τους λόγους. Ο Τίτος του ανακοινώνει ότι πρέπει να αφήσει τη Βερενίκη: Ο αυτοκράτορας κι αν είμαι εγώ, τι φρίκη! Την Πλάση έχω στα χέρια μου, ο κόσμος μου ανήκει. Μπορώ να στέψω βασιλείς ή να τους καταργήσω, Μα την καρδιά μου δεν μπορώ, εγώ να την ορίσω! (σ. 64). Ο έρωτας ηττάται από την Τιμή. Ο Τίτος ζητά τη βοήθεια του Αντίοχου, τον εξουσιοδοτεί να ανακοινώσει στη Βερενίκη την απόφασή του, να της συμπαρασταθεί σαν φίλος, σύμμαχος στη δυστυχία της και σύντροφος και να την οδηγήσει πίσω στην Ανατολή (Σκηνή 1η).

Παρόλη την ενθάρρυνση του Αρσάκη, ο Αντίοχος δεν ξεχνά τα αισθήματα της Βερενίκης απέναντί του και παραπαίει ανάμεσα στην ελπίδα και στην ανησυχία. Αποφασίζει να μην είναι αυτός ο φορέας της κακής είδησης (Σκηνή 2η). Όμως η Βερενίκη εισέρχεται στη σκηνή και εξαναγκάζει τον Αντίοχο που παραμένει διστακτικός γιατί φοβάται ότι αν αποκαλύψει την αλήθεια θα τον μισήσει, να μιλήσει. Όταν μαθαίνει για τον χωρισμό εξουθενώνεται ψυχικά. Προσπαθεί να αποκρούσει την αλήθεια, θεωρώντας ότι ο Αντίοχος ψεύδεται (Σκηνή 3η): Θα το ευχόσουνα να σ’ είχα εγώ πιστέψει. Όχι, είναι όλα ψέματα. Μα ό,τι κι αν συμβαίνει, Χάσου από τα μάτια μου, σου είμαι για πάντα ξένη (σ. 76). Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε εδώ τη γενναιόδωρη στάση του Αντίοχου απέναντι στον αυτοκράτορα:

Θα πρέπει να του δώσω εδώ το δίκιο που του ανήκει. Ότι σπαράζει μια καρδιά που ευγενικά λατρεύει, Ερωτική απόγνωση όταν τη δυναστεύει, Είδα να νιώθει, να θρηνεί, βαθιά να σε πονάει! Όμως, αυτό τι οφελεί; Όσο κι αν σ’ αγαπάει. Μια ξένη είσαι βασίλισσα και τους Ρωμαίους θίγεις. Και πρέπει να χωρίσετε. Αύριο, εσύ θα φύγεις (σ. 75). Ο Αντίοχος περιμένει να νυχτώσει για να εγκαταλείψει τη Ρώμη καθώς και να βεβαιωθεί ότι η βασίλισσα δεν αναζήτησε, από απελπισία, να θέσει τέλος στη ζωή της (Σκηνή 4η).

Πράξη Δ΄ Η Βερενίκη, μόνη, εκφράζει τη βαθιά της συντριβή (Σκηνή 1η): Φοινίκη, μην αργοπορείς! Η ώρα δεν περνάει, Μένει ακίνητη, βαριά, μα η καρδιά πετάει, Αδημονεί, αγωνιά – σφίγγεται και πετρώνει, Όλη αυτή η αναμονή νιώθω να με σκοτώνει. Φοινίκη, μην αργοπορείς! Γιατί αργείς; Εμπρός μου, Οι πιο απαίσιοι οιωνοί σκοτείνιασαν το φως μου. Φοινίκη, ούτε που θέλησε καν να σου απαντήσει. Μ’ έχει, ο αχάριστος, σκληρά, ολότελα αγνοήσει. Ο Τίτος φεύγει, κρύβεται, φοβάται την οργή μου (σ. 79).

Η Φοινίκη την πληροφορεί ότι μίλησε στον αυτοκράτορα πιυ είναι απελπισμένος και δάκρυσε μπροστά της. Θα έρθει να συναντήσει τη Βερενίκη και η ακόλουθός της την προτρέπει να σιγυριστεί. Ωστόσο η Βερενίκη δεν επιθυμεί να κρύψει τη συντριβή της γιατί πιστεύει ότι μόνο η ορατή εικόνα της απελπισίας της είναι δυνατόν να συγκινήσει τον Τίτο (Σκηνή 2η). Ο Τίτος στέλνει τον Πάουλο να αναγγείλει στη Βερενίκη πως θα τη συναντήσει και μένει μόνος (Σκηνή 3η). Μονόλογος του Τίτου. Αναρωτιέται για τη στάση που πρέπει να κρατήσει. Αναζητά αιτιολογήσεις για να αναιρέσει την απόφασή του αλλά η αυτοκρατορική του «τιμή» (το θλιβερό του χρέος) τίθεται υπεράνω των αισθημάτων του (Σκηνή 4η).

Έρχεται η Βερενίκη. Είναι εκτός εαυτού (Αφήστε με, σας λέω˙ / Οι συμβουλές σας, μάταιες. Με πνίγει ο εαυτός μου.) Ξεσπούν και οι δύο σε δάκρυα. Κι όλος ο κόσμος έκθαμβος ας δει τώρα μπροστά του Πώς κλαίει ένας αυτοκράτορας και η βασίλισσά του. Γιατί θα πρέπει εσύ κι εγώ να χωριστούμε, τώρα (σ. 85). Δυνατή σκηνή, η Βερενίκη ξεδιπλώνει το πάθος της αλλά και τον δυναμισμό της. Ο Τίτος είναι αμφίρροπος, κατορθώνει όμως να πάρει μια απόφαση που τη θεωρεί «ρωμαϊκή». Όταν σαν αυτοκράτορας είδα μες στην ψυχή μου. Γνωρίζω τι μαρτύριο, τι φρίκη με προσμένει Και τι ζωή – σε θάνατο πια καταδικασμένη. Στον άλλο κόσμο είμ’ έτοιμος κιόλας να ταξιδέψω, Μα κι αν δεν ζήσω, αδιάφορο – πρέπει να βασιλέψω (σ. 87).

Η Βερενίκη που είχε δηλώσει έτοιμη να παραμείνει ως σύντροφός του (χωρίς γάμο), αντιτίθεται στη μονολιθικότητα ενός άδικου Νόμου: Ο νόμος είναι άδικος! Νόμος είναι κι αλλάζει – Μέσα σε θλίψη αιώνια θα σε καταδικάζει. Η Ρώμη, το συμφέρον της, το άτεγκτο Δίκαιό της; Κι ο έρωτας; Δικαίωμα δεν έχει; Απ’ το δικό της Πιο ιερό; Πες μου, λοιπόν. (σ. 90). Ο Τίτος «κλαίει, θρηνεί, σπαράζει», θεωρεί άθλο απαράμιλλο τον αποχωρισμό τους και παράδειγμα για τις μελλούμες γενιές. Η Βερενίκη ξαναβρίσκει την υπερηφάνειά της και εξέρχεται από τη σκηνή, αναγγέλλοντας τη μόνη διέξοδο που της απομένει, τον επικείμενο θάνατό της (Σκηνή 5η). Ο Τίτος συγκρίνει τον εαυτό του με τον Νέρωνα (Έχω ψυχή βαρβάρου. / Τον εαυτό μου τον μισώ. Του Νέρωνα η φρίκη / Δεν φτάνει σε ωμότητα αυτή την καταδίκη.)και βυθίζεται μέσα στον πόνο (Σκηνή 6η).

Ο Αντίοχος τον ενθαρρύνει να πάει να βρει τη βασίλισσα που, κλαίγοντας, επιζητά να θέσει τέλος στη ζωή της(Σκηνή 7η). Οι εκπρόσωποι της Ρώμης έρχονται στο παλάτι. Ο Τίτος αποφασίζει χωρίς δισταγμό να τους συναντήσει αυτούς αντί για τη Βερενίκη (Σκηνή 8η ). (στην έκδοση του 1671, υπάρχει μια 9η σκηνή). Ο Αρσάκης ακούει τον Αντίοχο να εκφράζει την απελπισία του. Πράξη Ε΄ Η τελευταία πράξη ξεκινά με τον Αρσάκη να αναζητά χαρούμενος τον κύριό του (Σκηνή 1η). Ο Αρσάκης αναγγέλλει στον Αντίοχο ότι η Βερενίκη ετοιμάζεται να εγκαταλείψει τη Ρώμη ενώ ο Τίτος είναι άφαντος. Ο Αντίοχος δεν τολμά να πιστέψει το νέο (Σκηνή 2η).

Ο Τίτος καλεί τον Αντίοχο να δει για τελευταία φορά τον έρωτα που τρέφει για την αγαπημένη του. Εισέρχεται στο διαμέρισμα της Βερενίκης (Σκηνή 3η). Παρεξήγηση: Ο Αντίοχος φρονεί πως πρόκειται για συμφιλίωση. Εξέρχεται, αποφασισμένος να θέσει τέρμα στη ζωή του (Σκηνή 4η). Η Βερενίκη επιθυμεί να φύγει χωρίς να ακούσει τον Τίτο, που την αγαπά περισσότερο από ποτέ. Ενώ επαναλαμβάνει τα παράπονά της, ο Τίτος πληροφορείται από την επιστολή που της είχε αποσπάσει ότι η αναχώρησή της είναι προσποιητή και πως σχεδιάζει να θέσει τέρμα στη ζωή της. Στέλνει τη Φοινίκη να αναζητήσει τον Αντίοχο (Σκηνή 5η).

Ο Τίτος, μέσα από ένα μακρό μονόλογο, εξηγεί τα αισθήματά του, τους λόγους που τον κάνουν να δρα έτσι, την επιθυμία του να πεθάνει (Σκηνή 6η). Για πρώτη και τελευταία φορά οι τρεις ήρωες βρίσκονται μαζί. Ο Αντίοχος ομολογεί στον Τίτο ότι είναι αντίζηλός του και πως επιθυμεί να πεθάνει, η Βερενίκη παρεμβαίνει τότε και προφέρει τα λόγια του χωρισμού. Και οι τρείς θα ζήσουν, χωρισμένοι, συντηρώντας την ανάμνηση της ατυχούς ιστορίας τους (Σκηνή 7η).

[Τελευταία σκηνή – Αποχαιρετισμός.] Βερενικη (Στον Τίτο.) Ξέρεις ποια είμαι, κύριε. Ποτέ σου δεν είδες Να τρέφω ματαιόδοξες και ταπεινές ελπίδες. Η Ρώμη των Καισάρων της η αίγλη κι οι πορφύρες, Ξέρεις πως δεν με μάγεψαν κι αφότου εδώ με πήρες, Ήθελα αγάπη – ν᾽ αγαπώ και ν’ αγαπιέμαι μόνο. Λάθος. Πάντα με λάτρευες, πάντα για μένα ζούσες, Πάντα για μένα σπάραζες, είδα τα δάκρυά σου.

Μα η Βερενίκη ειν’ άξια γι᾽ αυτήν τη μέριμνά σου; Κι ο λαός; Που ανήσυχος σε βλέπει ερωτευμένο, Που έχει σε σένα εκστατικά το βλέμμα του στραμμένο, Τους πρώτους δρέποντας καρπούς της τόσης αρετής σου, Να στερηθεί την ηδονή, τώρα, της δύναμής σου; Νομίζω ότι σου χάρισα εδώ και πέντε χρόνια Και σήμερα αν φοβήθηκα κι αν γέμισα με πόνο, Ήταν γιατί φαντάστηκα πως πια δεν με ποθούσες.

Αγάπη ανυπόκριτη που θα κρατούσε αιώνια. Δεν μου αρκεί: Την ώρα αυτή που όλα είναι χαμένα, Μια ύστατη ανταπόδοση θα πάρεις από μένα: Θα ζήσω, θα’ μαι υπάκουη τυφλά στο πρόσταγμά σου. Χαίρε, βασίλεψε: Ποτέ δεν θα με δεις μπροστά σου. (Στον Αντίοχο) Όσο για σένα – θα᾽νιωσες και μόνος, βασιλιά μου, Πως δεν αφήνει ό,τι αγαπά με πάθος η καρδιά μου, Μακριά απ᾽ τη Ρώμη για να βρει κάποια αγάπη άλλη. Ζήσε και δείξε ολόκληρη την αντοχή σου πάλι. Κοίτα ο Τίτος... Κοίτα εγώ... Δες κι η ψυχή σου ας κρίνει

Τον αγαπώ και χάνομαι. Με θέλει και μ᾽ αφήνει. Τα δάκρυά σου, τον καημό πάρε μακριά απ᾽ το φως μου. Χαίρε: Κι ας γίνουμε κι οι τρεις το πρότυπο του κόσμου. Οι πιο βαθιά και τρυφερά κι άτυχα ερωτευμένοι, Που μες στη μνήμη οδυνηρά θα μείνουν χαραγμένοι. Με περιμένουν, έτοιμοι. Στο δρόμο τον δικό μου Θα πορευτώ μονάχη μου. (Στον Τίτο) Χαίρε... Αντιοχος Αλίμονό μου! Jean Racine, Βερενίκη, μετάφραση Στρατή Πασχάλη, σσ

À Titus. Mon coeur vous est connu, Seigneur, et je puis dire Qu’on ne l’a jamais vu soupirer pour l’empire. La grandeur des Romains, la pourpre des Césars N’a point, vous le savez, attiré mes regards. J’aimais, Seigneur, j’aimais, je voulais être aimée. Ce jour, je l’avouerai, je me suis alarmée. J’ai cru que votre amour allait finir son cours. Je connais mon erreur, et vous m’aimez toujours. Votre coeur s’est troublé, j’ai vu couler vos larmes. Bérénice, Seigneur, ne vaut point tant d’alarmes,

Ni que par votre amour l’univers malheureux, Dans le temps que Titus attire tous ses voeux, Et que de vos vertus il goûte les prémices, Se voie en un moment enlever ses délices. Je crois depuis cinq ans jusqu’à ce dernier jour 1490 Vous avoir assuré d’un véritable amour. Ce n’est pas tout, je veux en ce moment funeste Par un dernier effort couronner tout le reste. Je vivrai, je suivrai vos ordres absolus. Adieu, Seigneur, régnez, je ne vous verrai plus

À Antiochus. Prince, après cet adieu, vous jugez bien vous-même Que je ne consens pas de quitter ce que j’aime, Pour aller loin de Rome écouter d’autres voeux. Vivez, et faites-vous un effort généreux. Sur Titus, et sur moi, réglez votre conduite. Je l’aime, je le fuis. Titus m’aime, il me quitte. Portez loin de mes yeux vos soupirs, et vos fers. Adieu, servons tous trois d’exemple à l’univers De l’amour la plus tendre, et la plus malheureuse, Dont il puisse garder l’histoire douloureuse. Tout est prêt. On m’attend. Ne suivez point mes pas. À Titus. Pour la dernière fois, adieu, Seigneur. Antiochus Hélas !

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Παρουσίαση με θέμα: "Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Σχετικά με το έργο

Σχόλια

Είσοδος

Σύνδεση μέσω των κοινωνικών δικτύων:

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Παρουσίαση με θέμα: "Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Σχετικά με το έργο

Σχόλια