BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων ( )

Παρουσίαση με θέμα: "BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων ( )"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (30.10.2014)

2

3 • Γεώργιος Παχυμέρης (1242 Νίκαια ≈ 1310): - Αξιωματούχος του πατριαρχείου (διάκονος, ιερομνήμων, υπομνηματογράφος, διδάσκαλος του αποστόλου, μέγας διδάσκαλος, πρωτέκδικος, δικαιοφύλαξ) - Βασικός ιστορικός των περιόδων βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ και του γιου και διαδόχου του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου με το έργο Συγγραφικαὶ Ἱστορίαι ( )

4 ● Το ιστορικό του έργο: - Τίτλος: Συγγραφικαὶ
● Το ιστορικό του έργο: - Τίτλος: Συγγραφικαὶ* Ἱστορίαι - Περίοδος αφήγησης: [σχεδόν ολόκληρη η βασιλεία του Μιχαήλ Η΄ ( ) και μέρος της βασιλείας του Ανδρονίκου Β΄ ( )] - Συνεχίζει το ιστορικό έργο του Γεωργίου Ακροπολίτη. - Δομή του έργου: 13 βιβλία (Λόγοι),** 6 για τη βασιλεία του Μιχαήλ Η΄ και 7 για τη βασιλεία του Ανδρονίκου B΄ * Με το επίθετο συγγραφικαὶ να ενέχει την έννοια του σύγχρονου-αυτόπτη αφηγητή. ** Επίσης ο όρος λόγος φαίνεται να έχει τεχνική σημασία και να σημαίνει την ρητορική κατασκευή, το οργανωμένο λογοτεχνικά κείμενο.

5 ● Το υπόλοιπο ποικίλο συγγραφικό έργο του Γεωργίου Παχυμέρη, εκπαιδευτικό, φιλοσοφικό και επιστημονικό: - Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων, αριθμητικής, μουσικής, γεωμετρίας και αστρονομίας (Τετράβιβλος) - Τα προγυμνάσματα και οι ρητορικές του μελέτες (13 στον αριθμό) - Σχόλια στο έργο του Αριστοτέλη - Υπόμνημα στον Παρμενίδη - Το δοκίμιο «περὶ τῶν διαλεκτικῶν τόπων τοῦ Βοηθίου» - Σχόλια στην Ιλιάδα του Ομήρου - Σχόλια στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη - Σύντομη πραγματεία περί του Αγίου Πνεύματος - Αυτοβιογραφικό ποίημα - Σχηματικό ποίημα - Επίγραμμα για τα σχόλια στα Φυσικά του Αριστοτέλη - Έμμετρος πρόλογος στα αριστοτελικά σχόλια - Έμμετρος πρόλογος στην Τετράβιβλο ...

6 ● Ξεκινάμε από τους τίτλους των πρώτων κεφαλαίων στο πρώτο μέρος (λόγο) του ιστορικού του έργου.* Όπως φαίνεται από τα πρώτα κεφάλαια υπάρχει μία λογική εισαγωγής στο έργο του, καθώς τα πρώτα έξι (α΄-Ϛʹ) κεφάλαια εξηγούν κατά κάποιο τρόπο τη βασική αλλαγή σε σχέση με το παρελθόν, δηλαδή πώς ενώ στο μέσο Βυζάντιο φρόντιζαν πρώτα απ’ όλα τα σύνορά τους και τη Μικρά Ασία (τη Ρωμαΐδα ή Ρωμανία αλλιώς), στην εποχή που θα αφηγηθεί ιστορικά ο Παχυμέρης, αυτή η κατάσταση έχει αλλάξει και η εξασθένιση των ανατολικών συνόρων είναι ένα γεγονός που θα καθορίσει στο εξής τις ιστορικές εξελίξεις. Μετά τα εισαγωγικά κεφάλαια μπαίνει πλέον στο προσκήνιο ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος και τα τελευταία χρόνια του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, εξελίξεις γνωστές και από την αφήγηση του Ακροπολίτη. * Δείτε το σχετικό αρχείο με τους τίτλους όλων των κεφαλαίων του έργου.

7 ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΧΥΜΕΡΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΕΚΔΙΚΟΥ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΦΥΛΑΚΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΛΟΓΟΥ αʹ. Προοίμιον τοῦ συγγραφέως καὶ περὶ τῆς ἀληθείας τῶν λεγομένων. βʹ. Παραίτησις τοῦ μὴ τὰ πρότερα ἢ κατὰ τὸν συγγραφέα λέγειν. (5) γʹ. ῞Οπως οἱ παλαιοὶ κατωχύρουν τὰς ἄκρας. δʹ. ῞Οπως τῶν ἐν ταῖς ἄκραις ἐπεμελοῦντο ἀνδρῶν καὶ πραγμάτων. εʹ. ῞Οπως, παρὰ τῶν Ἰταλῶν ἁλούσης πάλαι τῆς πόλεως, ἐξησθένησαν τὰ κατὰ τὴν ἀνατολήν, καὶ τὰ κατὰ τὸν Χαδηνόν. Ϛʹ. ῞Οπως οἱ Πέρσαι κατέσχον τὰ τῆς ῾Ρωμαΐδος ὄρη.  (10) ζʹ. ῞Οπως ἐπὶ τοῦ βασιλέως Ἰωάννου ἐπὶ τῇ εἰς βασιλεῖς πίστει ὁ Παλαιολόγος Μιχαὴλ κατησφαλίζετο. ηʹ. ῞Οπως ὁ δεύτερος Λάσκαρις βασιλεύς, πολλοὺς τῶν ἐν ἀξιώμασιν ὑπερορῶν, ἑτέρους ἀντικαθίστη. θʹ. ῞Οπως ὁ Κότυς τὸν Παλαιολόγον παρασκευάζει αὐτομολῆσαι πρὸς  (15) Πέρσας. ιʹ. ῞Οπως, πάλιν ἐπανελθὼν καὶ δεχθεὶς ἐκ μεσιτείας τοῦ ᾿Ικονίου, στέλλεται στρατηγὸς ἐν τοῖς κατὰ δύσιν συνάμα τῷ Δυρραχίου Χαλκούτζῃ.

8 ιαʹ. ῞Οπως ἀποστέλλεται Χαδηνὸς ἀναγαγεῖν τὸν Παλαιολόγον σιδηρόδετον
ιαʹ. ῞Οπως ἀποστέλλεται Χαδηνὸς ἀναγαγεῖν τὸν Παλαιολόγον σιδηρόδετον (20) καὶ τὰ ἐπὶ τούτοις συμβάντα καὶ ὅπως ἀχθεὶς καθείργνυται. ιβʹ. ῞Οπως νοσῶν ὁ βασιλεὺς πάντας ἐπὶ μαγείαις ὑπώπτευε καὶ τὰ κατὰ τὴν μεγάλην δομεστίκισσαν Μαρίαν, εἴτ’ οὖν Μάρθαν. ιγʹ. Θάνατος τοῦ βασιλέως Θεοδώρου καὶ τὰ ἔτι ζῶντος αὐτοῦ κατορθώ- ματα (25) ιδʹ. ῞Οπως ἐπαιδεύετο ὁ Λάσκαρις Θεόδωρος παρὰ τοῦ πατρὸς ᾿Ιωάννου, εἰς βασιλείαν ἀναγόμενος. ιεʹ. ῞Οπως ὁ πρωτοβεστιάριος Γεώργιος ὁ Μουζάλων τοῦ μειρακίσκου ᾿Ιωάννου ἐπετρόπευεν. ιϚʹ. Δημηγορία τοῦ πρωτοβεστιαρίου Μουζάλωνος.  (5) ιζʹ. ᾿Απολογία πρὸς τὴν δημηγορίαν τοῦ Παλαιολόγου. ιηʹ. ᾿Επίθεσις κατὰ τῶν Μουζαλώνων. ιθʹ. ῞Οπως παρὰ τοῦ στρατοῦ ἐτολμήθη ὁ φόνος τοῖς Μουζάλωσιν. κʹ. ῞Οπως τῶν μεγιστάνων διὰ ταῦτά τινες ἀπεχώρουν, οἱ δὲ καὶ μένοντες ἐφυλάττοντο (10) καʹ. ῞Οπως ἐφιλονείκουν οἱ ἄρχοντες περὶ τὴν τοῦ βασιλέως κηδεμονίαν. κβʹ. ῞Οπως προετιμήθη τῶν ἄλλων ὁ Παλαιολόγος εἰς τὴν τοῦ ἀφήλικος βασιλέως ἐπιτροπήν, καὶ τοῦ πατριάρχου ἀπόντος. κγʹ. ῞Οπως ὁ Παλαιολόγος ἐτιμήθη εἰς μέγαν δοῦκα. κδʹ. ῞Οπως νοσήσας ὁ βασιλεὺς ᾿Ιωάννης ὁ τοῦ Θεοδώρου πατὴρ πολλὰ (15) τοῖς πένησιν ἐχορήγησεν. κεʹ. ῞Οπως ἐπιπολαίως ὁ μέγας δοὺξ τῶν βασιλικῶν χρημάτων ἁπτόμενος περιεποίει ἑαυτῷ τὴν τῶν πολλῶν εὔνοιαν. ...

9 ● Εκτός από την καθαρά ιστορική στόχευση και ερμηνεία του Παχυμέρη, την ανίχνευση των αιτίων για τα γεγονότα και την τροπή των εξελίξεων, αλλά και την ερμηνεία τους, τη συμμετοχή των προσώπων σ’ αυτά, υπάρχουν και κεφάλαια, όπως το παρακάτω (κεφ. δ΄ από τον τρίτο Λόγο της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄) για το ζώο καμηλοπάρδαλη που φανερώνει μια διαφορετική λογική για το ιστορικό έργο εκείνη την εποχή, με σαφώς ένα πιο διδακτικό τόνο, όπως αναφέρει και το ίδιο το κείμενο στην αρχή.

10

11 δ΄. Περὶ καμηλοπαρδάλεως, ὁποῖόν ἐστιν
δ΄. Περὶ καμηλοπαρδάλεως, ὁποῖόν ἐστιν. Ἐν δὲ τοῖς χαρίσμασιν ἦν καὶ καμηλοπάρδαλις, ζῷον ἀσύνηθες καὶ θαυμάσιον, περὶ οὗ ὀλίγα βούλομαι λέγειν, τοῖς μὲν ἰδοῦσιν ὑπόμνησιν, τοῖς δὲ μὴ θεασαμένοις διδασκαλίαν. Σῶμα τούτῳ μέτριον κατ’ ὄνους οὓς κάνθωνας ὀνομάζομεν· δέρμα κατὰ παρδάλεις λευκὸν καὶ πυρραῖς φολίσι κατάστικτον· θέσις σώματος κατὰ τὰς καμήλους ἐξ ὀπισθίων βουβώνων ἐς ὤμους ἀνωφερές, τῶν ἐμπροσθίων ποδῶν ὑπερκειμένων αὐτάρκως τῶν ὄπισθεν· τράχηλος κατὰ γεράνους ἐπὶ μήκιστον ἐκτεινόμενος καὶ ἐς κεφαλὴν ἀναγόμενος, ὡς ἀγέρωχον τὸ ζῷον ἐγκαθιστᾶν· κεφαλὴ βαιὰ καὶ καμηλοειδὴς τῷ σχήματι· λευκὸν τὴν κοιλίαν, καὶ ἀπὸ τραχήλου διὰ ῥάχεως πάσης καὶ ἕως οὐρᾶς μετρίας γραμμὴν ἐπὶ στάθμην μέλαιναν ἰθύντατα περικείμενον· πόδες λεπτοὶ κατ’ ἐλάφους καὶ διχηλοῦντες. Ἥμερον δ’ ἄλλως, ὡς καὶ παισὶ παίζεσθαι ἀγόμενον ἐκ ῥινός, καὶ πειθήνιον ἐς ὅπου θέλοις ὁρμᾶν· ποηφάγον καὶ ἄρτῳ καὶ κριθῇ κατὰ τὸ πρόβατον ψωμιζόμενον· τὸ δ’ ἦθος χειρόηθες. Ἡ δ’ ἄμυνα τούτῳ πρὸς τὸ λυποῦν - τῷ μεγίστῳ γὰρ μέρει καὶ τοῦτο φιλοτιμεῖται τοῖς ζῴοις ἡ φύσις, ὡς, εἴ τις ἐπιτίθοιτο, προσαμυνεῖσθαι – οὐχ ὁπλῇ κατὰ τοὺς ἵππους, οὐ κέρατι κατὰ βοῦς – οὐδὲ γὰρ κέρασιν ἔστεπται -, οὐκ ὀδόντι κατὰ τοὺς κάπρους, οὐκ ὄνυξι κατὰ τὰς γαλᾶς, μόνοις δὲ τοῖς ὀδοῦσιν, οἶμαι, διὰ δηγμάτων μετρίων, ὅσον καὶ ἀποσοβεῖν τὸ λυποῦν μὴ βλάπτον· οὐδὲ γάρ τις ἰὸς τοῖς ὀδοῦσιν ἐντέθραπται κατ’ ἐκεῖνα ἃ δὴ τοῖς τοιούτοις ἡ φύσις ὁπλίζει. Τοῦτο, ὡσεί τι τέρας, ἐκεῖθεν πρὸς βασιλέα διακομισθέν, ἑκάστης θέαμα ἦν καὶ τρυφὴ τοῖς ὁρῶσι δι’ ἀγορᾶς ἑλκόμενον. Γεώργιος Παχυμέρης (εκδ. Failler 1984), τ. 1, σ

12 Μετάφραση του προηγούμενου αποσπάσματος: δ΄
Μετάφραση του προηγούμενου αποσπάσματος: δ΄. Για την καμηλοπάρδαλη, τι είδους (ζώο) είναι. Και ανάμεσα στα δώρα ήταν και μια καμηλοπάρδαλη, ένα ασυνήθιστο και παράξενο ζώο για το οποίο θέλω να πω δυο λόγια, για να το θυμηθούν όσοι το έχουν δει και να το μάθουν όσοι δεν το γνωρίζουν. Το σώμα του είναι μέτριο (στο μέγεθος) όπως τους γαϊδάρους που τους λέμε κάνθωνες· το δέρμα της είναι όπως στις λεοπαρδάλεις άσπρο και διάστικτο με κόκκινες βούλες· η θέση του σώματος όπως τις καμήλες από το πίσω μέρος των βουβώνων έως τους ώμους είναι ανηφορικό, καθώς τα μπροστά πόδια υπερτερούν αρκετά (σε ύψος) σε σχέση με τα πίσω· ο λαιμός εκτείνεται σε μεγάλο μάκρος όπως τους πελαργούς και ανεβαίνει στο κεφάλι, δίνοντας αίγλη στο ζώο· η κεφαλή είναι μικρή και στο ίδιο σχήμα με της καμήλας· άσπρο χρώμα περιβάλλει την κοιλιά, και από το λαιμό κατά μήκος όλης της πλάτης και μέχρι το μέσο της ουράς μία γραμμή σε μαύρη επιφάνεια· τα πόδια είναι λεπτά όπως τα ελάφια και με δύο οπλές. Είναι ήμερη ώστε ακόμη και μικρά παιδιά να την παίζουν τραβώντας την από τη μύτη, αλλά και υπάκουη να την οδηγήσεις όπου θέλεις· τρώει χόρτα και ψωμί και κριθάρι, τρεφόμενη σαν το πρόβατο. Στο χαρακτήρα είναι υπάκουη. Ο τρόπος που αμύνεται απέναντι σε ό,τι του επιτίθεται -γιατί στις πιο πολλές περιπτώσεις δίνει κι αυτό το χάρισμα η φύση στα ζώα, για να αμύνονται σε όποιον τους επιτίθεται- δεν είναι οι οπλές όπως τα άλογα, ή τα κέρατα όπως τα βόδια -γιατί δεν έχει κέρατα στο κεφάλι του-, ούτε τα δόντια όπως τους κάπρους, ούτε τα νύχια όπως τις γάτες, αλλά μόνο με τα δόντια, πιστεύω, με μικρές δαγκωματιές, όσο χρειάζεται για να διώξει αυτό που της επιτίθεται, χωρίς να το βλάπτει· γιατί βέβαια δεν υπάρχει κανένα δηλητήριο μέσα στα δόντια της, όπως εκείνα που πολλές φορές έχει δώσει ως όπλο η φύση σε άλλα είδη. Αυτό λοιπόν ως άξιο θαυμασμού μεταφέρθηκε από εκεί στον αυτοκράτορα υπήρξε καθημερινό θέαμα και διασκέδαση για τους θεατές που το έβλεπαν να το τραβούν στην αγορά. ...

13

14 BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (6.11.2014)

15 ● Στοιχεία, άξια αναφοράς στο προοίμιο του έργου του Παχυμέρη:
● Στοιχεία, άξια αναφοράς στο προοίμιο του έργου του Παχυμέρη:* * Δείτε το σχετικό αρχείο (φωτοτυπίες που μοιράστηκαν στην τάξη) με το πρωτότυπο κείμενο και τις αντίστοιχες μεταφράσεις που θα αναρτηθούν στην πορεία των παραδόσεων

16 ● Καταρχήν αρκετά σημεία του προοιμίου παραπέμπουν σε αποσπάσματα κειμένων από την αρχαιότητα, κάποια από κλασικούς ιστορικούς, κάποια άλλα από κλασικά χωρία τραγικών και φιλοσόφων, όπου οι ιδέες τους ενισχύουν τη θεωρητική τοποθέτηση του Παχυμέρη περί ιστορίας. Παρακάτω τα σχετικά παραδείγματα, ...

17 ... όπως τον τρόπο με τον οποίο αυτοσυστήνεται ο συγγραφέας (Γεώργιος Παχυμέρης, Προοίμιο, εκδ. Failler, σ ) κατά τον Θουκυδίδη: ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΠΡΩΤΗ «Γεώργιος Κωνσταντινουπολίτης μὲν τὸ ἀνέκαθεν, ἐν Νικαίᾳ δὲ καὶ γεννηθεὶς καὶ τραφείς, ἐν Κωνσταντίνου δὲ καταστὰς αὖθις, ὅτε Θεοῦ νεύματι ὑπὸ Ῥωμαίους αὕτη ἐγένετο, ἔτη γεγονὼς εἴκοσιν ἑνὸς δέοντος τηνικάδε, καὶ κλήρῳ δοθεὶς θείῳ καὶ ἀξιώμασιν ἐκκλησιαστικοῖς διαπρέψας καὶ ἕως καὶ ἐς πρωτεκδίκου φθάσας τιμήν, ἔτι δὲ καὶ ἐν ἀνακτόρων εἰς δικαιοφύλακα τιμηθείς, τάδε ξυνέγραψεν, ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΩΝ Α (1.) Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνέγραψε τὸν πόλεμον τῶν Πελο- ποννησίων καὶ Ἀθηναίων, ὡς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους, ἀρξάμενος εὐθὺς καθισταμένου καὶ ἐλπίσας μέγαν τε ἔσεσθαι καὶ ἀξιολογώτατον τῶν προγεγενημένων, τεκμαιρόμενος ὅτι ἀκμάζοντές τε ᾖσαν ἐς αὐτὸν ἀμφότεροι παρασκευῇ τῇ πάσῃ (5) καὶ τὸ ἄλλο Ἑλληνικὸν ὁρῶν ξυνιστάμενον πρὸς ἑκατέρους, (2.) τὸ μὲν εὐθύς, τὸ δὲ καὶ διανοούμενον....

18 ... ή την άποψη περί της καταλυτικής δύναμης του χρόνου, να σβήνει όλα όσα έρχονται στο φως (Γεώργιος Παχυμέρης, Προοίμιο, εκδ. Failler, σ ), μια άποψη που ανακαλεί χωρία από τον Ηρόδοτο και τον Σοφοκλή, όπως φαίνεται παρακάτω: «... ὡς ἂν μὴ ὁ ξύμπας χρόνος, φύσιν ἔχων τὰ πολλὰ κρύπτειν συχναῖς κυκλικαῖς περιόδοις, καὶ τάδ’ ἀφανίσειε, κατὰ μικρὸν ἐξίτηλα τῇ παραδρομῇ γιγνόμενα, διὰ τὸ φανέντα κρύπτεσθαι πάντα ἀνάγκην εἶναι, ὥς πού τις τῶν σοφῶν ἔφη καὶ ἀληθῶς ἐγνωμάτευσεν, ...» (ΗΡΟΔΟΤΟΣ, Προοίμιο) Ἡροδότου Θουρίου ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρ- βάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλέα γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι’ ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Αίας, στ ἅπανθ’ ὁ μακρὸς κἀναρίθμητος χρόνος φύει τ’ ἄδηλα καὶ φανέντα κρύπτεται·...

19 ή λίγο παρακάτω (Γεώργιος Παχυμέρης, Προοίμιο, εκδ. Failler, σ. 25
... ή λίγο παρακάτω (Γεώργιος Παχυμέρης, Προοίμιο, εκδ. Failler, σ ), ανακαλώντας την άποψη περί διπλής άγνοιας από τους Νόμους του Πλάτωνα, όταν κάποιος νομίζει ότι γνωρίζει κάτι που δεν γνωρίζει: «... ὡς ἐκεῖθεν μὲν τῆς ἁπλῆς εἰσαγομένης ἐκείνης ἀγνοίας ἐξ ἧς οὐ μῶμος προστρίβεται, ἐντεῦθεν δὲ τῆς διπλῆς, ὥστε μὴ εἰδέναι συμβαίνειν τὸν εἰδέναι οἰόμενον, οὗ δὴ καὶ χεῖρον οὐδέν. ...» ΠΛΑΤΩΝ, Νόμοι, 863c ... Τρίτον μὴν ἄγνοιαν λέγων ἄν τις τῶν ἁμαρτημάτων αἰτίαν οὐκ ἂν ψεύδοιτο· διχῇ μὴν διελόμενος αὐτὸ ὁ νομο- θέτης ἂν βελτίων εἴη, τὸ μὲν ἁπλοῦν αὐτοῦ κούφων ἁμαρτη- μάτων αἴτιον ἡγούμενος, τὸ δὲ διπλοῦν, ὅταν ἀμαθαίνῃ τις μὴ μόνον ἀγνοίᾳ συνεχόμενος ἀλλὰ καὶ δόξῃ σοφίας, ὡς  (5) εἰδὼς παντελῶς περὶ ἃ μηδαμῶς οἶδεν, ...

20 - Κατά δεύτερο, εκτός από τις απόψεις που εκθέτει ο συγγραφέας Γεώργιος Παχυμέρης για τη μέθοδο που θα ακολουθήσει στην ιστορική του αφήγηση* στο κεφάλαιο α΄ (για την αυτοψία και την επιβεβαίωση όσων αναφέρει, για την καταλυτική δύναμη του χρόνου, για τη αλήθεια ως ψυχή της ιστορίας, για την απουσία μεροληψίας στο έργο του, για τη διπλή άγνοια, όταν κάποιος «δεν ξέρει ότι δεν ξέρει», για την αίσθησή του για την αρνητική κατάληξη των υποθέσεων της αυτοκρατορίας) καταλήγει στο τέλος του β΄ κεφαλαίου (εκδ. Failler, σ ) στο βασικό αίτιο ασφάλειας και ομαλότητας στο παρελθόν, που τώρα πλέον έχοντας εκλείψει, επιφέρει την ανατροπή και την σύγχυση των πάντων. Αυτό το αίτιο φαίνεται να συνδέεται με την απώλεια της Μικράς Ασίας και την εξασθένιση των ανατολικών συνόρων, όπως ήδη αναφέρθηκε: « ... Ἓν δὲ καὶ μόνον τέως λεκτέον ἐστί, καὶ ἴσως οὐ περιττόν, ὅτι καὶ μόνον ἐκεῖνό τινες αἰτιῶνται καὶ τῆς τότε τῶν πραγμάτων ἀσφαλείας καὶ καταστάσεως καὶ τῆς νῦν ἀνατροπῆς καὶ συγχύσεως, πλὴν οὐ κατὰ ταὐτὸν οὕτως ἔχον, ἀλλὰ παρὸν μὲν καὶ ὡς ἐχρῆν τελούμενον ἀσφαλείας, ἀπὸν δὲ καὶ ὡς οὐκ ἐχρῆν παρορώμενον τῆς παρούσης συγχύσεως * Δείτε το αρχείο με τη μετάφραση των αποσπασμάτων, όπως και το αντίστοιχο από το βιβλίο του Λαμπάκη, για το ιστορικό έργο του Παχυμέρη.

21 ● Η λέξη. Μ. Α. Ρ. Π. Ο. Υ. :. Μια κατασκευασμένη προφητεία;. (εκδ
● Η λέξη Μ. Α. Ρ. Π. Ο. Υ.: Μια κατασκευασμένη προφητεία;* (εκδ. Failler, σ ) Η λέξη που ακούει ο μητροπολίτης Δυρραχίου, λίγο πριν τη λειτουργία που έκανε για τη σωτηρία του Μιχαήλ από την επικείμενη σύλληψή του, όπως είχε διαταχθεί από τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη. Μια λέξη που τα αρχικά της προμήνυαν τη μελλοντική ανάρρηση του Μιχαήλ Παλαιολόγου στον αυτοκρατορικό θρόνο: «Μιχαήλ ... ἄναξ Ῥωμαίων Παλαιολόγος ὀξέως ὑμνηθήσεται, ...» λέει το κείμενο (σ ), σε μία φράση που αποτελούσε την ερμηνεία από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Μανουήλ Δισύπατο. Στην αμέσως επόμενη φράση μέχρι το τέλος του αποσπάσματος ο Παχυμέρης υπονομεύει την αλήθεια της προφητείας (σ ) δίνοντας μια διαφορετική ερμηνεία που δε στηρίζεται στο θαύμα αλλά στην κατασκευή της προφητείας από τους δύο μητροπολίτες, ώστε να δώσουν θάρρος στον Μιχαήλ Παλαιολόγο πριν τη σύλληψή του. * Για ανάλογες κατασκευασμένες περιπτώσεις προφητειών στη βυζαντινή ιστοριογραφία δείτε το αναρτημένο στο student άρθρο, Κ. Mουστάκας, Μαμάϊμι. Συμβολή στη μελέτη της χρησμολογικής παράδοσης κατά την εποχή της άλωσης, Αριάδνη 14 (2008),

22 ● Είναι εμφανές από το παραπάνω κεφάλαιο και τη διεισδυτική ιστορική ματιά του Παχυμέρη ότι ήδη πριν ο Μιχαήλ γίνει αυτοκράτορας, υπήρξαν κινήσεις που προμήνυαν την ανέλιξή του στα αξιώματα και την άνοδό του στον θρόνο. Ανεξάρτητα αν οι πληροφορίες αυτές (όπως εδώ ο χρησμός MAΡΠΟΥ) υπήρξαν ιστορικά αληθινές ή ψεύτικες, η ίδρυση μιας καινούργιας αυτοκρατορικής δυναστείας από τον -στην ουσία- σφετεριστή Μιχαήλ Η΄, ενισχύθηκε από την αφήγηση των ιστορικών (βλ. Ακροπολίτη), τη νοηματοδότηση νέων συμβόλων (βλ. τη ευρεία χρήση του δικέφαλου αετού· στην επόμενη διαφάνεια ένα παράδειγμα από τη βενετοκρατούμενη Κρήτη), αλλά και ελέγχθηκε πολλαπλά. Αυτό θα φανεί τόσο από την ερμηνευτική ματιά του Παχυμέρη ο οποίος δε μένει σε μία εκδοχή αλλά βλέπει σφαιρικά τα γεγονότα, όσο και από τις πολλές συγκρούσεις της πρώιμης παλαιολόγειας εποχής, όταν στην ουσία η εξουσία των Παλαιολόγων έρχεται αντιμέτωπη με διαδοχικές προκλήσεις.

23

24 ● «Η φλογέρα του βασιλιά»: (ΙΙ. κεφ. κα΄. σ. 175. 12-177
● «Η φλογέρα του βασιλιά»: (ΙΙ. κεφ. κα΄. σ Η αφήγηση για την ανεύρεση του λειψάνου ενός αυτοκράτορα από το ένδοξο παρελθόν, του Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου (περίοδος βασιλείας )

25

26 Ακόμη και σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης, αλλά και σε διάφορα άλλα σημεία της πόλης σώζονται ταφικές λάρνακες (σαρκοφάγοι), (δείτε την επόμενη εικόνα) σκαλισμένες από ιδιαίτερης πολυτέλειας πετρώματα, ώστε είναι πολύ πιθανόν αυτές να προέρχονται από τους τάφους των βυζαντινών αυτοκρατόρων κυρίως από τον ναό των Αγίων Αποστόλων, αλλά και άλλους ναούς-μαυσωλεία που λεηλατήθηκαν κατά την Δ΄ Σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης το Τι σχέση έχουν όμως αυτά με το παρόν κεφάλαιο; Εδώ μια ομάδα αξιωματούχων του Μιχαήλ Η΄ και η συνοδεία τους, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Γαλατά, κάνουν μια βόλτα από την άλλη πλευρά των τειχών (δυτικά) κοντά στο λεγόμενο Έβδομο. Πέφτουν πάνω σε ένα ερειπωμένο μοναστήρι όπου βρίσκουν διαπομπευμένη τη σορό του ένδοξου αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου, με μια φλογέρα στο στόμα του. (σύμβολο έμπνευσης για τον Κωστή Παλαμά) Πληροφορούν τον Μιχαήλ και με τιμές αυτοκρατορικές πηγαίνουν το λείψανο στη σκηνή του, μέχρι να το ενταφιάσουν στη Σηλυβρία. Άλλο ένα κεφάλαιο που «ξεκάρφωτα» αφηγείται ο Παχυμέρης για να τονίσει το ιδεολογικό βάρος της κίνησης. Ένα κατάλοιπο από τη αυτοκρατορική σειρά των αυτοκρατόρων βρίσκεται και πάλι και αποκαθίσταται· ο Μιχαήλ δε χάνει ευκαιρία αποδίδοντάς του τις τιμές που πρέπουν, αλλά και κάνοντας μια κίνηση συμβολική που τον συνδέει με την αυτοκρατορική εξουσία και τη νομιμότητα του θρόνου της Κωνσταντινούπολης.

27

28 ● Χαρακτηριστικά για τη διαφορετική οπτική του Παχυμέρη είναι τα κεφάλαια του πρώτου λόγου για το θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, (εκδ. Failler, Ι. κεφ. ιγ΄, σ ) αλλά και τη βασιλική παιδεία που είχε λάβει από τον πατέρα του. (εκδ. Failler, Ι. κεφ. ιδ΄, σ ) Από τη μια στο πρώτο απόσπασμα το τέλος του Θεοδώρου Β΄ δίνεται με ξεκάθαρα θετικό τρόπο σε σχέση με τον Ακροπολίτη, ενώ τονίζονται οι αρετές του κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (οξύνους, μεγαλόφρων, γενναίος, «φιλολογώτατος», γενναιόδωρος κ.ο.κ.). Από τη άλλη η βασιλική παιδεία που είχε πάρει από τον πατέρα του Ιωάννη Γ΄ ήταν η μεγαλύτερή του βασιλική αρετή. Είναι εμφανές ότι ο Παχυμέρης δίνει μια εκδοχή, πιο θετική για τη δυναστεία των Λασκαριδών.

29 ιγʹ. Θάνατος τοῦ βασιλέως Θεοδώρου καὶ τὰ ἔτι ζῶντος αὐτοῦ κατορθώματα
ιγʹ. Θάνατος τοῦ βασιλέως Θεοδώρου καὶ τὰ ἔτι ζῶντος αὐτοῦ κατορθώματα. Τοῦ δ’ αὐτοῦ χρόνου πρὸς τὸ φθινοπωρινὸν ἀποκλίνοντος, ἐπὶ τέτρασι παισὶ μεταλλάττει τὸ βιοῦν ὁ κρατῶν, τρισὶ μὲν θηλυτέραις, ἑνὶ δ’ ἐνναέτει ἄρρενι παππωνυμοῦντι τῷ Ἰωάννῃ· ... Ὃ δὴ καὶ προεσήμηνέ τι σημεῖον· ἥλιος γὰρ ἐκλελοίπει ἐφ’ ὥραν, τρίτην ὥραν τῆς ἕκτης ἡμέρας, καὶ βαθὺ σκότος τὸ πᾶν κατειλήφει, ὥστε καὶ ἄστρα φανῆναι κατ’ οὐρανόν. Καὶ δὴ ἁρπάζεται καὶ πρὸ ὥρας ἀνὴρ βασιλικῶς μὲν καὶ γεννηθεὶς καὶ τραφείς, βασιλικῶς δ’ ἀναχθείς τε καὶ παιδευθείς, κἂν εἰ τῷ πατρὶ οὐ προσεῴκει τὸ βαθύ τε καὶ συνετόν, πρὸς ὅ τι λέξοι καὶ πράξοι, καὶ τὸ τῆς γνώμης στερρόν τε καὶ ἀμετάθετον, ἀλλ’ οὖν ἐκ πάππου μὲν ἔχων τὸ ἐς πάντ’ ὀξὺ καὶ μεγαλόφρον καὶ ἀρεϊκόν, ἐκ δὲ μητρὸς τὸ φιλοδωρότατον, ὡς ὅλαις χερσὶ τοῖς ὑπηκόοις τὰ χρήματα ἐξαντλεῖν καὶ ἐξαντλοῦντα οὐχ ὅπως ἀνιᾶσθαι, ἀλλὰ καὶ χαίρειν, φιλολογώτατος δ’ ἐς τὰ μάλιστα ὤν, καὶ πᾶσι μὲν λογίοις εὐεργετικῶς προσφερόμενος, οὐχ ἧττον δὲ καὶ αὐτὸς λογικῇ παιδείᾳ προσεσχηκώς, οὐ μᾶλλον ἐκ μαθήσεως ἢ φύσεως τὴν περὶ τὸ γράφειν δύναμιν ἔχων, ὡς καὶ πολλὰ ἐπιρρύδην ἐκτιθέναι, εἰ μόνον ὁρμήσειεν· ἔδει γάρ, καὶ σιωπῶ τὰ πλεῖστα, ... πᾶσι γὰρ ἐξ ἴσου τὸ βασιλικὸν ἀνεξαντλήτως ἐπέχεεν ἔλεος, ...

30 ιδʹ. Ὅπως ἐπαιδεύετο ὁ Λάσκαρις παρὰ τοῦ πατρὸς Ἰωάννου, εἰς βασιλείαν ἀναγόμενος. Ὃς ἐπεί ποτε καὶ χρυσοφορῶν ἐξῄει εἰς κυνηγέσιον, ὑπέστρεφε μὲν ἐκεῖνος ἐκεῖθεν, συνήντα δὲ κατὰ τὸ προστυχὸν τῷ πατρί, καὶ δὴ προσκυνήσαντί οἱ μὴ βλέπειν ἐκεῖνος μηδὲ προσέχειν προσεποιεῖτο καὶ προσιόντος ἠμέλει· ὃ δὴ καὶ συμβαῖνον ὀργῆς πρὸς αὐτὸν πατρόθεν σημεῖον, ὅπερ καὶ ἀληθὲς ἦν, ἔδοξεν. Ὅθεν ἀλύων καὶ ὅ τι ἁμάρτοι διανοούμενος καὶ ζητῶν, πρόσεισιν οὐ μάλα θαρρούντως τῷ πατρὶ κατ’ ἰδίαν. Ὁ δ’ ἰδὼν εὐθέως καὶ ἀλαστήσας πρὸς ἐκεῖνον οἷον, τὴν τῆς ἀμπεχόνης ἀκαιρίαν ὠνείδιζε καί· «Τί καλὸν συνειδὼς ἑαυτῷ δράσας Ῥωμαίους, ἔφη, τὰ ἐκείνων ἐκχέεις ἐν διατριβαῖς μηδὲν τὸ ἀναγκαῖον ἐχούσαις αἵματα· ἦ γὰρ οὐκ οἶδας, φησίν, αἵματα εἶναι Ῥωμαίων τὰ χρυσόσημα ταῦτα καὶ σηρικά, οἷς ὑπὲρ ἐκείνων ἔδει χρῆσθαι, ἐκείνων γε οὖσι; Ζητεῖς δὲ μαθεῖν καὶ ὑπὲρ ἐκείνων πότε; Ὅτε δηλαδὴ ἐπιστᾶσι πρέσβεσιν ἐξ ἀλλοδαπῆς τὸν ἐκείνων πλοῦτον λαμπρειμονοῦντες δηλοῦν ἔχοιμεν· ὁ γὰρ βασιλέων πλοῦτος πλοῦτος τῶν ὑπηκόων λογίζεται· παρ’ ἣν αἰτίαν καὶ τὸ εἰς δουλείαν καθυπείκειν ἑτέροις σφίσιν οὕτως ἔχουσι καὶ λίαν ἀπώμοτον· οἷς σὺ διακενῆς χρώμενος, οὐ λογίζῃ τὸ πλημμελὲς ὁπόσον;» Οὕτω καὶ ἐπὶ τοιούτοις ὁ εἰς βασιλείαν ἀναχθησόμενος ἐπαιδεύετο.

31

32 BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (13.11.2014)

33 ● Οι τελευταίες δύο προτάσεις των έξι εισαγωγικών κεφαλαίων στον πρώτο λόγο καταλήγουν με την εξής άποψη: «Επειδή λοιπόν έτσι είχαν τα πράγματα στην ανατολή και με τέτοιο τρόπο έφθαναν οι συμφορές, ποια τυχαία τροπή πήραν αργότερα τα εκεί πράγματα θα το πούμε αμέσως μετά, προσθέτοντας και τις αιτίες· μόλις λοιπόν πιάσουμε εκ νέου το λόγο (την αφήγηση του κειμένου), θα κάνουμε αρχή από αυτό ακριβώς το σημείο που είναι καλύτερο να αρχίσουμε.» Πρωτότυπο κείμενο: «Οὕτω δ’ ἐχόντων τῶν τῆς ἀνατολῆς καὶ οὕτω τῶν δυσχερῶν ἐπιόντων, ἐς ὃ τύχης ὕστερον τἀκεῖθι πράγματα προὔβησαν ἐσαῦθις ἐροῦμεν, προσθέντες καὶ τὰς αἰτίας· τέως δ’ οὖν ἐπαναλαβόντες τὸν λόγον, τὴν ἀρχήν, ἐξ οὗπερ καὶ οὐ χεῖρον ἄρχεσθαι, καταστήσομεν.» (I. κεφ. 6, σ )

34 ● Είναι εμφανές ότι ο ιστορικός θα αναζητήσει τις αιτίες των πραγμάτων.

35 ● Ο Παχυμέρης πράγματι προβαίνει σε μια περισσότερο σφαιρική και σε βάθος ανάλυση της αφήγησης, βλέποντας τα γεγονότα από όλες τις πλευρές: - Παρουσιάζει τον Θεόδωρο Β΄, ως έρμαιο της επιληψίας του (Ι. κεφ. η΄, σ : «—ἡ γὰρ νόσος ἐπεισπεσοῦσα καὶ μᾶλλον τρύχουσα ἔπειθε δεινὰ ὑπιδέσθαι—» και σ : «οὐ γὰρ ἀναπνεῖν εἴα ἐκεῖνον ἡ νόσος, νύκτωρ καὶ μεθ’ ἡμέραν τὰ μὴ καλὰ φανταζόμενον.») - Από την άλλη πλευρά εξίσου αιτιολογεί την αυτομόληση του Μιχαήλ στον σουλτάνο από φόβο μην τον τυφλώσει ο Θεόδωρος Β΄ (Ι. κεφ. θ΄, σ : «Εἰ μὴ φυγαδείᾳ χρήσαιο, ἔλεγεν, ἡμερῶν ὀλίγων εἰς μέγα συμφορᾶς τὰ κατὰ σὲ προβήσεται· ἀλλ’ οὐδ’ ἐμοὶ τοὐντεῦθεν ἀκίνδυνον μένειν, ἀλλ’ αὐτομολητέον πρὸς Πέρσας καὶ ἀμφοτέροις, εἴ σοι μέλει τῶν ὀφθαλμῶν.» και 21-24: «Τότε τοίνυν μαθὼν καὶ ὡς εἰκὸς δείσας, εἰ μένων μὲν κινδυνεύοι, δεινὸν ἡγεῖτο καὶ λίαν ἐλεεινόν, τὸ δ’ αὐτομολεῖν αὖθις πρὸς ἀλλοτρίους σωτήριον μέν, ἀλλ’ ἐπίμωμον ἔκρινε. Τέως δὲ δυοῖν νομιζομένοιν κακοῖν, τοῦ φόβου προστεθέντος, αἱρεῖται τοὔλαττον.») - Ακόμη περιγράφει πώς ο Θεόδωρος λίγο πριν πεθάνει παραλογίζεται και υποπτεύεται τους πάντες ότι του κάνουν μάγια. (Ι. κεφ. ιβ΄, σ ) Την ίδια στιγμή που περιγράφει τον παραλογισμό του Θεοδώρου Β΄, ο Παχυμέρης αναλύει την αρρώστια της επιληψίας του και περιγράφει όσο το δυνατόν πιο νηφάλια, με ιατρική ορολογία, τις αιτίες της.

36 ιβʹ. Ὅπως νοσῶν ὁ βασιλεὺς πάντας ἐπὶ μαγείαις ὑπώπτευε καὶ τὰ κατὰ τὴν Μάρθαν. Νόσος ἦν ἐνσκήψασα τῷ κρατοῦντι καὶ ἡ νόσος δεινή· ἐπείληπτο γὰρ καταπίπτων συχνάκις. Τὸ δ’ ἦν, ὡς ἔοικεν, ἐκ ζέσεως φυσικῆς ἐγκαρδίου. Ὅθεν, οἶμαι, καὶ τὸ εὐφυὲς ἐκείνῳ καὶ ὑπὲρ τὸ προσῆκον ἦν, οὐ στέγοντος τοῦ μορίου τὸ πάθος κἀντεῦθεν ἐκτρεπομένου τοῦ εἰκότος, ὡς μηδὲ χρησίμους πολλάκις ἀναπέμπειν τῷ ἐγκεφάλῳ τὰς ἀναπνεύσεις, ὅθεν καὶ τὸ λογίζεσθαι. Ἐν τούτῳ γὰρ καὶ φιλοσόφων ἔριν περὶ τοῦ φρονεῖν συμβιβάζειν τις ἔχοι· πηγὴ γὰρ λογισμῶν ἡ καρδία, πλὴν ἀναγομένων πρὸς τὸν ἐγκέφαλον, ὡς ἐκεῖνος συμμετρίας ἢ μὴν ἀσυμμετρίας ἔχοι, οὕτως εἰδοποιεῖσθαι συμβαίνει τὸ ἀναγόμενον. Τότε τοίνυν ἐπιπιπτούσης συχνάκις τῆς νόσου, οὐκ οἶδ’ ὁπόθεν, μήνιμα εἶναι τὸ πάθος ὁ πάσχων ἐκ μαγγανείας δαιμόνιον ὑπελάμβανε. Καὶ οἱ μὲν πολλοὶ τῶν ἔξω, οἷς ἦν τὰ τοιαῦτα πιστεύειν, τὸ ἔγκλημα προσέτριβον τοῖς Μουζάλωσι, παραλόγων καὶ ὡς οὐκ ἂν προσεδόκησαν τῶν ἀξιωμάτων τυχοῦσι· τῷ μέντοι γε πάσχοντι πᾶς ὕποπτος ἦν, εἰ μόνον τις ἐπὶ μαγγανείαις κατηγοροίη. Ὅθεν καὶ πλεῖστοι καὶ τῶν τυχόντων συνελαμβάνοντο, εἴ πού τις γρύξειεν ἐγκαλῶν. ...

37

38 ● Γιατί δεν είναι τόσο διαδεδομένη η χρονογραφία στην ύστερη περίοδο; (Μέσα από την σύντομη κουβέντα με τον επισκέπτη με Erasmus καθηγητή από το πανεπιστήμιο του Αμβούργου Ulrich Moennig) - Ίσως μια απάντηση μπορεί να είναι ότι συνεχίζονται να διαβάζονται παλιότερες χρονογραφίες, όπως την πολύ διαδεδομένη παλιότερη (12ος αι.) του Κωνσταντίνου Μανασσή. - Ίσως μια άλλη απάντηση να είναι ότι μετά την άλωση από τους σταυροφόρους το 1204, το σχήμα των συνεχόμενων 4 παγκόσμιων βασιλειών (Βαβυλώνιοι, Πέρσες, Μακεδόνες, Ρωμαίοι) από την κτίση του κόσμου (5508 π.Χ.), που μέχρι τότε διέπει τη χρονογραφική αφήγηση, σαν να κλονίζεται, και οι Ρωμαίοι βυζαντινοί αναζητούν και μια άλλη κατεύθυνση στο ρου της ιστορίας, καταγράφοντας πρωτίστως τα σύγχρονά τους γεγονότα. - Γίνονται πιο επιλεκτικοί στο να τονίσουν τα στοιχεία που αποδεικνύουν τη ρωμαϊκότητά τους και να τη διεκδικήσουν από τις δυνάμεις της δυτικής Ευρώπης, είτε πηγαίνοντας στο παρελθόν μέσα από την ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου, είτε μέσα από λεπτομέρειες του Τρωικού Πολέμου, που συναντώνται πλέον και σε άλλα είδη όπως τα δημώδη ιστορικά μυθιστορήματα. Σαν η νομιμότητα των παλαιών 4 βασιλειών να αποσύρεται από την αφήγηση της ιστορίας και να μεταφέρεται σε άλλα λογοτεχνικά είδη. - Πλέον με την οριστική πτώση του Βυζαντίου βλέπουμε η ρωμαϊκότητα ως στοιχείο της συνείδησης των βυζαντινών να υποχωρεί, τουλάχιστον με την έννοια της 4ης βασιλείας. * Δείτε τους 4 βασιλείς από μία εικόνα Δευτέρας Παρουσίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη (16ος-17ος αι.)

39