Ταξίαρχος Ανδρέας Καστάνης Αναπληρωτής Καθηγητής

Παρουσίαση με θέμα: "Ταξίαρχος Ανδρέας Καστάνης Αναπληρωτής Καθηγητής"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ταξίαρχος Ανδρέας Καστάνης Αναπληρωτής Καθηγητής
Βυζαντινός Στρατός Ταξίαρχος Ανδρέας Καστάνης Αναπληρωτής Καθηγητής

2 Ο ρωμαϊκός στρατός της ύστερης αρχαιότητας
Το διάστημα από τα μέσα του 3ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 5ου αιώνα μΧ αποτελεί μια μεταβατική περίοδο της στρατιωτικής ιστορίας, σύμφωνα με την οποία οι αρχαίοι θεσμοί εξαφανίζονται και στη θέση τους εμφανίζονται νέοι. Το πιο χαρακτηριστικό γεγονός αποτελεί η σταδιακή εξαφάνιση της ρωμαϊκής λεγεώνας, πάνω στην οποία βασίσθηκε το μεγαλείο της Ρώμης. Η παλιά στρατιωτική οργάνωση του Αυγούστου αρχίζει να φθίνει από τον 3ο αιώνα, τον 4ο είναι με τα βίας αναγνωρίσιμη και περί τα τέλη του 5ου έχει εξαφανισθεί.

3

4

5

6 Εξωτερική απειλή Η κύρια εξωτερική απειλή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν οι διάφοροι γερμανικοί λαοί, οι οποίοι κατοικούσαν έξω από τα σύνορα της. Στις αρχές του 2ου αιώνα μΧ, οι διάφοροι εισβολείς διακρίνονταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στους Φράγκους που ζούσαν στον κάτω Ρήνο και στους Αλαμάνους που κατοικούσαν στην περιοχή της συμβολής του Ρήνου με τον Δούναβη. Στην ανατολή επανεμφανίσθηκε η Περσία, η οποία είχε βλέψεις στις περιοχές της Συρίας και της Μεσοποταμίας.

7 Εξωτερική απειλή Οι εισβολείς έπρεπε να αντιμετωπίσουν αρχικά το φυσικό εμπόδιο και στη συνέχεια το τοπικό στρατόπεδο που φυλούσε τα σύνορα. Αυτό το αμυντικό σύστημα λειτούργησε ικανοποιητικά για πάνω από 100 χρόνια, αν και το αδύνατο σημείο του ήταν η ανάγκη διατήρησης εφεδρικών δυνάμεων, οι οποίες θα επενέβαιναν στο σημείο, όπου η φρουρά δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει τους εισβολείς.

8 Εξωτερική απειλή Αρχικά, έκαναν σύντομες επιδρομές και δεν εισχωρούσαν σε βάθος μέσα στα αυτοκρατορικά εδάφη. Σε αυτή την περίπτωση η Ρώμη εκστράτευε εναντίον τους σε αντίποινα. Μετά την έλευση των Ούννων, οι επιδρομές έγιναν ευρύτερες και είχαν ως σκοπό την κατάκτηση εδαφών. Περί τα τέλη του 2ου αιώνα, το αμυντικό σύστημα αποδείχθηκε πλέον ανεπαρκές

9 Αλλαγές στο αμυντικό σύστημα
Τον 3ο αιώνα, η κατάσταση αλλάζει ριζικά, καθώς το αμυντικό σύστημα αποσυντίθεται και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία παραλίγο να καταρρεύσει. Η κρίση επεκτάθηκε στο εσωτερικό. Άρχισε από τη δολοφονία του Αλέξανδρου Σεβήρου (235 μΧ) και διήρκησε μέχρι τη συντριβή του αυτοκράτορα Καρίνου από τον Διοκλητιανό ( ). Όταν οι λεγεώνες στράφηκαν η μία εναντίον της άλλης, δημιούργησε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για εξωτερικές παρεμβάσεις.

10 Μ. Κωνσταντίνος Ο Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα στο Βυζάντιο (Κωνσταντινούπολη). Τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης τελέσθηκαν στις 11 Μαΐου 330. Μέχρι το 395 αποτελούσε την έδρα ενός από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Αυτό το έτος πέθανε ο τελευταίος αυτοκράτορας της ενιαίας αυτοκρατορίας, Θεοδόσιος Α΄, οπότε αυτή διαιρέθηκε οριστικά από το δυτικό τμήμα το οποίο ανέλαβε ο υιός του Θεοδόσιος Ωνώριος, ενώ το ανατολικό ανέλαβε ο έτερος υιός του Θεοδόσιος Αρκάδιος. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν το 395 έτος της γέννησης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

11 Αναδιοργάνωση του στρατού
Ο Μέγας Κωνσταντίνος ( ) μείωσε τη δύναμη της λεγεώνας από τους άνδρες στους Οργάνωσε κινητά τμήματα, τα οποία προήλθαν από την αναδιοργάνωση των συνοριακών λεγεώνων. Πίστευε ότι οι τελευταίες έπρεπε να ασχολούνται με μικρές επιδρομές, ενώ οι μεγάλες εισβολές θα αντιμετωπίζονταν με την οχύρωση των πόλεων, οι οποίες βρίσκονταν κατά μήκος των γραμμών επικοινωνιών. Με αυτόν τον τρόπο θα υπήρχε καθυστέρηση στην κίνηση του εχθρού και θα δινόταν χρόνος για να επέμβουν τα κινητά τμήματα, τα οποία στηρίζονταν κυρίως στο βαρύ ιππικό

12 Αναδιοργάνωση του στρατού
Από το σύνολο των ιππέων το 15% ανήκαν στους κατάφρακτους ή κλιβανάριους (clibanarii=φούρνος). Ο Μέγας Κωνσταντίνος οργάνωσε νέο σώμα αυτοκρατορικής φρουράς, τις Σχολές (Scholae Palatinae) ιππικού, οι οποίες στρατωνίζονταν στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν οργανωμένες σε επτά τμήματα κρούσης των 500 ιππέων, τα οποία αρχικά είχαν στρατολογηθεί από τις γερμανικές φυλές. Αργότερα, στα μέσα του 5ου αιώνα, έχασαν τη μαχητική ικανότητα τους. Ο αυτοκράτορας Λέων Α΄ ( ) είχε οργανώσει ένα μικρό τμήμα επίλεκτων των 300 ανδρών,

13

14 Αναδιοργάνωση του στρατού
Σταθμός στην αναδιοργάνωση του αυτοκρατορικού στρατού υπήρξε η ήττα που γνώρισε στη μάχη της Αδριανούπολη (378 μΧ)[1], η μεγαλύτερη μετά τη μάχη των Κανών. [1] Η μάχη της Αδριανούπολης υπήρξε μια από τις αποφασιστικότερες μάχες της στρατιωτικής ιστορίας. Αντίπαλοι ήταν οι Γότθοι και οι Ρωμαίοι. Στη μάχη αυτή καθιερώθηκε η ανωτερότητα του ιππικού και έδειξε την πτώση της μαχητικής ισχύος των Ρωμαίων. Ο Βάλη Ρωμαίος αυτοκράτορας στην ανατολή θέλησε να διώξει τους βαρβάρους Γότθους και Βησιγότθους από τη Θράκη. Σκοτώθηκαν άνδρες μαζί με τον Βάλη.

15

16 Αναδιοργάνωση του στρατού
Η συνθήκη ειρήνης συνομολογήθηκε το 382 από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο, με βάση την οποία οι Γότθοι μπορούσαν να εγκατασταθούν στα ερημωμένα εδάφη, μεταξύ του Δούναβη και της οροσειράς του Αίμου. Σε αντιστάθμισμα υποχρεώθηκαν να υπηρετούν στον στρατό ως φοιδεράτοι foederati), αλλά υπό τις διαταγές των δικών τους ηγετών ή φυλάρχων. Επί των ημερών του Θεοδοσίου, Γότθοι κι Τεύτονες ιππείς συμπεριλήφθηκαν στον στρατό της ανατολής.

17 Αναδιοργάνωση του στρατού
Σταδιακά, κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα, η πλειονότητα των βυζαντινών στρατηγών προερχόταν από πρώην βαρβάρους. Οι μονάδες αυτές αποτελούσαν το σημαντικότερο τμήμα του στρατού. Το 390 υπήρχαν 13 λεγεώνες νέου τύπου και έξι αποσπάσματα ιππικού (vexillationes)

18

19 Βυζαντινός Στρατός πρώτης περιόδου
Ο βυζαντινός στρατός της πρώτης περιόδου ήταν οργανωμένος σε τρεις βασικές κατηγορίες: α.στα συνοριακά στρατεύματα (limitanei), των οποίων οι άνδρες στρατολογούνταν από τοπικούς πληθυσμούς, β. στα κινητά στρατεύματα ή στρατεύματα κρούσεως (comitatus), τα οποία προέρχονταν από τη στράτευση των ελευθέρων αγροτών και αποτελούσαν τον τακτικό στρατό της βυζαντινής αυτοκρατορίας και γ. στην αυτοκρατορική φρουρά (palatini). Οι Palatini ήταν στρατοπεδευμένοι στη Κωνσταντινούπολη και στα περίχωρα της. Περιλάμβαναν στην οργάνωση τους τμήματα πεζικού και ιππικού.

20 Βυζαντινός Στρατός πρώτης περιόδου
Η γραμμή των συνόρων ήταν διαιρεμένη σε τομείς. Η άμυνα κάθε τομέα είχε επικεφαλής ένα δούκα (dux) και στηριζόταν σε ένα αριθμό limitanei. Τα σπουδαιότερα δουκάτα προήχθησαν σε κομητείες, οι οποίες διοικούνταν από ένα κόμη (comes rei militaris). Αρχικά οι δούκες και οι κόμητες υπάγονταν στον ίδιο τον αυτοκράτορα και αργότερα στους στρατηλάτες

21 Μετεξέλιξη του στρατού
Από τον 6ο αιώνα και αργότερα, τα συνοριακά στρατεύματα χάνουν το χαρακτήρα τους. Οι άνδρες τους παρείχαν τις υπηρεσίες τους στους παλιούς ηγέτες τους (δούκες, χιλίαρχους και μεγάλους γαιοκτήμονες).

22 Δημιουργία ιδιωτικών στρατών
Εμφανίζονταν ως ιδιωτικοί στρατιώτες των μεγάλων γαιοκτημόνων Έμοιαζαν πολύ με τους Βουκελάριους (ένοπλα σώματα), που οι στρατηγοί, οι ανώτατοι αξιωματούχοι και άλλοι χρησιμοποιούσαν για την προσωπική τους φρουρά. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε ακόμη και στα πρώτα χρόνια της μεταεπαναστατικής Ελλάδας, όπου οι οπλαρχηγοί και καπετάνιοι χρηματοδοτούσαν με δικά τους κεφάλαια την οργάνωση στρατιωτικών σωμάτων

23 Διοίκηση Ο comitatus (κομιτάτος) στρατολογείται από τους υπηκόους του βυζαντινού κράτους (Θράκες, Ιλλυριούς, Ισαύρους κλπ). Παράλληλα με αυτούς σχηματίσθηκε, όπως ήδη αναφέρθηκε, το σώμα των υπόσπονδων (φοιδεράτων), οι οποίοι υπερτερούσαν σε αριθμό

24 Διοίκηση στρατού Ο Κωνσταντίνος ανέθεσε την ανώτατη διοίκηση τους στρατού σε τρεις μαγίστρους (magister). Ο πρώτος διέμενε στην Κωνσταντινούπολη και λεγόταν praesentalis, ο δεύτερος ήταν αρμόδιος για το πεζικό (magister pedium) και ο τρίτος ήταν υπεύθυνος για το ιππικό (magister equitum).

25 Διοίκηση στρατού Ο αριθμός τους αυξήθηκε στους οκτώ και αργότερα έφθασε στους δέκα, από τους οποίους οι δύο ήταν υπεύθυνοι για την προστασία της Κωνσταντινούπολης. Οι αξιωματούχοι αυτοί είχαν υπό τις διαταγές τους δούκες (στρατιωτικούς διοικητές των επαρχιών). Υπήρχαν δύο μάγιστροι, ο magister militium και ο magister officiorum. Ο πρώτος ήταν στρατηγός του στρατού και ο δεύτερος σημαντικός υπουργός των πρώτων χρόνων της αυτοκρατορίας, επόπτης της κεντρικής διοίκησης με εξαίρεση τα οικονομικά.

26 Διοίκηση στρατού Εκτιμάται ότι η δύναμη όλου του στρατού ανερχόταν στους άνδρες. Αργότερα, στις αρχές του 5ου αιώνα, αριθμούσαν περί τους , από τους οποίους ένας μεγάλος αριθμός προερχόταν από γερμανικά φύλα. Τον 6ο αιώνα, μια στρατιά αποτελούνταν από έως άνδρες

27 Δομή στρατού Ο βυζαντινός στρατός υποδιαιρούνταν σε τρία μέρη (μεραρχίες). Η μεραρχία του κέντρου έπαιρνε το όνομα του μεράρχου και τασσόταν στο κέντρο της παράταξης. Κάθε μέρος περιλάμβανε τρεις μοίρες (πιθανόν συντάγματα, ονομάζονταν και δρούγγοι) με διοικητή ένα δούκα ή δρουγγάριο ή μοίραρχο. Υποδιαίρεση της μοίρας ( άνδρες) ήταν το τάγμα, με διοικητή ένα κόμη ή χιλίαρχο. Κάθε έξι έως οκτώ τάγματα (αριθμοί) σχημάτιζαν μια μοίρα.

28 Δομή στρατού Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού δεν υπήρχε μόνιμο στρατιωτικό τμήμα μεγαλύτερο από ένα σύνταγμα, το οποίο ο Προκόπιος αποκαλεί «κατάλογο», λέξη η οποία πιθανόν να προέρχεται από τη μετάφραση της λατινικής λέξης numerus. Ο Μαυρίκιος ονόμασε αυτό το σώμα αριθμό ή τάγμα ή βάνδον και αποτελούσε τη βάση της στρατιωτικής οργάνωσης. Συνολικά το τάγμα είχε δύναμη άνδρες και διοικούνταν από ένα χιλίαρχο (τριβούνους) ή κόμη.

29 Υποδιαίρεση τάγματος Περιλάμβανε τραυματιοφορείς, σιτιστές, ανιχνευτές, το μεταγωγικό των αποσκευών, μουσικούς, κήρυκα και μαντατοφόρους. Κάθε τάγμα είχε τέσσερις εκατονταρχίες, η κάθε μια από τις οποίες είχε ως διοικητή ένα εκατόνταρχο. Η κάθε εκατονταρχία ήταν χωρισμένη σε δεκαρχίες και κάθε μια από αυτές σε πενταρχίες. Όλοι οι άνδρες ήταν δεμένοι με τον διοικητή τους με όρκο. Η αριθμητική δύναμη των στρατιωτικών σχηματισμών και μονάδων ήταν αόριστοι, ώστε οι εχθροί να μη μπορούν να υπολογίσουν τη δύναμη του στρατεύματος

30 Οργάνωση στρατού Η σοβαρότερη μεταρρύθμιση της οργάνωσης του βυζαντινού στρατού αποτελούσε η οργάνωση της επικράτειας σε θέματα. Αρχικά, ο όρος θέμα σήμαινε τον «κατάλογο» (αριθμό ή τάγμα). Αργότερα δήλωνε μια γεωγραφική και διοικητική ενότητα. Οι βυζαντινοί ιστορικοί αποδίδουν στον αυτοκράτορα Ηράκλειο μια μεγάλη μεταρρύθμιση του βυζαντινού στρατού.

31 Θέματα Ο όρος θέμα εμφανίζεται αρχικά στην εκστρατεία του Ηρακλείου κατά των Περσών (622), πλην όμως αμφισβητείται η θεωρία ότι η λέξη αυτή δήλωνε στρατιωτική μονάδα. Κατά τη διάρκεια των 9ου και 10ου αιώνων, ο θεσμός του θέματος γίνεται καλύτερα γνωστός, όπου ο όρος αποκτά στρατιωτική, διοικητική και γεωγραφική σημασία. Τα στρατεύματα του θέματος αποτελούνταν, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους, από ντόπιους αγρότες, οι οποίοι ονομάζονταν «στρατιώται».

32 Θέματα Το σύστημα στρατολογίας ήταν βασισμένο πάνω στα στρατιωτικά κτήματα. Σύμφωνα με μια αραβική πηγή κάθε στρατηγός θέματος είχε υπό τις διαταγές τους περί τους άνδρες κατανεμημένους σε δύο τούρμες (ή μέρη των ανδρών η κάθε μια) και κάθε μια από αυτές υποδιαιρούνταν σε πέντε βάνδα των ανδρών. Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους δίνει άλλη στρατιωτική οργάνωση, σύμφωνα με την οποία το θέμα είχε υποδιαίρεση την «τούρμα», που τις διοικούσαν οι «τουρμάρχες». Η τούρμα διαιρούνταν σε δρούγγους, με διοικητές τους δρουγγάριους. Οι δρούγγοι διαιρούνταν σε βάνδα, που διοικούσαν οι κόμητες

33 Τα Όπλα και τα Σώματα του Βυζαντινού Στρατού
Οι ιππείς που ανήκαν στο βαρύ ιππικό της ρωμαϊκής περιόδου, οι κατάφρακτοι, φαίνεται ότι αλλάζουν ονομασία και αποκαλούνται καβαλλάριοι (από τη λατινική λέξη caballarius) ή κοντάτους. Οι καβαλλάριοι αποτελούσαν το σπουδαιότερο μάχιμο τμήμα του στρατού. Χρησιμοποιούνται κατά τις ομαδικές επιθέσεις. Συνήθως ενεργούσε μόνο του, χωρίς τη βοήθεια του πεζικού, εξαιτίας του μεγάλου κύρους που διέθετε έναντι των πεζών, αλλά και κυρίως της φύσης των αντιπάλων (Τούρκοι, Μαγιάροι, κλπ), των οποίων ο στρατός βασιζόταν στους ιππείς. Όταν τέτοιου είδους αντίπαλοι εισχωρούσαν στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τότε το βαρύ ιππικό καλούνταν να τους απωθήσει.

34

35

36

37 Ελαφρύ ιππικό Το ελαφρύ ιππικό ονομάζονταν μονόζωνοι (οι μονόζωνοι υπήρχαν και στο πεζικό) ή τραπεζίτες. Αυτού του είδους το ιππικό διέθεταν ως κύριο όπλο τους το τόξο (όπως οι ιπποτοξότες της αρχαιότητας) και είχαν ως κύρια αποστολή τις αναγνωρίσεις, τις αιφνιδιαστικές επιθέσεις και την κάλυψη των κινήσεων των διαφόρων σωμάτων. Οι ιππείς, όπως στην κλασική Ελλάδα και στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, προέρχονταν από τα διακεκριμένα μέλη (ανώτερες κοινωνικές τάξεις) της κοινωνίας

38 Πεζικό Το πεζικό διακρινόταν στους βαριά οπλισμένους (σκουτάτους) και στους ψιλούς (τοξότες, ακοντιστές). Σε περίπτωση εισβολής ξένων στρατευμάτων, οι οποίοι είχαν στη συντριπτική πλειονότητα τους ιππικό, το πεζικό λάμβανε αποστολή να φυλάξει τα περάσματα ή γενικά εδάφη που δεν μπορούσε να δράσει το ιππικό Γενικά η βυζαντινή γραμματεία περί των στρατιωτικών σπάνια αναφέρει την αποφασιστική συμβολή του πεζικού κατά τη διάρκεια διαφόρων μαχών. Για παράδειγμα ο Νικηφόρος Φωκάς αναφέρει την ύπαρξη μιας πλήρους γραμμής τοξοτών και σφενδονήτων (μάχη Κιλικίας (964)) στο κέντρο.

39

40 Τακτική πεζικού Όταν ενεργούσαν τα δύο όπλα, πεζικό και ιππικό, μαζί, τότε το πρώτο τάσσονταν στο κέντρο, ενώ το δεύτερο στα πλευρά. Η γραμμή των πεζών είχε βάθος 16 ή 8 ή 4 άνδρες, με σκουτάτους στο κέντρο και τοξότες με ακοντιστές στα δύο πλευρά. Σε περίπτωση που αυτή η γραμμή του πεζικού δεχόταν επίθεση, τότε τα ελαφρά στρατεύματα υποχωρούσαν πίσω από το βαρύ πεζικό. Συνήθως έδιναν τη μάχη σε μονή ή διπλή διάταξη (διφαλαγγία) και πίσω υπήρχε πάντα μια άλλη μονή γραμμή, η οποία αποτελούσε την εφεδρεία. Σε περίπτωση δυσμενούς εξέλιξης του αγώνα οι δυνάμεις αυτές (εφεδρεία) αποτελούσαν την τελευταία διέξοδο (δημιουργούσαν μια γραμμή ίση με την αντίστοιχη του εχθρού και προέβαλλαν την τελευταία αντίσταση).

41 Τακτική πεζικού Το βυζαντινό πεζικό κάλυπτε πάντα τα πλευρά του με ιππικό. Το πίσω μέρος ήταν μάλλον απροστάτευτο και σε αυτήν την περίπτωση η δεύτερη γραμμή ή η γραμμή της εφεδρείας έκανε μεταβολή (υπέστρεφε) (διφαλαγγία). Σε εδάφη όπου δεν ευνοούσαν τη χρήση του ιππικού, η διάταξη του πεζικού είχε μηνοειδή (ημισέληνο) σχήμα.

42 Λοιπά σώματα Εκτός από τα δύο βασικά όπλα (πεζικό, ιππικό) υπήρχε ένα σώμα μηχανικού (οι Μίνσωρες ή Μινσοράτορες) το οποίο κινούνταν με την εμπροσθοφυλακή. Γενικά προετοίμαζαν το στρατόπεδο, όπου θα διανυκτέρευαν οι άνδρες. Επίσης υπήρχαν οι θεραπευταί ή ιατροί, οι οποίοι αποτελούσαν το υγειονομικό σώμα της εποχής

43 Οπλισμός Οι «φάβρικες» είχαν αναλάβει, κατά αποκλειστικότητα, την κατασκευή των όπλων και αποτελούσαν δημόσια οπλοποιεία. Αποκλειόταν η παραγωγή όπλων από ιδιώτες τεχνίτες. Οι οπλοποιοί (δεσπωτάτοι ή αρμοτούροι ή φαβρικίσιοι) καταγράφονταν σε ειδικά κατάστιχα. Απαγορευόταν αυστηρά η πώληση όπλων ή η διδασκαλία κατασκευής όπλων σε ξένους.

44 Οπλισμός Τα όπλα διακρίνονταν σε αμυντικά και σε επιθετικά.
Τα πρώτα περιλάμβαναν τις ασπίδες, τα κράνη (περικεφαλαίες), τα χειρομάνικα και τις κνημίδες και τα δεύτερα τα δόρατα, τα δορυδρέπανα, τα ακόντια, τις σπάθες, τα μαρτζοβάβουλα, τις κορύνες, τα τόξα, τα σωληνάρια, τις τσάγγρες και τις σφενδόνες.

45 Αμυντικός οπλισμός Ασπίδες. Η ασπίδα λεγόταν και «σκουτάριν» και οι οπλισμένοι με αυτές σκουτάτοι. Αργότερα ο Λέων ο Στ΄ προσπάθησε να εξελληνίσει τους στρατιωτικούς όρους και την ονόμασε θυρεό. Μέχρι τον 6ο αιώνα, κάλυπτε όλο το σώμα του άνδρα και οι στρατιώτες του πρώτου ζυγού έφεραν ασπίδες που είχαν στο μέσον σιδερένιο ομφαλό μήκους 7-8 εκατοστά. Κάθε τάγμα είχε το ίδιο χρώμα ασπίδες.

46 Αμυντικός οπλισμός Το ελαφρύ πεζικό και οι ιππείς έφεραν μικρότερες και στρογγυλές ασπίδες. Στο ιππικό ονομάζονταν ζάγδες και οι ιππείς ζαγδάτοι. Οι μεγαλύτερες ήταν κατασκευασμένες από ξύλο με επικάλυψη δέρματος και οι μικρότερες από σίδηρο. Οι ασπίδες των κατάφρακτων ήταν επιμήκεις περίπου 1 μέτρο

47 Αμυντικός οπλισμός Κράνη (περικεφαλαίες). Ονομαζόταν κασσίδα ή κασσίς (από το λατινικό cassis), ενώ ο Προκόπιος το αποκαλεί κράνος. Ήταν κατασκευασμένα από δύο τμήματα σίδηρου ενωμένα στην κορυφή, με επαυχένια και παρειές στην άκρη. Αρχικά στην κορυφή έφερε αιχμή, αλλά αργότερα, περί τον 6ο αιώνα, αντικαταστάθηκε με λοφίο που λεγόταν τουφία.

48 Αμυντικός οπλισμός Τα κράνη των στρατιωτών του πεζικού διέθεταν επαυχένιο και παρειές, ώστε να προστατεύονταν ο αυχένας και το πρόσωπο αντίστοιχα. Το ελαφρύ πεζικό διέθετε ελαφρότερα που κάλυπταν μόνο τον αυχένα. Οι καβαλλάριοι φορούσαν μεγάλα κράνη, ενώ των ελαφρών ιππέων ήταν πολύ μικρότερα

49 Αμυντικός οπλισμός Θώρακες. Περί τα τέλη του 3ου αιώνα ο βαρύς θώρακας του πεζικού βαθμιαία αντικαθίσταται με ελαφρότερους αλυσιδωτούς και λεπιδωτούς. Ήταν αλυσιδωτοί ή κεράτινοι ή από δέρμα βουβαλιού. Οι αλυσιδωτοί θώρακες αποκαλούνταν ζάβαι, σάβαι, λωρίκια και κλιβάνια. Εσωτερικά είχαν επένδυση από κένδουκλο (πίλος εξ ερίου ή κετσές).

50 Αμυντικός οπλισμός Οι θώρακες αυτοί φέρονταν από τους οπλίτες και από τους καβαλλάριους. Ήταν διακοσμημένοι με κροσσωτά επώμια, τα οποία λέγονταν τουφία και διβέλια. Η θωράκιση των καβαλλάριων έφθανε μέχρι τους αστράγαλους. Συμπλήρωμα της θωράκισης του οπλίτη και του βαριά οπλισμένου ιππέα (καβαλλάριου) ήταν το περιτραχήλιο, το οποίο ήταν κατασκευασμένο από την ίδια ύλη όπως του θώρακα. Σκοπός του ήταν να προφυλάσσει τον τράχηλο των στρατιωτών. Οι άνδρες που έφεραν θώρακες αποκαλούνταν ζαβάτοι, λωρικάτοι και κλιβανάριοι. Αυτοί που έφεραν θώρακα από κένδουκλο αποκαλούνταν καββάδια ή κένδουκλα

51 Αμυντικός οπλισμός Χειρόψελλα ή περιχειρίδες . Τα φορούσαν οι άνδρες στα χέρια για να προστατευτούν από τα εχθρικά κτυπήματα. Τα αποκαλούσαν επίσης χειρομάνικα ή μανικέλια. Ήταν κατασκευασμένα είτε από σίδηρο (αλυσίδα), είτε από ξύλο, είτε από κένδουκλο. Ποδόψελ(λ)α. Προστάτευαν τα πόδια των στρατιωτών. Ήταν οι περικνημίδες των αρχαίων Ελλήνων. Τα αποκαλούσαν επίσης κνημίδες και χαλκότουβα. Ήταν κατασκευασμένα από τα ίδια υλικά όπως τα χειρόψελλα

52 Αμυντικός οπλισμός Γενικά όλος ο αμυντικός εξοπλισμός έπρεπε να έχει τόσο βάρος ώστε να φέρεται εύκολα από τους στρατιώτες και παράλληλα να μην τους εξαντλεί πρόωρα. Η προστασία που παρείχε δεν βασιζόταν αποκλειστικά στην ύλη που ήταν κατασκευασμένος, αλλά και από τη λεία επιφάνεια και από την απόσταση που φερόταν σε σχέση με το σώμα. Η λεία επιφάνεια επέτρεπε να γλιστρούν οι αιχμές των βελών και των ακοντίων και η απόσταση μεταξύ του αμυντικού εξοπλισμού και του σώματος προστάτευε τους στρατιώτες από τραυματισμούς, όταν η αιχμή διαπερνούσε την πανοπλία

53

54 Επιθετικός οπλισμός Δόρυ. Οι Βυζαντινοί το ονόμαζαν κοντάρι και μέναυλο (η μακεδονική σάρισσα αποκαλούνταν και μέναυλο από σχολιαστές κλασικών κειμένων). Το κοντάρι του ιππικού είχε μήκος 3,65 μέτρα. Οι οπλίτες του πεζικού είχαν παρόμοια ή μακρύτερα. Ήταν κατασκευασμένα από κρανιά ή από άλλο ανθεκτικό ξύλο. Επίσης, είχαν ακόντια (εκηβόλα όπλα), τα οποία αποκαλούσαν είτε ρικτάρια ή ριπτάρια, είτε βυρίτται (ή βηρύτται από το λατινικό verutum), είτε λαγκίδια. Το μήκος τους, με την αιχμή τους, έφθανε τα 2,5 μέτρα. Ακόντια είχαν κυρίως οι πελταστές (ελαφρό πεζικό) και οι ψιλοί ιππείς.

55 Επιθετικός οπλισμός Δορυδρέπανο. Το όπλο αυτό ήταν μακρύτερο και ισχυρότερο από τα συνήθη δόρατα. Έφεραν πλησίον της αιχμής τους ένα αιχμηρό δρεπάνι. Χρησίμευε στις πολιορκίες και στις ναυτικές μάχες για να κόβουν τα σχοινιά ανύψωσης των ιστίων και να σχίζουν τα πανιά. Κοντά στην αιχμή υπήρχε κοφτερό δρεπάνι, με το οποίο κατέστρεφαν τις πολιορκητικές μηχανές του αντιπάλου.

56 Επιθετικός οπλισμός Σπάθες. Οι σκουτάτοι έφεραν «σπαθία Εριλούσκια» (παρόμοια με αυτά που έφεραν οι Ερούλοι). Είχαν μήκος 90 εκατοστά περίπου και ήταν δίστομα. Ο κολεός τους ήταν περασμένος σε μια διαγώνια ζώνη, η οποία βρισκόταν κρεμασμένη στον αριστερό μηρό. Ένας άλλος τύπος ξίφους ήταν τα παραμήρια, το οποίο εμφανίζεται περί τον 9ο αιώνα. Το ξίφος αυτό πιθανόν είχε το ίδιο μήκος με τη σπάθα, αλλά είχε μόνο μια κόψη

57 Επιθετικός οπλισμός Μαρτζοβάβουλα ή Ματζιμάρβουλον (Ρωμαϊκό Μαρτιομπάρμπουλους-Martiobarbulus). Αυτά λεγόταν επίσης τζεκούρια (από τη ρωμαϊκή λέξη cecuris), τρικούρια και σαλβίνες. Τέτοιου είδους οπλισμό έφεραν οι σκουτάτοι και οι ψιλοί. Η εκπαίδευση των στρατιωτών περιλάμβανε τη ρίψη βυρήττας και μαρτζοβάβουλου

58 Επιθετικός οπλισμός Κορύνναι (ρόπαλο). Το όπλο αυτό λεγόταν επίσης δίστρια, βαρδούκια ή βαρδύκια, ματζούκια, πελατίκια ή πυλατίκια. Το ρόπαλο ήταν σιδερένιο και το πλήγμα ήταν καίριο, όταν χτυπούσε το κεφάλι ή το πρόσωπο του αντιπάλου. Αποτελούσε όπλο του πεζικού, πλην όμως τον 9ο αιώνα δεν έφεραν ρόπαλο όλοι οι άνδρες, ενώ περί τον 12ο αιώνα η χρήση του γενικεύθηκε. Η χρήση του δεν ήταν ευχερής. Απαιτούσε μεγάλη σωματική ρώμη και επιδεξιότητα. Οι άνδρες που ήταν οπλισμένοι με ρόπαλα παρατάσσονταν πίσω και στα άκρα των σκουτάτων, ποτέ στο κέντρο

59 Επιθετικός οπλισμός Τόξα. Λεγόταν επίσης τοξάρια, τα βέλη σαγίτται και οι τοξότες αρκάτοι και σαγιτάττορες. Τα βυζαντινά τόξα είχαν μήκος 1,14-1,22 μέτρα. Είχαν δυνατά σκέλη και πιθανόν να τα είχαν υιοθετήσει από τους Ούνους. Το μέσο βεληνεκές τους ήταν μέτρα. Οι ψιλοί άνδρες του πεζικού είχαν ισχυρότερα όπλα από τους ελαφρούς ιππείς. Τα βέλη τους τα έφεραν μέσα σε θήκες που τις αποκαλούσαν κούκουρες. Συνολικά κάθε τοξότης έφερε μαζί του περί τα βέλη.

60 Επιθετικός οπλισμός Οι Βυζαντινοί εκτός από τα προαναφερθέντα όπλα είχαν και ένα άλλο είδος τόξου μικρότερου που το αποκαλούσαν σωληνάριο, το οποίο ήταν ένα ξύλινο ημικυλινδρικό εξάρτημα του τόξου. Τα βέλη που χρησιμοποιούσε ήταν βραχύτερα από τις σαγίττες και τα αποκαλούσαν μυίαι. Ήταν πολύ αποτελεσματικό, επειδή τα βέλη εκτοξεύονταν με μεγάλη ταχύτητα που μπορούσαν να διαπεράσουν τους κάθε είδους θώρακες και επιπλέον δεν ήταν ευδιάκριτα κατά την πτήση τους. Τα σωληνάρια φαίνεται ότι εξαφανίσθηκαν, για άγνωστους λόγους, περί τον 10ο αιώνα

61 Επιθετικός οπλισμός Άλλο είδος τόξου ήταν οι τζάγγρες ή τζάγρες. Η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα περιγράφει την τζάγγρα ως τόξο προερχόμενο από τους βαρβάρους, το οποίο ήταν άγνωστο στους Έλληνες. Εκτοξεύονταν όπως τα σωληνάρια με μεγάλη ταχύτητα και είχαν την ικανότητα να διατρήσουν τον θώρακα. Ο Κευκαυμένος στο έργο του Στρατηγικόν συστήνει την εγκατάσταση τζαγρών για την άμυνα των τειχών. Χρήση τζαγρών αναφέρεται ότι έγινε κατά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς.

62 Τακτική – Στρατηγική Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Η διάταξη που θα δοθεί ακολούθως βασίζεται σε μια τυπική βυζαντινή δύναμη των δύο τούρμων (μεραρχιών), η κάθε μια από τις οποίες αποτελείται από δύο δρούγγους των πέντε βάνδων. Το κάθε βάνδο έχει δύναμη 200 έως 250 άνδρες. Συνολικά ανέρχονται σε έως άνδρες.

63 Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Η τυπική διάταξη μάχη των βυζαντινών δυνάμεων ήταν η παράταξη τους σε τέσσερις γραμμές. α. Η πρώτη αποτελούνταν από τη δύναμη κρούσης, η οποία αριθμούσε περίπου το ένα τρίτο του συνόλου, β. δεύτερη από τις δυνάμεις υποστήριξης, η οποία αποτελούσε και αυτή το ένα τρίτο της συνολικής δύναμης, γ. η τρίτη από την εφεδρεία, η οποία διέθετε το ένα δέκατο και δ. η τέταρτη περιείχε τα διάφορα αποσπάσματα δύναμης το ένα πέμπτο.

64 Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Το εμπρός μέτωπο αποτελείται από τρία ξεχωριστά σώματα των δύο βάνδων το κάθε ένα (συνολικά έξι βάνδα), συνολικά περί τους άνδρες. Μεταξύ των σωμάτων αυτών τα διαστήματα είναι τα μικρότερα δυνατά ώστε να παρουσιάζεται ένα συνεχές μέτωπο. Διοικητής αυτού του μετώπου ήταν ο αρχαιότερος τουρμάρχης (μέραρχος), ο δεύτερος στη στρατιωτική ιεραρχία της δύναμης.

65 Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Η δεύτερη γραμμή αποτελούνταν από τέσσερα βάνδα συνολικής δύναμης ανδρών. Ανάμεσα τους υπήρχαν τρία διαστήματα, τα οποία χρησίμευαν για τη σύμπτυξη της πρώτης γραμμής. Για να εξασφαλισθεί η συνοχή της δεύτερης γραμμής, ανάμεσα στα κενά παρατάσσονταν ιππείς, 300 σε κάθε κενό, βάθους δύο ιππέων. Ο αρχιστράτηγος με τους σωματοφύλακες του (περί τους 100) και με τη μεγάλη πολεμική σημαία τασσόταν στο κέντρο της δεύτερης γραμμής, αλλά μπορούσε να μετακινηθεί σε όποιο σημείο έκρινε αναγκαίο.

66 Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Πίσω από τη δεύτερη γραμμή, όχι ακριβώς στα νώτα, αλλά στα πλευρά ήταν τοποθετημένα από ένα βάνδο (συνολικά 500 άνδρες), οι οποίοι αποτελούσαν την τελική εφεδρεία. Μπροστά από την πρώτη γραμμή στο δεξιό πλευρό ήταν ταγμένο ένα ασθενές βάνδο δύναμης 200 ανδρών. Οι άνδρες αυτής της δύναμης λέγονταν υπερκερασταί και είχε αποστολή να εκτελέσουν υπερκέραση από δεξιά. Αντίστοιχα στο άλλο πλευρό, υπήρχε μια παρόμοια δύναμη που οι άνδρες της λέγονταν πλαγιοφύλακες, οι οποίοι είχαν ως αποστολή να απαγορεύσουν την εκτέλεση υπερκέρασης από τον εχθρό.

67 Τυπική τακτική διάταξη του Βυζαντινού Στρατού
Μακριά έξω από την όλη βυζαντινή παράταξη δεξιά και αριστερά υπήρχαν ταγμένα δύο μικρά (ασθενή) βάνδα (200 άνδρες το κάθε ένα). Οι άνδρες λέγονταν ένεδροι. Ήταν ταγμένοι σε σχετική απόσταση από την κύρια παράταξη και έπρεπε να ήταν αθέατοι από τον εχθρό κρυμμένοι σε δάση, υψώματα κλπ. Είχαν ως αποστολή, την κατάλληλη στιγμή του αγώνα να επιτεθούν αιφνιδιαστικά στα πλευρά ή στα νώτα του εχθρού

68

69 Γενικά περί βυζαντινής τακτικής
Η συνολική βυζαντινή παράταξη παρουσίαζε ομοιότητες με τη ρωμαϊκή διάταξη των τριών γραμμών (άστατοι, πρίγκιπες και τρίαροι). Η τάξη του αρχιστράτηγου στη δεύτερη γραμμή του δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την εξέλιξη του αγώνα και πιθανόν να είχε τη δυνατότητα να επέμβει στην εξέλιξη της μάχης.