Το δίκαιο και οι διακρίσεις του

Παρουσίαση με θέμα: "Το δίκαιο και οι διακρίσεις του"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Το δίκαιο και οι διακρίσεις του
IUS Για τους Ρωμαίους έχει ευρύτερη έννοια από το «Δίκαιο» Aντικειμενική έννοια: Το σύνολο των κανόνων που μία ανθρώπινη κοινωνία έχει θέσει για να ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της. Υποκειμενική έννοια: Το «δικαίωμα». Εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση έννομου συμφέροντος.

2 Άλλες έννοιες του ius Τον τόπο όπου ο Πραίτορας ασκεί δικαιοδοτικά καθήκοντα Τη μετακλασική περίοδο: το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

3 Το ius civile (έννοια ευρύτερη από το σύγχρονο “αστικό δίκαιο”) αποτελεί το θετό δίκαιο μίας πολιτείας. Για τους Ρωμαίους το ius civile τους είναι το ρωμαϊκό δίκαιο. Παράλληλα οι Ρωμαίοι αναγνωρίζουν την ύπαρξη ορισμένων κανόνων κοινών για όλους τους ανθρώπους, που ισχύουν “φυσικά”, ανεξάρτητα από τη θέσπισή τους από μία πολιτεία (ius gentium).

4 “Όλοι οι λαοί οι οποίοι διέπονται από τους νόμους και τα έθιμα εν μέρει να κάνουν χρήση των δικών τους νόμων, και εν μέρει να προσφεύγουν στο δίκαιο που είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους. Γιατί ό, τι κάθε λαός καθιερώνει ως νόμο για τον ίδιο είναι το ιδιαίτερό του δίκαιο και καλείται Πολιτικό Δίκαιο (ius civile), ως το ειδικό δίκαιο αυτής της πολιτείας (civitas). Όμως το δίκαιο που η φυσική λογική θεσπίζει μεταξύ όλης της ανθρωπότητας και τηρείται από όλους τους λαούς, καλείται ius gentium (δίκαιο των Εθνών), ως ο νόμος που εφαρμόζεται απ όλα τα έθνη. Ως εκ τούτου, οι Ρωμαίοι κάνουν εν μέρει χρήση του δικού τους δικαίου και εν μέρει αυτού που είναι κοινού για όλους τους ανθρώπους.” Γάιος, Εισηγήσεις, 1.1.

5 Δημόσιο διεθνές δίκαιο;
Στον ορισμό του Γαϊου για το τί είναι το ius gentium, συνυπάρχουν η έννοια του φυσικού και του διεθνούς δικαίου, τις οποίες δεν όρισε επακριβώς η ρωμαϊκή νομική θεωρία. Ο Πομπώνιος αποδίδει στο ius gentium την έννοια του δικαίου που διέπει τις σχέσεις μεταξύ κρατών, δηλαδή το δημόσιο διεθνές δίκαιο κατά τη σύγχρονη ορολογία. Οι σχέσεις των Ρωμαίων με τα ξένα κράτη διέπονται είτε από το (διεθνές) δίκαιο του πολέμου, είτε από διμερείς συμβάσεις συμμαχίας.

6 Ρύθμιση σχέσεων Ρωμαίων και ξένων.
Η σημαντικότερη πρακτική σημασία του ius gentium υπήρξε η ρύθμιση των εννόμων σχέσεων μεταξύ ιδιωτών, Ρωμαίων και ξένων (peregrini). Η εντυπωσιακή νομική προστασία που απολαμβάνουν οι ξένοι στη Ρώμη απορρέει από ένα συνδυασμό παραγόντων: τη συμβίωση με πολλούς λαούς που ενσωματώνονται στην αυτοκρατορία, την επαφή των Ρωμαίων με ανώτερους πολιτισμούς όπως ο ελληνικός, το συμφέρον του εμπορίου και το πολιτικό συμφέρον της Ρώμης, η διάδοση φιλοσοφικών αντιλήψεων όπως ο Στωικισμός, που, πριν από το Χριστιανισμό, διδάσκει την ισότητα των ανθρώπων

7 Αρχή προσωπικότητας δικαίου
Έως τις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα, μόνον το 1/3 περίπου των κατοίκων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έχει την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη. Οι Ρωμαίοι αναγνωρίζουν την αρχή της προσωπικότητας του δικαίου, δηλαδή οι έννομες σχέσεις κάποιου διέπονται από το δίκαιο όχι του τόπου διαμονής του, αλλά της ιθαγένειάς του. Αυτό σήμαινε στην πράξη ότι π.χ. ο Αθηναίος πολίτης θα κληρονομείτο σύμφωνα με το αθηναϊκό δίκαιο. Το ρωμαϊκό ius civile δεν εφαρμόζεται ως ιεραρχικά ανώτερο στους λοιπούς λαούς της αυτοκρατορίας, αποτελώντας ένα μόνον ανάμεσα σε περισσότερα συστήματα δικαίου που συγκροτούν το ρωμαϊκό νομικό πλουραλισμό.

8 Εφαρμοστέο δίκαιο μεταξύ ξένων;
Στις συμβάσεις που συνάπτουν ξένοι με Ρωμαίους, οι πρώτοι δεν μπορούν να κάνουν χρήση των τυπικών δικαιοπραξιών του ius civile. Επίσης οι ξένοι δεν έχουν πρόσβαση στα ρωμαϊκά δικαστήρια, παρά μόνον αν βρουν έναν Ρωμαίο πολίτη ως προστάτη. Η απάντηση σε παρόμοια ζητήματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου (κατά τη σύγχρονη ορολογία) υπήρξε το ius gentium, ένα δίκαιο εφαρμοστέο στις περιπτώσεις όπου εμπλέκονται πρόσωπα διαφορετικής ιθαγένειας.

9 Ius gentium Για τη διαμόρφωσή του καταλυτικός υπήρξε ο ρόλος του Praetor Peregrinus, αξιώματος που δημιουργείται το 242 π.Χ. ακριβώς για την επίλυση διαφορών μεταξύ Ρωμαίων και ξένων στη Ρώμη, και πιθανώς των Διοικητών των επαρχιών που καλούντο να επιλύσουν διαφορές μεταξύ αντιδίκων διαφορετικής ιθαγένειας. Το ius gentium διαμορφώθηκε κατά τον τρόπο αυτό μέσα από το Ήδικτο του Praetor Peregrinus και τα Ήδικτα των Διοικητών των επαρχιών, ως ένα σύνολο “διεθνών” κανόνων που εφαρμόζονται επί όλων, ανεξαρτήτως ιθαγένειας, αποτελώντας το κοινό σημείο επαφής των περί δικαίου αντιλήψεων του πολιτισμένου κόσμου.

10 Η βέλτιστη διεθνής πρακτική
Για το ακριβές περιεχόμενο του ius gentium δεν γνωρίζουμε πολλά, πέραν του ότι επρόκειτο για δίκαιο κατά βάση ρωμαϊκό, σε απλοποιημένη όμως μορφή που κάλυπτε ιδίως ζητήματα δικαίου των συναλλαγών (και άλλα, πλην του κληρονομικού και του δικαίου των προσώπων). Στην πράξη, όταν ανέκυπτε ένα νέο ζήτημα, ο Praetor Peregrinus, προσάρμοζε κατά την επίλυση της διαφοράς τους κανόνες του ius civile ή υιοθετούσε κοινά αποδεκτές διεθνείς πρακτικές και έθιμα των συναλλαγών που επικαλούντο οι διάδικοι, στο μέτρο που δεν τα έκρινε αντίθετα με την προσωπική του –ρωμαϊκή- περί δικαίου αντίληψη και κοινή λογική.

11 Ius bonum et aequum Το “διεθνές” δίκαιο που αναδύθηκε με τον τρόπο αυτό αποτελούσε ένα σύνθετο σύστημα δικαίου, βασιζόμενο στην βέλτιστη διεθνή πρακτική αλλά και στον πυρήνα του δικαίου (ius) όπως το αντιλαμβάνονταν οι Ρωμαίοι, δηλαδή ένα δίκαιο συνώνυμο με την έννοια του “bonum et aequum” (Κέλσος). Ο Πραίτωρ Urbanus αντέγραψε προοδευτικά την προσαρμοστικότητα του τρόπου λειτουργίας του Πραίτορα Peregrinus, υιοθετώντας ad hoc λύσεις για καινοφανή νομικά ζητήματα μεταξύ Ρωμαίων πολιτών, διορθώνοντας το αυστηρότατα του ius civile και προσαρμόζοντάς το στις ανάγκες των συναλλαγών. Η λειτουργία του ius gentium είχε ως συνέπεια την αλληλεπίδραση μεταξύ του Ρωμαϊκού Δικαίου και ξένων νομικών θεσμών και την χαλάρωση της αυστηρότητας του πρώτου. Μετά την απονομή της ρωμαϊκής πολιτείας σε όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας από τον Καρακάλλα το 212 μ.Χ. το ius gentium θα χάσει τη σημασία του, καθως το εφαρμοστέο δίκαιο σε όλη την αυτοκρατορία θα καταστεί το ius civile, αν και στην πράξη η εφαρμογή του δεν υπήρξε ούτε άμεση, ούτε ομοιόμορφη.

12 Mos (ήθη) Το σύνολο των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό Το ήθος επηρεάζει το δίκαιο Ουλπιανός: «Ius praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere» (D )

13 Mores maiorum «Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες
«Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου. Έχουν θρησκευτική χροιά Η παράβασή τους = προσβολή του θείου. Επί Δημοκρατίας, υπόκειται στον έλεγχο των Κηνσόρων (Cura morum) Χρηστά ήθη: άμεσο αντικείμενο δικαίου (συμπεριφορά «contra bonos mores»).

14 Fas (όσιο) Διακρίνεται από το δίκαιο Αρχαϊκή έννοια
Συμπεριφορά επιτρεπόμενη από το θείο. Ημέρες nefasti = αποφράδες, ο Πραίτορας δεν μπορεί να απαγγείλει τις τελετουργικές λέξεις do, dico, addico.

15 Φυσικό δίκαιο (ius naturale)
Η έννοια ανάγεται στην ελληνική φιλοσοφία και ιδίως αυτή των Στωϊκών περί φύσης. Απηχεί την πεποίθηση για την ύπαρξη ορισμένων γενικών κανόνων ανώτερης ηθικής αξίας.

16 Φυσικό δίκαιο – ius gentium
Οι δύο έννοιες δεν ήταν ταυτόσημες: οι Ρωμαίοι νομικοί αναγνωρίζουν π.χ. ότι ο θεσμός της δουλείας, που αποτελούσε μία διεθνή καθιερωμένη πρακτική του αρχαίου κόσμου (ius gentium), δεν υπάρχει στη φύση (ius naturale), όπου όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι. Ο Ουλπιανός θεωρεί το φυσικό δίκαιο ως "αυτό που η φύση διδάσκει σε όλα τα ζώα", απόρροια του οποίου είναι θεσμοί όπως ο γάμος μεταξύ ανδρός και γυναικός, η τεκνοποιία και η ανατροφή των παιδιών. Δεν υπερισχύει του θετού δικαίου. Η “φύση” των πραγμάτων αποτέλεσε τη βάση δημιουργίας ορισμένων νομικών κατηγοριών και κανόνων, ιδίως στο εμπράγματο δίκαιο, όπως για την τιθάσευση των άγριων ζώων, την αδυναμία κυριότητας επί της θάλασσας ή τους “φυσικούς” τρόπους κτήσης κυριότητας

17 Ρωμαϊκό Δίκαιο Δημόσιο (ius publicum) Ιδιωτικό (ius privatum)
Αφορά το ρωμαϊκό λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως συνόλου Συγχέεται με την έννοια του «αναγκαστικού δικαίου» (ius cogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία. Το ποινικό θεωρείται μέρος του δημοσίου δικαίου. Ιδιωτικό (ius privatum) Αφορά τα άτομα, την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

18 Ρωμαϊκό Δίκαιο (διακρίσεις Εισηγήσεων Γαίου)
Γραπτό (ius scriptum) Leges (Nόμοι) Plebis cita (ψηφίσματα συνέλευσης Πληβείων) Constitutiones Principum (Aυτοκρατορικές διατάξεις) Edicta (ήδικτα αρχόντων με Ius edicendi) Responsa prudentium (γνωμοδοτήσεις νομομαθών με Ιus respondendi) Άγραφο (ius non scriptum) Αρχαϊκή περίοδο Δωδεκάδελτος = καταγραφή εθιμικού δικαίου Κλασική περίοδο =μικρή σημασία Μετακλασική = το έθιμο γίνεται πηγή δικαίου ισοδύναμη με το νόμο (Εισηγήσεις Ιουστινιανού)

19 Τριμερής διάκριση δικαίου κατά Γάιο
"Όλο το δίκαιο που χρησιμοποιούμε είναι σχετικό είτε με πρόσωπα, είτε με πράγματα, είτε με αγωγές" Γάιος, Εισηγήσεις, Ιουστινιανός, Εισηγήσεις,

20 Η τριμερής διάκριση του Δικαίου, που ανάγεται στην ελληνική ρητορική, θα επηρεάσει βαθειά την μετέπειτα εξέλιξη του δικαίου. Στηρίζεται σε μία απλή λογική. Κάθε κανόνας δικαίου έχει τρεις όψεις: το πρόσωπο που επηρεάζει, το αντικείμενο που αφορά (πράγμα ή δικαίωμα) και το κατάλληλο ένδικο μέσο.

21 Το Δίκαιο των Προσώπων (ius quod ad personas pertinet) περιέχει τους κανόνες που ρυθμίζουν την ικανότητα δικαίου των προσώπων και τους κανόνες που διέπουν τις μεταξύ των προσώπων σχέσεις που πηγάζουν από το θεσμό της οικογένειας. Αντιστοιχεί στο σημερινό Οικογενειακό Δίκαιο.

22 Το Δίκαιο των Πραγμάτων (ius quod ad res pertinet)
περιλαμβάνει τους κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις των προσώπων με τα πράγματα αντιστοιχεί στο σημερινό: Εμπράγματο Δίκαιο, Ενοχικό Δίκαιο (καθώς οι ενοχές κατατάσσονται από τους Ρωμαίους στα ασώματα πράγματα – res incorporales) και Κληρονομικό Δίκαιο, κατά το μέρος που αφορά την κτήση πραγμάτων αιτία θανάτου.

23 Το Δίκαιο των Αγωγών (ius quod ad actiones pertinet)
Αφορά τους τρόπους δικαστικής επιδιώξεως και προστασίας των δικαιωμάτων και ιδιαίτερα τις αγωγές, η ύπαρξη των οποίων θεωρείτο προϋπόθεση για την αναγνώριση ουσιαστικού δικαιώματος.

24 Ο Αστικός Κώδικας σήμερα διακρίνεται σε πέντε κεφάλαια: Γενικές Αρχές, Ενοχικό Δίκαιο, Εμπράγματο Δίκαιο, Οικογενειακό Δίκαιο και Κληρονομικό Δίκαιο. Η πενταμερής κατανομή της ύλης του δικαίου αποτελεί βυζαντινή εξέλιξη, όπως αποτυπώθηκε στην Εξάβιβλο του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου (1345)

25 Έθιμο (consuetudo) Kανόνας δικαίου που δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό,τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο. Mores maiorum: δεν ταυτίζονται με τα έθιμα

26 Διάκριση Ius commune = κοινό δίκαιο
Αφορά όλους τους Ρωμαίους πολίτες, χωρίς διάκριση Ius singulare = εξαιρετικό δίκαιο Αφορά ειδικές περιπτώσεις (στρατιωτικούς , ανήβους) Προνόμιο (privilegium)

27 Ιus civile & ius praetorium -honorarium
Ius civile Δωδεκάδελτος Ερμηνεία της Νόμοι (Leges) Plebis cita Senatus consulta (Δόγματα Συγκλήτου) Ius praetorium – honorarium Πραιτορικό Εισάγεται με ήδικτα των Πραιτόρων ή άλλων αρχόντων

28 Ρόλος Πραίτορα Εκδίδει το Ήδικτο
Βοηθά, συμπληρώνει, διορθώνει το ius civile “ Adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia” Παπινιανός, D

29 Ερμηνεία του δικαίου (interpretatio)
Διανοητική διαδικασία με την οποία επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του κανόνα δικαίου. Αφορά το γραπτό δίκαιο Έργο των Ποντιφήκων αρχικά (γραμματική ερμηνεία). Μετά, δικαιοδοτούντες άρχοντες & νομομομαθείς (λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας & ρητορικής). Βάσεις «διασταλτικής» και «συσταλτικής» ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ’ όσο ήθελε.

30 Ερμηνευτικές αρχές του δικαίου
"Δικαιοσύνη είναι η σταθερή και μόνιμη βούληση να απονέμεις στον καθένα αυτό που του αναλογεί. (1) Οι αρχές του δικαίου είναι: να ζεις έντιμα, να μην βλάπτεις τον άλλο, να αποδίδεις στον καθένα αυτό που του αναλογεί. (2) Η επιστήμη του δικαίου είναι η εξοικείωση με τα Θεία και τα ανθρώπινα πράγματα, η επίγνωση του τι είναι δίκαιο και τι άδικο." Ουλπιανός, D

31 Το έργο των Ρωμαίων νομικών εξετάζει συχνά περιπτωσιολογικά ορισμένες περιπτώσεις, τις οποίες αναλύουν λεπτομερώς, εισηγούμενοι συγκεκριμένες λύσεις και διαμορφώνοντας στην πορεία λεπτές νομικές διακρίσεις, όπως την έννοια της επιμέλειας ή αμέλειας στις συναλλαγές και αντίστοιχης ευθύνης.

32 Μέσω της μελέτης της ορθής λύσης των νομικών προβλημάτων, αναπτύσσουν ορισμένες βασικές γενικές νομικές έννοιες, κανόνες και αρχές. Τις γενικές αυτές αρχές επιχειρούν συστηματικά να συσχετίσουν μεταξύ τους, σε συγκερασμό των διαφορετικών απόψεων που εκφράζουν επιμέρους νομικοί, ώστε από το ειδικό, να καταλήξουν σε έναν κοινώς αποδεκτό γενικό κανόνα.

33 Νομική σκέψη = μεθοδολογικό εργαλείο
Έχοντας επίγνωση του μεταβαλλόμενου χαρακτήρα κάθε κοινωνίας (η ρωμαϊκή κοινωνία θα βιώσει ποικίλους μετασχηματισμούς στο πέρασμα των αιώνων), οι νομικοί αντιλαμβάνονται τη νομική σκέψη ως ένα μεθοδολογικό εργαλείο που επιτρέπει την αναζήτηση δίκαιων λύσεων υπό τις εκάστοτε ισχύουσες συνθήκες, επί τη βάσει ορισμένων κοινών γενικών αρχών. Οι κατευθυντήριες αρχές αυτές, που έχουν δεχθεί και την επιρροή της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, πρέπει να καθοδηγούν τη διαμόρφωση του θετού δικαίου και την ορθή απονομή της δικαιοσύνης.

34 Kαλή Πίστη (bona fides)
Ρωμαϊκή έννοια με θρησκευτικό χαρακτήρα, συνάπτεται με το fas. Aντικειμενική: η έντιμη συμπεριφορά που πρέπει να τηρούν οι συναλλασσόμενοι στις συναλλαγές τους Υποκειμενική: πεποίθηση προσώπου ότι, ενεργώντας κατά ορισμένο τρόπο, ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο. Σεπτίμιος Σευήρος & Fides

35 Καλή πίστη (bona fides)
Η έννοια της καλής πίστης (bona fides), και το αντίθετό της, mala fides ή δόλος (dolus malus) διαμορφώνεται ως θεμελιώδης έννοια για το δίκαιο των συναλλαγών, ήδη πριν την εποχή του Κικέρωνα. περιλαμβάνει την έννοια της εντιμότητας, της ευθύτητας και της εμπιστοσύνης. Έχει τις ρίζες της στο ius gentium, αφού η εμπιστοσύνη μεταξύ ξένων αποτελεί αναγκαίο στοιχείο για τη σύναψη εμπορικών σχέσεων.

36 Ως αντικειμενική καλή πίστη, εκφράζει την εντιμότητα κατά την τήρηση των υποσχέσεων και συμβατικών δεσμεύσεων. Ως υποκειμενική, εκφράζει την πεποίθηση του ατόμου ότι ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο, ορθά και χωρίς να παραπλανά τον άλλο. Η καλή πίστη επηρέασε τη διαμόρφωση ειδικών κατηγοριών συμβάσεων, η σύναψη των οποίων βασίζεται μόνον στη συναίνεση των μερών και όχι σε κάποιον τύπο αλλά και δικών (iudicia bonae fidei), στις οποίες ο δικαστής έπρεπε να λάβει υπ’ όψιν της το στοιχείο της εντιμότητας και ευθύτητας των μερών κατά την εκτέλεση των συμβατικών τους δεσμεύσεων.

37 Aequitas Στην αρχή του Πανδέκτη του Ιουστινιανού, προτάσσεται ο περίφημος ορισμός του δικαίου από το νομικό Κέλσο “ius est ars boni et aequi” D pr. H aequitas (equity στην αγγλική γλώσσα, μεταφραζόμενη αν και όχι ακριβώς ως "επιείκεια" στην ελληνική) εκφράζει την ιδέα της ακριβοδίκαιης και αμερόληπτης απονομής της δικαιοσύνης (iustitia), η οποία αποδίδει “αυτό που αναλογεί στον καθένα”. Συνοψίζει την ρωμαϊκή αντίληψη για το πώς πρέπει να εφαρμόζεται και ερμηνεύεται το δίκαιο, δηλαδή το να αντιμετωπίζει κανείς τις ίδιες περιπτώσεις όμοια και τις ανόμοιες διαφορετικά.

38 Αν και την υπονοεί, η aequitas δεν ταυτίζεται με την έννοια της ισότητας, καθώς οι Ρωμαίοι δεν αναγνωρίζουν την ισότητα όλων ενώπιον του νόμου, αλλά σε διαφορετικές κατηγορίες προσώπων αναγνωρίζουν διαφορετικά δικαιώματα, που το καθένα όμως, εντός του νομικού πλαισίου που του αναλογεί, πρέπει να αντιμετωπίζεται με ίσο τρόπο. Η aequitas, που αποτελεί έκφραση των ηθικών και κοινωνικών αντιλήψεων κάθε εποχής, συνδέεται με την έννοια του φυσικού δικαίου (ius naturale). Αποτελεί κατ' ουσίαν την εφαρμογή της κοινής λογικής (naturalis ratio) στο δίκαιο, κατά την απονομή της δικαιοσύνης.

39 Αποτελεί κατ' ουσίαν την εφαρμογή της κοινής λογικής (naturalis ratio) στο δίκαιο, κατά την απονομή της δικαιοσύνης. Καθοδηγούσε τους νομικούς κατά την άσκηση κριτικής ή την έκφραση αμφιβολιών για τον δίκαιο χαρακτήρα κάποιου ισχύοντος κανόνα δικαίου. Κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής της aequitas υπήρξε το ius honorarium, το δίκαιο που διαμορφώθηκε απο τις παρεμβάσεις των Πραιτόρων στην απονομή της δικαιοσύνης, μέσω των οποίων διόρθωναν την αυστηρότητα του ius civile.

40 φιλανθρωπία (humanitas)
Ηθική επιταγή που επιτάσσει την εφαρμογή του δικαίου με γνώμονα τον άνθρωπο, εμφανίζεται τόσο σε νομικά κείμενα όσο και σε αυτοκρατορικές διατάξεις. Επιτάσσει για παράδειγμα να συμπεριφερόμαστε με πραότητα στους ατυχήσαντες οφειλέτες. Στις Εισηγήσεις του Ιουστιανιανού, ορίζεται ότι αν ένας οφειλέτης έχει ήδη δώσει στους πιστωτές του όλη την περιουσία του και αποκτά κάτι αργότερα, οι πιστωτές του μπορούν να στραφούν εναντίνον του μόνον για "ό,τι μπορεί να πληρώσει" (id quod facere potest), γιατί η πρακτική της εκ νέου απογύμνωσής του από κάθε περιουσία είναι απάνθρωπη (inhumanum). I Υπό την επιρροή των στωικών και χριστιανικών ιδεών, συναφείς έννοιες όπως η pietas (ευσέβεια), caritas (επιμέλεια), benignitas (καλοκαγαθία), clementia (επιείκια), εμπλουτίζουν το Ρωμαϊκό Δίκαιο, ιδίως το οικογενειακό, κληρονομικό και ποινικό.

41 Humanitas Φιλανθρωπία
Καταξίωση του ανθρώπινου όντος καθαυτό, άσχετα με φύλο, κοινονική ή οικονομική θέση Επιρροή στωικής φιλοσοφίας Σημασία στην αντίληψη κλασικών ρωμαίων νομικών για το γάμο Επί Χριστιανών αυτοκρατόρων αποκτά μεγάλη σημασία: οι διατάξεις αναφέρονται στην « φιλανθρωπία» του αυτοκράτορα που εκδίδει τη διάταξη (humanitas nostra)

42 Συμφέρον (utilitas) Νοείται τόσο το ιδιωτικό (utilitas privatorum), που αποτελεί κριτήριο για τη θέσπιση προνομίων για ειδικές κατηγορίες προσώπων (όπως οι ανήλικοι ή παράφρονες), και το δημόσιο (utilitas publica), ο σκοπός που επιδιώκει το δίκαιο για το γενικό καλόπου θεωρείται ότι πρέπει να υπερτερεί των ιδιωτικών συμφωνιών. Η παρέμβαση του Πραίτορα γίνεται «proptem utilitatem publicam»

43 Ορισμένες γενικές και αφηρημένες αρχές δικαίου που απορρέουν είτε από το έργο των Ρωμαίων νομικών είτε από αυτοκρατορικές διατάξεις, αποκρυσταλλώνονται υπό την μορφή νομικών αποφθευγμάτων (regulae iuris), πολλά από τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως ακόμα στο σύγχρονο δίκαιο για να υποδηλώσουν μία κοινά αποδεκτή νομική αρχή.

44 Χρήση αφηρημένων εννοιών
Αναλογία (περιορισμένη χρήση) Ερμηνευτικοί κανόνες (π.χ., σε περίπτωση αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία). Ιουστινιανός: απαγορεύει την ερμηνεία της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα («αυθεντική» ερμηνεία).

45 Διαίρεση ιστορίας Ρωμαϊκού Πολιτεύματος
1. Βασιλεία Απαρχές της Ρώμης έως 509 π.Χ. 2. Δημοκρατία (Respublica) A΄ φάση (πρώιμη): π.Χ. (λήξη β’ Καρχηδονικού πολέμου) Β’ φάση (ύστερη) 202 π.Χ. – 31 π.Χ. (ναυμαχία Άκτιο) ή 27 π.Χ. αναμόρφωση πολιτεύματος από Αύγουστο

46 Αυτοκρατορία Α’ φάση, Ηγεμονία (Principatus)
31 ή 27 π.Χ. έως Διοκλητιανό (284 μ.Χ.) Β’ φάση, Δεσποτεία (Dominatus) Διοκλητιανός (284 π.Χ.) Έως 476 μ.Χ. για Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος (κατάλυση από Οδόακρο) Έως 565 μ.Χ. για Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος (θάνατος Ιουστινιανού)

47 Περίοδοι Ρωμαϊκού Δικαίου
1. Αρχαϊκή (απαρχές Ρώμης έως β’Καρχηδονιακό πόλεμο, Βασιλεία – α’ φάση Δημοκρατίας). Αγροτικός χαρακτήρας οικονομίας Προχρηματική οικονομία Ατομική ιδιοκτησία –καλλιέργειες Pater familias: ασκεί πατρική εξουσία σε όλα τα μέλη της οικογένειάς του

48 Δίκαιο αρχαϊκής περιόδου
Δωδεκάδελτος ( π.Χ.) Ορισμένοι νόμοι (Lex Aquilia, 286 π.Χ.) Τυπικότητα δικαίου: καμία πράξη που αποβλέπει στην παραγωγή έννομων συνεπειών δεν τις παράγει, αν δεν τηρηθεί με ακρίβεια ο τύπος του δικαίου. Αν ο τύπος τηρηθεί, οι συνέπειες επέρχονται και παρά τη βούληση. Οι τύποι όμως, είναι σχετικά απλοί και λίγοι Αυστηρότητα: οι κανόνες εφαρμόζονται απαρέκκλιτα, ακόμα και αν καταλήγουν σε αποτελέσματα αντίθετα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

49 2. Προκλασική περίοδος Από β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, έως πρώτα χρόνια Ηγεμονίας (β’ φάση Δημοκρατίας) Θεαματική ανάπτυξη οικονομικής ζωής Μεγάλη επέκταση της Ρώμης Μεταβολές στη ρωμαϊκή κοινωνία Άνοδος τάξης κεφαλαιοκρατών Εισροή Δούλων, latifundia Εξαθλίωση πληβείων Αύξηση κυκλοφορίας νομίσματος, εμπορίου.

50 Δίκαιο προκλασικής περιόδου
Εισαγωγή θεσμών ελληνικής καταγωγής, π.χ. Νόμος Ροδίων Ναυτικός (Lex Rhodia) Επιρροή ελληνικής ρητορικής – φιλοσοφίας Πρώτοι αξιόλογοι ρωμαίοι νομικοί (Προκλασικοί) Σημαντική επιρροή Πραιτόρων & Ηδίκτου (αρχές επιείκειας & καλής πίστης)

51 Κλασική περίοδος Αρχές Ηγεμονίας έως τα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα (235 μ.Χ., θάνατος Αλεξάνδρου Σευήρου) Μεγαλύτερη πολιτική ακμή της Ρώμης Pax romana: ασφάλεια εντός των συνόρων, ανάπτυξη εμπορίου Έλλειψη ισορροπίας στο εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ιταλίας και Ανατολής: η πρώτη καταναλωτής, η δεύτερη προμηθευτής. Διεύρυνση ιδιότητας Ρωμαίου Πολίτη: 212 μ.Χ., Καρακάλλας, Constitutio Antoninana

52 Πηγές Δικαίου Κλασικής Περιόδου
Συγκλητικά Δόγματα Οrationes principis (λόγοιτων αυτοκρατόρων προς τη Σύγκλητο) Αυτοκρατορικές διατάξεις Εdicta (γενικοί νόμοι) Mandata (οδηγίες προς αξιωματούχους) Decreta (δικαστικές αποφάσεις Rescripta (απαντήσεις σε νομικά ερωτήματα)

53 Ius Respondendi Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα
Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα Απονέμεται από τον Αύγουστο σε εξέχοντες νομικούς Σχολές Προκουλιανών – Σαβινιανών Κλασικοί νομικοί Έργο ερμηνείας δικαίου – διδακτικό - συγγραφικό Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

54 Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

55 Mετακλασική περίοδος Θάνατος Αλέξανδρο Σευήρου – αναρχία
Διοκλητιανός: αναδιάρθρωση του κράτους σε απολυταρχικές βάσεις Μ. Κωνσταντίνος: επιρροή του Χριστιανισμού Παρεμβατισμός στην οικονομία

56 Διοκλητιανός Ήδικτο περί Τιμών (301 μ.Χ.) Αναμόρφωση φορολογίας
Κοινωνικές & νομικές διακρίσεις: Honestiores (potentiores) Humiliores Μεγάλες ιδιοκτησίες – coloni Corpora: συντεχνιακή οργάνωση επαγγελμάτων

57 Μετακλασικό δίκαιο Περίοδος παρακμής
Επί Χριστιανισμού, η Θεολογία αποσπά τα σημαντικότερα πνεύματα Απονομή ιδιότητας ρωμαίου πολίτη σε όλους: διείσδυση ξένων στοιχείων στο ρ.δ. «Εχυδαϊσμός» του δικαίου στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας

58 Πηγές δικαίου Αυτοκρατορικές διατάξεις Ιδιωτικές συλλογές Επίσημες
Codex Hermogenianus Codex Gregorianus Επίσημες Codex Theodosianus, 438/39 μ.Χ. Leges / Ius (έργα νομικώ) Αναφορικός Νόμος (426 μ.Χ.) Εθιμο: καθίσταται πηγή δικαίου

59 Νομική επιστήμη Νομικές Σχολές: Βυρηττός (προ 239 μ.Χ.), Ρώμη, Κωνσταντινούπολη Τάση γενικεύσεων – αφηρημένων εννοιών αντί περιπτωσιολογίας Θεωρία βούλησης (voluntas) Aναζητείται η αληθινή βούληση των δικαιοπρακτούντων, χωρίς προσκόλληση στη δήλωσή τους. Επιρροή Χριστιανισμού (οικογενειακό δίκαιο) Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση: Παίζουν ρόλο νομομαθείς των Νομικών Σχολών Δεν αποδίδει πάντα ζων δίκαιο της εποχής του Αρχαϊζουσα τάση