Παραδόσεις Μαθήματος: Σημειώσεις

Παρουσίαση με θέμα: "Παραδόσεις Μαθήματος: Σημειώσεις"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Παραδόσεις Μαθήματος: Σημειώσεις
ΚΕΙΜΕΝΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Παραδόσεις Μαθήματος: Σημειώσεις Νεκτάριος Στελλάκης

2 Βασικά ερωτήματα Τι είναι «γλώσσα»;
Γιατί μας απασχολεί η γλωσσική αγωγή στο νηπιαγωγείο – πρώτο σχολείο; Αποτελεί η γλώσσα ιδιαίτερη «μαθησιακή περιοχή» > σχέσεις γνώσης και γλώσσας (Halliday, ΣΛΓ) Βασικά θέματα: γλωσσική ανάπτυξη, γλωσσική ικανότητα, επικοινωνιακή ικανότητα, γλωσσικό σύστημα και επίπεδά του

3 Τι είναι γλώσσα; Γλώσσα (langage) Λόγος (langue) Η συστηματική πλευρά της γλώσσας Η υπερατομική γλώσσα των μελών μιας κοινότητας Ομιλία (parole) Η κατ’ άτομο πραγμάτωση του λόγου. Περιέχει παραλείψεις, αποκλίσεις ή σφάλματα. Περιλαμβάνει τη φώνηση. Saussure, 1916

4 Βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας
Η γλώσσα είναι σύστημα σημείων Η γλώσσα είναι ένας κώδικας αποτελούμενος από γλωσσικά σημεία (γλωσσικές μονάδες) και κανόνες σύμφωνα με τους οποίους δομούνται τα σημεία ώστε να απαρτίσουν ένα μήνυμα. Τα γλωσσικά σημεία αποτελούν συμβατικό συνδυασμό ορισμένης μορφής (σειράς φωνημάτων) με ορισμένο περιεχόμενο. [η σύναψη σημαίνοντος και σημαινομένου, ο συμβατικός («αυθαίρετος») συνδυασμός οντοτήτων, μιας ακουστικής εικόνας και μιας σημασίας] Συμβατικός γιατί κατά κανόνα δεν υπάρχει αιτιακή σχέση μεταξύ της φωνητικής μορφής μιας λέξης με τη σημασία της.

5 Οι γλώσσες διαθέτουν κοινά δομικά χαρακτηριστικά
Η γλώσσα χρησιμοποιείται για την επίτευξη της επικοινωνίας Η γλώσσα χαρακτηρίζεται από ποικιλία και διαφοροποίηση (τρόπος, συνθήκες, σκοπός επικοινωνίας κτλ) – γλωσσική ποικιλία (γεωγραφικές διάλεκτοι – κοινωνιόλεκτοι) Η γλώσσα συνοδεύεται από ένα πλήθος στοιχείων τα οποία, χωρίς να εντάσσονται στο γραμματικό της σύστημα, συμπληρώνουν και διευκρινίζουν το νόημα των μηνυμάτων (επιτονισμός, χειρονομίες, στάση σώματος, κινήσεις κ.ά.) Η γλώσσα είναι ένα σύστημα που λειτουργεί συγχρονικά, ενώ ταυτόχρονα εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου

6 Ανακεφαλαίωση Η γλώσσα είναι ένας κώδικας που καθιστά δυνατή την επικοινωνία μεταξύ των ατόμων. Η γλώσσα επιτρέπει στον άνθρωπο να δημιουργεί κοινωνία και για το λόγο αυτό είναι προϋπόθεση κάθε κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. «Η γλώσσα είναι εν τέλει ο ίδιος ο άνθρωπος» Μήτσης, Ν. (1996). Διδακτική του γλωσσικού μαθήματος. Αθήνα: Gutenberg

7 Η γλώσσα είναι ένα σύστημα κοινωνικής σημειωτικής, μέσα από το οποίο ο άνθρωπος νοηματοδοτεί και κοινοποιεί την εμπειρία του. Ως σύστημα διαθέτει κανόνες και νόρμες που διέπουν τη δομή και τη λειτουργία όλων των εκφωνημάτων, δηλαδή της λέξης, της πρότασης και του κειμένου. Ματσαγγούρας (2007:20)

8 Στοιχεία της ανθρώπινης γλώσσας
Η γλώσσα είναι ένα πολύ περίπλοκο σύστημα που γίνεται καλύτερα αντιληπτό μέσω των επιμέρους λειτουργικών επιπέδων του. Έτσι οι Bloom και Lahey (1978) χώρισαν τη γλώσσα σε 3 κύρια επίπεδα: >την μορφή (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη), >το περιεχόμενο (σημασιολογία) και >τη χρήση (πραγματολογία)

9 Φωνολογία ασχολείται με τη μελέτη των φωνημάτων μιας συγκεκριμένης γλώσσας, δηλαδή με τους ήχους που έχουν διακριτική / διαφοροποιητική λειτουργία για το νόημα του γλωσσικού σήματος. Φωνήματα ονομάζονται οι ελάχιστες μονάδες ήχου κάθε γλώσσας που λειτουργούν διακριτικά, δηλ. διακρίνουν σημασίες, π.χ. τόνος, τόπος, τρόπος. Κατανόηση και παραγωγή ήχων (άρθρωση) Παιδιά - παιδγά Γραφοφωνημικές αντιστοιχίσεις >1 φώνημα – περισσότερα γράμματα (/ι/, /ο/) > 1 φώνημα - 2 γράμματα (/b/, /d/, /u/) > 2 φωνήματα – 1 γράμμα (ξ, ψ) > 1 γράμμα - διαφορετικό φώνημα [π.χ καλός /kalos/ – καιρός /ceros/ (ουρανικό)] Η ελληνική γλώσσα είναι μέσης διαφάνειας σύστημα, η τουρκική διαφανής και η αγγλική αδιαφανής Κατή, Δ. (1992) Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί. Αθήνα: Οδυσσέας.

10 Τα φωνητήρια όργανα Crystal, B. (2010). Ένα μικρό βιβλίο για τη γλώσσα

11 Σύνταξη Η σύνταξη αναφέρεται στη σχέση που έχουν οι λέξεις μεταξύ τους σε ένα εκφώνημα, σε μια πρόταση αλλά και στη σχέση των προτάσεων μεταξύ τους. Για την κατασκευή προτάσεων με νόημα απαιτείται ορθός σχηματισμός αλληλουχιών. Οι λέξεις δεν τοποθετούνται αυθαίρετα: Π.χ. Υποκείμενο + Ρήμα+ Αντικείμενο ή κατηγορούμενο. Ο Γιάννης έφερε λουλούδια. Τα λουλούδια τα έφερε ο Γιάννης. Έφερε λουλούδια ο Γιάννης! ή Έφερε ο Γιάννης λουλούδια!

12 Πώς αξιολογείται – Καταγραφή του λόγου των παιδιών
Μέσο μέγεθος φραστικής διατύπωσης - MLU (Mean length of utterance) [Μετρώνται τα μορφήματα, όχι οι λέξεις] – Καταγραφή του λόγου των παιδιών – Χωρισμός των προτάσεων σε μορφήματα – Μέτρηση του αριθμού των μορφημάτων στις πρώτες 100 προτάσεις – Διαίρεση του συνολικού αριθμού με το 10 ΣΤΑΔΙΑ I: MLU II: MLU III: 2.5 – 3.0 MLU IV: 3.0 – 3.5 MLU V: 3.5 – 4.0 MLU

13 ΣΤΑΔΙΟ Ι – συνδυασμός δύο λέξεων
Διέρχονται όλα τα παιδιά Οι διατυπώσεις τους είναι δημιουργικές – δεν πρόκειται για απλή μίμηση του λόγου των ενηλίκων Είναι απλές – Λέξεις «περιεχόμενα» : ουσιαστικά (κυρίως), ρήματα, επίθετα – Λείπουν οι λέξεις «λειτουργίες»: προθέσεις, άρθρα, σύνδεσμοι, κλίσεις Π.χ. «παπούτσι…μπαμπάς» «μπισκότο…κιάλλο» «γαβγαβ…πάει» Τηλεγραφικός λόγος

14 Μορφολογία Μόρφημα είναι η μικρότερη μονάδα του γλωσσικού συστήματος που είναι φορέας σημασίας. Αυτό σημαίνει ότι η παραπέρα ανάλυσή του καταλήγει σε στοιχεία χωρίς νόημα, τα φωνήματα, ενώ από τον συνδυασμό των μορφημάτων προκύπτουν οι λέξεις. Τα μορφήματα διακρίνονται σε λεξικά και γραμματικά.

15 λεξικά μορφήματα γραμματικά μορφήματα ελεύθερα και δεσμευμένα. Τα πρώτα απαντώνται ελεύθερα στον λόγο (π.χ. προς, των, αλλά), είναι δηλαδή σύνδεσμοι, προθέσεις, άρθρα, ενώ τα δεύτερα βρίσκονται πάντα σε άμεση εξάρτηση με κάποιο άλλο μόρφημα. Σε αυτή την κατηγορία διακρίνουμε τα παραγωγικά και τα κλιτικά μορφήματα. Τα πρώτα χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία παραγωγής λέξεων, και ανάλογα με τη θέση τους ως προς το λεξικό μόρφημα διακρίνονται σε προθήματα (π.χ. ξε-μένω) και επιθήματα (π.χ. χάρτ-ινος). Έτσι: το χάρτινος αποτελείται από το λεξικό μόρφημα χαρτ- και το παραγωγικό μόρφημα -ινος (το καθεαυτό παραγωγικό μόρφημα είναι το -ιν-, καθώς το -ος είναι κλιτικό). Τα κλιτικά μορφήματα χρησιμοποιούνται για τη δήλωση γραμματικών σχέσεων (όπως π.χ. πτώσης, γένους, αριθμού). Έτσι η λέξη ανθρώπων αποτελεί συνδυασμό του λεξικού ανθρώπ- και του κλιτικού -ων.

16 Διαίρεση μορφημάτων 1. λεξικά 2. γραμματικά περιγραφική λειτουργία της γλώσσας φανερώνουν ενδογλωσσικές σχέσεις 1α) ουσιαστικά 1β) ρήματα 1γ) επίθετα 1δ) επιρρήματα 2α) ελεύθερα 2β) δεσμευμένα σύνδεσμοι προθέσεις άρθρα παραγωγικά κλιτικά Άσκηση: βρες τα μορφήματα στην παρακάτω πρόταση. Η Μαρία έφτιαξε μια χάρτινη βαρκούλα.

17 Σημασιολογία εξετάζει τις σημασίες των λέξεων (αγγλ. semantics) απο το ελληνικό επίθετο σημαντικός ("ο σημαίνων" ή "ο έχων σημασία"). λέξεις-περιεχόμενα - λέξεις-λειτουργίες Χρήση σωστών λέξεων με το σωστό νόημα Μεταφορά: σημασιολογικά απομακρυσμένη από την κύρια σημασία του λήμματος Για περισσότερα: Οικονομίδης, Β. (2003). Το δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών ηλικίας 5;5-6;5 ετών. Αθήνα: Γρηγόρης.

18 Πραγματολογία εστιάζει στη διαδικασία παραγωγής νοήματος το οποίο δεν ταυτίζεται με τη σημασία των λέξεων που εκφωνούνται και είναι άμεσα συναρτημένο με το συμφραστικό πλαίσιο -γλωσσικό και εξωγλωσσικό- της εκφώνησης. Η γλώσσα ως διαπροσωπική λειτουργία, πράξη, ως εμπρόθετη δραστηριότητα «Δε θα κοιμηθώ πριν επιστρέψεις»: Δήλωση ή προειδοποίηση; Yule, G Πραγματολογία. Επιμ., μτφρ. Θ.-Σ. Παυλίδου. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών Κανάκης, Κ Εισαγωγή στην πραγματολογία: Γνωστικές και κοινωνικές όψεις τη γλωσσικής χρήσης. Αθήνα: Εικοστός Πρώτος.

19 Πραγματολογία «δεν θα κοιμηθώ πριν επιστρέψεις» του αγανακτισμένου πατέρα προς το γιο του, που επιμένει να γυρνά πολύ αργά στο σπίτι, στην πραγματικότητα δεν είναι μια δήλωση αλλά μια απειλή ή προειδοποίηση (αν τολμήσεις να ξαναγυρίσεις αργά στο σπίτι, θα 'χουμε κακά ξεμπερδέματα)· όπως και το εκφώνημα «Θα περιμένουμε πολύ ακόμη;» που ο καθηγητής απευθύνει στους μαθητές που καθυστερούν να παραδώσουν το γραπτό τους διαγώνισμα δεν είναι στ' αλήθεια αίτηση για παροχή πληροφορίας, αλλά πραγματική εντολή (Ο χρόνος εξέτασης τελείωσε, παραδώστε τα γραπτά σας!). Κοινωνική λειτουργία της γλώσσας – Η γλώσσα ως πράξη, ως εμπρόθετη δραστηριότητα

20 Γλωσσική ικανότητα Η γνώση ενός συνόλου γραμματικών κανόνων που επιτρέπουν στον ομιλητή να χρησιμοποιεί εύκολα και αποτελεσματικά τη γλώσσα και στον ακροατή να την κατανοεί. Οι φυσικοί ομιλητές μπορούν να διακρίνουν τα γλωσσικά λάθη ή τις τυχόν αμφισημίες του λόγου. Η γλωσσική ικανότητα περιλαμβάνει (α) φωνολογικούς, (β) σημασιολογικούς και (γ) συντακτικούς κανόνες καθώς και ένα λεξικό. Η διαδικασία συναγωγής των κανόνων συντελείται υποσυνείδητα κατά την περίοδο απόκτησης της γλώσσας παράλληλα με τη βιολογική ωρίμανση στην παιδική κυρίως ηλικία.

21 Σύμφωνα με τους Χαραλαμπόπουλο και Χατζησαββίδη (1997), η γλωσσική ικανότητα συνδέεται με τη "γνώση της γλώσσας ως συστήματος" και αφορά ειδικότερα στη γνώση των κανόνων που διέπουν τη γλώσσα στα διάφορα επίπεδά της (φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό). Η γνώση, λόγου χάρη, ότι η πρόταση «Ο Γιάννης τρέχουν» δεν είναι αποδεκτή στην ελληνική γλώσσα αποτελεί έκφραση της γλωσσικής ικανότητας ενός ατόμου που μιλά την ελληνική.

22 Επικοινωνιακή ικανότητα
Αναφέρεται στην ικανότητα του ομιλητή να προσαρμόζει το λόγο τους στις περιστάσεις επικοινωνίας που συμμετέχει. Π.χ. Με διαφορετικό τρόπο χρησιμοποιεί κάποιος τη γλώσσα όταν απευθύνεται σε ένα οικείο του πρόσωπο και με διαφορετικό τρόπο όταν μιλά με τον προϊστάμενό του. Μου πιάνεις το μολύβι; Θα σας ήταν εύκολο να μου δώσετε το μολύβι;

23 Η επικοινωνιακή ικανότητα συμπεριλαμβάνει τη γλωσσική
Η επικοινωνιακή ικανότητα συμπεριλαμβάνει τη γλωσσική. Για να επικοινωνήσει κανείς σε συγκεκριμένη γλώσσα πρέπει να γνωρίζει τη γραμματική της, αλλά όχι μόνο. Χρειάζεται γνώσεις και δεξιότητες ψυχολογικής, κοινωνικοπολιτισμικής και πραγματολογικής φύσης, π.χ. χρήση του ενικού και πληθυντικού αριθμού (τύπων ευγένειας), των χαιρετισμών κλπ.

24 Πορεία ανάπτυξης γλώσσας (Προσοχή: οι διατομικές διαφορές είναι μεγάλες)
– 3 μηνών: απαλό μουρμούρισμα, κλάμα, γέλιο - 6 μηνών: περίοδος βαβίσματος 12 μηνών: επανάληψη συλλαβικών προτύπων του τύπου «ΣΦ» (π.χ. μα-μα-μα, μπα-μπα-μπα-μπα) (κλειστά σύμφωνα και χαμηλά φωνήεντα) -18 μηνών: στάδιο μιας λέξης (περίπου 50 λέξεις) - 2 ετών: βάζει μαζί δυο λέξεις – επαναλαμβάνει λέξεις ή φράσεις (ηχολαλία), διερεύνηση του νοήματος των λέξεων (π.χ. μπαμπάς για κάθε ενήλικο άνδρα) ετών: συντελούνται οι κυριότερες κατακτήσεις, τηλεγραφική ομιλία, δεικτικό «αυτό», ερωτήσεις, επικέντρωση στο εδώ και τώρα, 1000 λέξεις, γραμματικά μορφήματα (πληθυντικός, αόριστος, προθέσεις)

25 - 4 ετών: χρησιμοποιεί πιο σύνθετες δομές προτάσεων
- 4 ετών: χρησιμοποιεί πιο σύνθετες δομές προτάσεων. Αποκτά περισσότερες γνώσεις για τον κοινωνικό ρόλο της συζήτησης, είναι σε θέση να διατηρήσει το θέμα μιας συνομιλίας και να προσθέσει νέες πληροφορίες. Επίσης μπορεί να προσαρμόσει το λόγο του στις ανάγκες του συνομιλητή (π.χ. απλοποιεί τη γλώσσα του όταν μιλάει σε ένα παιδί 2 χρόνων, ζητεί επεξήγηση εάν δεν καταλαβαίνει κάτι και αρχίζει να κατανοεί ότι πρέπει να λαμβάνει υπόψη τη γνώμη του άλλου).

26 - 5 ετών: ολοκληρώνεται η ανάπτυξη των βασικών ικανοτήτων χρήσης του λόγου και το παιδί καθίσταται ικανός συζητητής επικοινωνώντας αποτελεσματικά σχεδόν σε όλες τις περιστάσεις συναλλαγής. Χρησιμοποιεί πιο σωστά τις σύνθετες γλωσσικές δομές, παρουσιάζει ώριμη γραμματική δομή (παραμένουν κάποια προβλήματα με τη συμφωνία υποκειμένου/ ρήματος, ανώμαλους τύπους, πτώση αντωνυμιών), διακρίνει αν οι προτάσεις είναι γραμματικά σωστές ή όχι και τις διορθώνει, αρχίζει να κατανοεί το αστείο και τον σαρκασμό, να αναγνωρίζει τη λεκτική αμφισημία, και ασάφεια ενώ παράλληλα εξελίσσει την ικανότητά του να προσαρμόζει τη γλώσσα του σύμφωνα με την προοπτική και τον ρόλο του σαν ακροατή.

27 Έως το τέλος της πρώτης σχολικής ηλικίας τα παιδιά είναι είναι ικανά να ζητούν εξηγήσεις σε περίπτωση που δεν κατανοούν κάτι, να προσαρμόζουν το λόγο τους στον ομιλητή ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, τον βαθμό συγγένειας και την κοινωνική του θέση, να κατανοούν τα λογοπαίγνια και να διασκεδάζουν με τις ανέκδοτες εκφράσεις, να κατανοούν εκτενείς αφηγήσεις, να διαπραγματεύονται, να εκφράζουν λεκτικά μεγάλο φάσμα συναισθημάτων και να αναπτύσσουν μεταγλωσσικές ικανότητες.

28 ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ (ενδεικτικά)
ΗΛΙΚΙΑ ΦΑΣΕΙΣ 6– 12 μηνών κλάμα (διαφοροποιημένο) αγκού (cooing) βάβισμα (babbling) ρυθμός & επιτονισμός 1 – 2 ετών πρώτες λέξεις, πρώτες φράσεις 2 – 3 ανάπτυξη λεξιλογίου, εμφάνιση κλίσης, απλές προτάσεις 3 – 4 πολυσύλλαβες λέξεις, ομαλοί γραμματικοί τύποι, σύνθετες προτάσεις 4 – 5 Ολοκλήρωση κατάκτησης φωνολογικού συστήματος, παραγωγή & σύνθεση λέξεων 5 – 6 κατάκτηση ανώμαλων γραμματικών τύπων & μετασχηματιστικών κανόνων Crystal, D. (2011). Ένα μικρό βιβλίο για τη γλώσσα. Αθήνα: Πατάκης [§2,

29 Η μεταγλωσσική επίγνωση αναφέρεται στις διαδικασίες συνειδητοποίησης των δομικών στοιχείων του λόγου και του χειρισμού τους. Η μεταγλωσσική επίγνωση συμβάλλει ουσιαστικά και διευκολύνει στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που συνδέονται με τον γραμματισμό.

30 ΕΙΔΗ ΜΕΤΑΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ
ΕΠΙΠΕΔΑ ΔΟΜΗΣ & ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΟΝΑΔΑ ΕΙΔΟΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ Ομοιοκαταληξία συλλαβή φώνημα (γράφημα) Φωνολογική ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟ μόρφημα Μορφολογική ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ φράση - πρόταση Συντακτική Μορφοσυντακτική ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΟ λέξη Σημασιολογική ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟ κείμενο Πραγματολογική

31 ΜΕΤΑΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΓΝΩΣΗ & ΑΝΑΠΤΥΞΗ του ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΕΙΔΟΣ
ΜΕΤΑΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ / ΓΝΩΣΕΙΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ γραφοφωνημικές αντιστοιχήσεις (από)κωδικοποίηση γραπτού λόγου ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ αποκωδικοποίηση & κατανόηση ορθογραφία ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ & ΜΟΡΦΟΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ κατανόηση κειμένου ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ κατανόηση κειμένου/ παραγωγή λόγου ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας

32 Μελέτη Κατή, Δ. (2009). Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί. Αθήνα: Οδυσσέας. Crystal, D. (2011). Ένα μικρό βιβλίο για τη γλώσσα. Αθήνα: Πατάκης.

33 Ερωτήσεις Γιατί είναι δύσκολος ένας ορισμός της γλώσσας;
Ποιες οι διαφορές λόγου και ομιλίας; Πώς αντιλαμβάνεστε τη γλωσσική ποικιλία; Εξωγλωσσικά στοιχεία της επικοινωνίας Συγχρονική λειτουργία και διαχρονική εξέλιξη της γλώσσας Τι είναι φώνημα; Φωνολογική ανάπτυξη και εκμάθηση της ανάγνωσης Τι είναι μόρφημα; Ποια είδη μορφημάτων γνωρίζεις; «Λέξεις – περιεχόμενα» και «λέξεις – λειτουργίες» Αντικείμενο της πραγματολογίας Η σημασία της ανάπτυξης του λεξιλογίου για το παιδί, τις κοινωνικές του σχέσεις, τη γνωστική του ανάπτυξη κτλ.

34 Ορίζοντας τη έννοια «γραμματισμός»
Ορίζοντας τη έννοια «γραμματισμός» Η επιλογή του όρου γραμματισμός, αντί του ανάγνωση και γραφή, αποτελεί μια σημαντική μετακίνηση προς ένα υψηλότερο επίπεδο νοηματοδότησης (Halliday, 1996) >μια διαδικασία μάλλον, παρά γνώση, κατάκτησης των πιο επεξεργασμένων μορφών της γλώσσας που χρησιμοποιούνται στο γραπτό λόγο και του συστήματος των κοινωνικών αξιών που τις συνοδεύουν (ό.π.) >μια διαδικασία προς τη συνειδητοποίηση η οποία περιλαμβάνει την «ανάγνωση του κόσμου» (“world”) μάλλον παρά την ανάγνωση της «λέξης» (“word”) (Freire & Macedo, 1987). [>Gee (1990, 1991) the ability to use and successfully operate in secondary Discourses, which is culturally and situationally specific]

35 Προεκτάσεις Λειτουργικός γραμματισμός: Η ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας χρησιμοποιώντας κείμενα γραπτού και προφορικού λόγου, καθώς επίσης και μη γλωσσικά κείμενα (Μητσικοπούλου, 2001) Κριτικός γραμματισμός: Οι κυριάρχοι θεσμοί και λόγοι καθώς και τα μέσα επικοινωνίας δε γίνονται αποδεκτοί ως δεδομένοι και φυσικοί (Baynham, 2002) Άσκηση ελέγχου από τον αναγνώστη επί της παραγωγής του κειμένου (οι διαστάσεις του προϊόντος και της διαδικασίας) >Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποιος είναι ο σκοπός του; >Τα συμφέροντα ποιου εξυπηρετεί και ποιου υπονομεύει; >Είναι απαραίτητο να λειτουργεί έτσι ή θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά ή/και καλύτερα; Ο λειτουργικός και κριτικός γραμματισμός μπορούν να αποτελούν συζευτική επιλογή.

36 Συμπερασματικά, με τον όρο γραμματισμό εννοείται κάτι ευρύτερο από την ικανότητα (απο)κωδικοποίησης των γραπτών συμβόλων. Γραμματισμός σημαίνει χρησιμοποιώ γλωσσικές, γνωστικές και κοινωνικές στρατηγικές προκειμένου να αντλήσω νόημα από ένα κείμενο που διαβάζω ή να προσδώσω νόημα σε ένα κείμενο που γράφω ώστε να επικοινωνήσω αποτελεσματικά και κριτικά στα πλαίσια πραγματικών καθημερινών καταστάσεων.

37 Ο γραμματισμός είναι κοινωνική πρακτική, κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο και όχι απλώς γνωστική κατάκτηση. Η ανάπτυξή του δεν περιορίζεται στην κατάκτηση επιμέρους εννοιών, ικανοτήτων ή διαδικασιών που κατακτώνται μέσω τυπικής διδασκαλίας, αλλά είναι περισσότερο το αποτέλεσμα της πολιτισμικής ενσωμάτωσης στον τρόπο που μια κοινωνία σκέφτεται και οργανώνεται (Diaz & Makin, 2002)

38 Διδακτικές προεκτάσεις
Α. έμφαση στη γλωσσική ικανότητα (γνώση του συστήματος της γλώσσας) (linguistic competence) Β. έμφαση στην επικοινωνιακή και κριτική ικανότητα (communicative competence) (ικανότητα προσαρμογής του λόγου στην εκάστοτε περίσταση επικοινωνίας) Η επικοινωνία είναι χρήση και όχι γνώση «οι επικοινωνιακές δεξιότητες δεν είναι άλλο παρά οι διάφορες μορφές γραμματισμού» (Χατζησαββίδης, 2002: 43)

39 Θεωρίες εγγραμματισμού
Α. Γραμματικο-κεντρική Β. Διαδικαστική προσέγγιση (> κειμενοκεντρική) Γ. Κειμενοκεντρική προσέγγιση Κάθε μια από τις παραπάνω υιοθετεί διαφορετικές απαντήσεις για (α) τη φύση και τη λειτουργία της γλώσσας και (β) τον τρόπο που η γλώσσα πρέπει να διδαχθεί

40 Α. Γραμματικοκεντρική Προσέγγιση
Εστιάζει στη γνώση για τη γλώσσα Μελετά τις βασικές μονάδες της γλώσσας, τις ταξινομεί και αναδεικνύει τις σχέσεις τους προκειμένου να αναδειχθεί η τυπική δομή της γλώσσας στο μικροεπίπεδο της λέξης και της πρότασης. Ύλη: φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό μέρος του γλωσσικού συστήματος Διδασκαλία: γραμμική διάταξη διδασκαλίας (παραδοσιακού τύπου γραμματικές)

41 Β. Ολιστική προσέγγιση Ο γραμματισμός αναπτύσσεται αβίαστα μέσω της φυσικής και σκόπιμης χρήσης της γλώσσας σε αυθεντικά περιβάλλοντα επικοινωνίας Από τις γνώσεις για τη γλώσσα στις δυνατότητες χρήσης της γλώσσας Η γλώσσα ως ατομικό απόκτημα και ως δυναμικό μέσο προσωπικής ανάπτυξης Νοηματοκεντρική και παιδοκεντρική

42 Γ. Κειμενοκεντρική προσέγγιση
Για να συμμετάσχει το άτομο επιτυχώς στις διάφορες κοινότητες λόγου πρέπει να κατακτήσει γνώσεις και δεξιότητες που αφορούν: κειμενικές συμβάσεις δομής, γλωσσικής μορφής και περιεχομένου. Συνειδητή κατανόηση του λόγου Συσχέτιση της χρήσης της γλώσσας με το κοινωνικό συγκείμενο Συστημική Λειτουργική Σχολή (Μ.Α.Κ. Halliday)

43 Το κείμενο (text) είναι ένα σύνολο φράσεων που συνδέονται νοηματικά και συνιστούν ένα κοινωνικά οριοθετημένο μήνυμα. Mια σημασιολογική ενότητα, ανεξάρτητη από μέγεθος, που κωδικοποιείται σε προτάσεις τις οποίες υπερβαίνει δομικά, συνδέεται με συγκεκριμένα συμφραζόμενα, είναι ομοιογενής υφολογικά και σημαδεύεται από ορισμένα συνεκτικά γλωσσικά στοιχεία. Το κείμενο του συγγραφέα/ομιλητή και το κείμενο του αναγνώστη/ακροατή

44 ΚΕΙΜΕΝΟ Φιλολογική προσέγγιση Ασχολείται κατεξοχήν με γραπτά κείμενα που ανήκουν στον λογοτεχνικό κανόνα ή δευτερογενή, θεωρητικά κείμενα. Επίκεντρο της έρευνας είναι οι σημασίες, η αξία και ο ρόλος των κειμένων στα συμφραζόμενά τους. 2. Γλωσσολογική προσέγγιση Στην έννοια του κειμένου περιλαμβάνονται τόσο γραπτά όσο και προφορικά κείμενα και δεν γίνεται διάκριση σε περισσότερο και λιγότερο σημαντικά κείμενα. Επίκεντρο της έρευνας είναι οι γλωσσικοί μηχανισμοί με τους οποίους δημιουργείται το νόημα.

45 Το κείμενο ως αντι-κείμενο είναι ένα «κλειστό» και αυστηρά καθορισμένο αρχείο.
Η «κλειστότητα» του κειμένου είναι προϊόν των τεχνολογικών εξελίξεων και των αντίστοιχων κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, με πρώτο σταθμό την τεχνολογία της γραφής που κατ’ ανάγκη περικλείει τη γλώσσα σε δεδομένο χώρο και υλικό. Με το δεύτερο μεγάλο σταθμό, την τυπογραφία, ενισχύεται η έννοια του πρωτότυπου κειμένου που μπορεί να αναπαραχθεί σε πανομοιότυπα αντίγραφα και επομένως η αυθεντία του συγγραφέα. Τρίτο σταθμό αποτελεί σίγουρα η εφεύρεση τεχνικών μαγνητοφώνησης, σύλληψης δηλαδή της ομιλίας, που συμπίπτει με τη σύγχρονη γλωσσολογία και την έμφασή της στην προτεραιότητα του προφορικού λόγου. Τέλος, η επανάσταση των ηλεκτρονικών υπολογιστών θέτει σε αμφισβήτηση την κλειστότητα του κειμένου, καθώς το ηλεκτρονικό, ψηφιακό κείμενο δεν έχει σαφή υλική υπόσταση ούτε καθορισμένα όρια αλλά αποτελεί το προϊόν διακειμενικών συνδέσεων και παραπομπών (υπερ-κείμενο).

46 Το κείμενο δεν αποτελεί απλώς μια μεγαλύτερη γλωσσική μονάδα σε σχέση με τις μονάδες σε άλλα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης (φώνημα, μόρφημα, λέξη, πρόταση), καθώς ένα κείμενο μπορεί να συμπίπτει με μια λέξη, ένα μόρφημα, ακόμη κι ένα φώνημα. Το μέγεθος δεν παίζει κανένα ρόλο για τον χαρακτηρισμό ενός ή περισσότερων εκφωνημάτων ως κειμένου. Στην πραγματικότητα όλες οι μονάδες της γλωσσικής ανάλυσης βρίσκουν το ρόλο και τη σημασία τους μέσω της χρήσης τους σε ένα κείμενο.

47 Όπως δεν υπάρχει κατώτερο όριο, έτσι δεν υπάρχει και ανώτερο όριο στο μέγεθος του κειμένου: μια εγκυκλοπαίδεια αποτελεί μόνη της ένα κείμενο που έχει τη μορφή της αποικίας, αποτελείται δηλαδή από πολλά άλλα κείμενα, τα οποία δεν συνδέονται μεταξύ τους με άλλο τρόπο παρά με την απλή συμπαράθεσή τους με βάση κάποιον κανόνα (π.χ. αλφαβητική σειρά).

48 Για να ορίσουμε το κείμενο, θα πρέπει να αναφερθούμε σε εξωτερικά και εσωτερικά κριτήρια.
Το αν ένα γλωσσικό απόσπασμα αποτελεί κείμενο εξαρτάται: 1. από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, και 2. από τις εσωτερικές του ιδιότητες, τη δομή, διάρθρωση ή οργάνωσή του. Τόσο τα γραπτά όσο και τα προφορικά κείμενα διαθέτουν οργάνωση.

49 Εξωτερικοί παράγοντες
> ο δημιουργός και ο αποδέκτης του (συμμετέχοντες), >ο χώρος και ο χρόνος στον οποίο τοποθετείται (σκηνικό), οι προθέσεις του δημιουργού (σκοπός), το υλικό κανάλι που χρησιμοποιείται (μέσον π.χ. προφορικός, γραπτός, ηλεκτρονικός λόγος), το κειμενικό είδος, τα άλλα κείμενα με τα οποία συνδέεται κ.λπ. Τα στοιχεία αυτά συνθέτουν το περικείμενο ενός κειμένου και είναι απολύτως απαραίτητα για την κατανόηση του κειμένου στο σύνολό του, αλλά και των επιμέρους γλωσσικών μονάδων από τις οποίες αποτελείται.

50 Ορισμός κειμένου Κείμενο είναι το αυτοτελές απόσπασμα λόγου που έχει συγκεκριμένα όρια που καθορίζονται από το περικείμενο στο οποίο εντάσσεται και την εσωτερική του δομή ή οργάνωση. Το κείμενο αποτελεί πάντοτε το γλωσσικό αποτύπωμα, το ίχνος μιας επικοινωνιακής πράξης, ενός συμβάντος επικοινωνίας, της γλώσσας δηλαδή στη χρήση της.

51 Η έννοια “κείμενο” αφορά:
μια διαδικασία συγκρότησης νοήματος ένα προϊόν ερμηνείας που πραγματώνονται μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο συμφραζομένων, επιτελούν μια συγκεκριμένη δουλειά, εκφέρονται με ένα συγκεκριμένο στόχο.

52 Κάθε ενότητα λόγου (προφορικού ή γραπτού) που παίζει κάποιο ρόλο σε ένα πλαίσιο συμφαζομένων (π.χ. επιχειρεί να πληροφορήσει κάποιον, να ρωτήσει κάτι, να πείσει για κάτι) θα τη θεωρούμε κείμενο. (Αρχάκης, 2005) > Πολυτροπικά κείμενα

53 Κείμενο και περικείμενο
Το κείμενο ως επικοινωνιακό γεγονός μπορεί να μελετηθεί από τρεις σκοπιές: του δημιουργού (με έμφαση στη διαδικασία παραγωγής) του αναγνώστη (από την οπτική της πρόσληψης) του ιδίου του κειμένου.

54 Βασική ιδιότητα των κειμένων είναι η κειμενικότητα, η λειτουργία του δηλαδή ως επικοινωνιακού συμβάντος που ορίζεται από επτά παράγοντες: Κειμενοκεντρικές έννοιες 1. Συνοχή: η σύνδεση τύπων και δομικών σχημάτων στην «επιφάνεια» του κειμένου, δηλαδή με απτά γλωσσσικά στοιχεία. 2. Συνεκτικότητα: η αλληλουχία των νοημάτων που ενεργοποιούνται από τις κειμενικές εκφράσεις. Η λειτουργία της συνεκτικότητας διαπιστώνεται συνήθως πιο εύκολα εκεί όπου υπάρχει νοηματικό χάσμα. Η συνεκτικότητα εκφράζεται συνήθως γλωσσικά μέσω της συνοχής, αν κι αυτό δεν είναι απαραίτητο. Χρηστοκεντρικές έννοιες 3. Προθετικότητα: περιλαμβάνει το σύνολο των προθέσεων, επιδιώξεων, στόχων κ.λπ. του δημιουργού του κειμένου, η στάση του δημιουργού που επιδιώκει να παραγάγει ένα συνοχικό και συνεκτικό κείμενο. 4. Αποδεκτότητα: περιλαμβάνει το σύνολο των διαδικασιών με τις οποίες ο δέκτης της επικοινωνίας αποδέχεται ένα κείμενο ως συνοχικό και συνεκτικό. Ο δημιουργός του κειμένου σχεδιάζει συνήθως το κείμενο με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται αποδεκτό. 5. Πληροφορητικότητα: ο βαθμός στον οποίο οι πληροφορίες που παρέχονται στο κείμενο αλληλεπιδρούν με τις προηγούμενες γνώσεις του δέκτη (π.χ. είναι αναμενόμενες ή μη, γνωστές ή άγνωστες, ανιαρές ή ενδιαφέρουσες). 6. Καταστασιακότητα: ο βαθμός σύνδεσης του κειμένου με τις εξω-κειμενικές περιστάσεις επικοινωνίας, το περικείμενο. 7. Διακειμενικότητα: ο βαθμός σύνδεσης ενός κειμένου με άλλα συναφή ή μη κείμενα. Για να αναγνωρίσουμε ποια κείμενα είναι συναφή, θα πρέπει να έχουμε εμπειρία των κειμενικών ειδών ή τύπων, που έχουν αναπτυχθεί σε μια γλωσσική κοινότητα.

55 Καταστασιακότητα 1. Σκηνικό: το χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο συμβαίνει το επικοινωνιακό γεγονός, είτε άμεσο είτε έμμεσο (ψυχολογικό, πολιτισμικό). 2. Μέλη ή συμμετέχοντες στο επικοινωνιακό συμβάν: περιλαμβάνει το δημιουργό (ομιλητή/συγγραφέα), τον αποδέκτη (ακροατή/ αναγνώστη), τον υπονοούμενο δημιουργό ή αποδέκτη, τους περιστασιακούς αποδέκτες ή κοινό κ.λπ. 3. Σκοπός: οι στόχοι και τα αποτελέσματα που επιδιώκονται. 4. Μορφή & Περιεχόμενο του μηνύματος: οι πράξεις που επιτελούνται τόσο σε επίπεδο τυπικών γλωσσικών εκφράσεων όσο και σε επίπεδο αλληλουχίας νοηματικών πράξεων ομιλίας. 5. Τόνος (κλειδί) της επικοινωνίας: το επίπεδο ύφους (επίσημο, ανεπίσημο, ειρωνικό, φιλικό, οικείο, χαλαρό κ.λπ.). 6. Μέσον: το κανάλι επικοινωνίας (προφορικό, γραπτό, ηλεκτρονικό, με παραγλωσσικά στοιχεία κ.ά.). 7. Νόρμα: οι κανονικότητες και αναμονές των συμμετεχόντων για το τι μπορεί και το τι συνήθως γίνεται στο γλωσσικό γεγονός. 8. Κειμενικό είδος: ο τύπος του επικοινωνιακού γεγονότος (αφήγηση, λόγος, διάλεξη κ.λπ.). Hymes (1974): SPEAKING: Setting, Participants, Ends, Acts, Key, Instrumentalities, Norm, Genre

56 Πτυχές του περικειμένου
- περιστασιακό περικείμενο: ποιος μιλά σε ποιον, πότε, πού και για ποιον σκοπό, οι φυσικές περιστάσεις, το κοινωνικό «σκηνικό», οι ρόλοι, οι σχέσεις και το καθεστώς των συμμετεχόντων. - πολιτισμικό περικείμενο: η γλωσσική κοινότητα, οι συνήθειες και οι υποχρεώσεις των μελών της κοινότητας, τα γλωσσικά γεγονότα και δραστηριότητες, τα προτιμώμενα θέματα κάθε κοινότητας. - συγκείμενο: το προηγούμενο και το επόμενο κείμενο, τι ειπώθηκε πριν και τι ακολουθεί. - γνωσιακό περικείμενο: οι γνώσεις των συμμετεχόντων ως σύνολο αναγνωρίσιμων συμβάσεων, κανόνων και κοινών παραδοχών, η διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων που συνδέονται με γενικές αναμονές και προσδοκίες.

57 Κριτήρια κειμενικότητας
Μας βοηθούν να συνειδητοποιήσουμε τον τρόπο οργάνωσης, σύστασης και κατανόησης ενός κειμένου, νοούμενου όχι ως απλής συμπαράθεσης προτάσεων, αλλά ως ενότητα λόγου με λειτουργικό χαρακτήρα. Τα κριτήρια αυτά είναι επτά (7): συνοχή, πληροφορικότητα, συνεκτικότητα, προθετικότητα, διακειμενικότητα, περιστασιακότητα, αποδεκτηκότητα

58 «εργαλεία» συνειδητοποίησης του τρόπου οργάνωσης, σύστασης και κατανόησης ενός κειμένου.
μπορούν να αξιοποιηθούν πολλαπλώς σε ένα λειτουργικό πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας – κατά το σχολιασμό και την επεξεργασία των κειμένων στις δραστηριότητες, κατά την παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου και κατά την επεξεργασία των μαθητικών κειμένων. συμβάλλουν στη συνειδητοποίηση ότι το κείμενο δεν είναι μια γραμμική ακολουθία φράσεων, αλλά έχει τις δικές του αρχές οργάνωσης.

59 Η περίπτωση της λογοτεχνίας
Η λογοτεχνία χρησιμοποιεί γενικότερους μηχανισμούς της γλώσσας (μεταφορά, παραλληλισμό, κ.ά.) που μετατρέπουν την τεχνική του καθημερινού λόγου σε τέχνη, ενεργοποιώντας τη λεγόμενη ποιητική λειτουργία του λόγου. Αυτό που διαφοροποιεί τη γλώσσα της λογοτεχνίας είναι ο έντονος προθετικός χαρακτήρας των επιλογών που κάνει ο δημιουργός της. Ακόμα πιο σημαντικές είναι οι αποκλίσεις απ' τις καθιερωμένες γλωσσικές συμβάσεις που χαρακτηρίζουν τον κώδικα μιας γλωσσικής ομάδας. Αυτή η διαδικασία επιλογών και αποκλίσεων συνιστά αυτό που ο Roman Jakobson ονόμασε ποιητική γραμματική, το σύνολο δηλαδή των γλωσσικών δομών που συνθέτουν το προσωπικό ύφος του λογοτέχνη. Το λογοτεχνικό ύφος διακρίνεται για τον αποαυτοματισμό, τη χρήση της γλώσσας έτσι που να προσελκύει τη προσοχή και να δίνει την αίσθηση του ασυνήθιστου. Ο αποαυτοματισμός αυτός κορυφώνεται στον ποιητικό λόγο σε τέτοιο βαθμό που η επικοινωνία να υποτάσσεται πλήρως στην έκφραση. Η αναζήτηση της κατάλληλης μορφής για κάθε συγκεκριμένο περιεχόμενο, δηλαδή η έκφραση του ύφους, είναι αυτό που κάνει το λογοτεχνικό έργο αληθινή τέχνη- όχι τεχνική- που συνιστά ό,τι αποκλήθηκε αγωνία του λόγου. Αυτό γίνεται γιατί η φύση της γλώσσας διακρίνεται από ανισομέρεια στη σχέση μορφής και περιεχομένου. Οι μορφικές προθέσεις του συγγραφέα μπορούν να οδηγήσουν την ποιητική γραμματική στα έσχατα όριά της και να καταλήξουν στο σπάσιμο της συμβατική γλώσσας, όπως συνέβη στο χώρο της ποίησης με τον αντιλεξισμό/ λεττρισμό.

60 Λαπαθιώτης, Σονέτο

61 Διακειμενικότητα (intertextuality)
Είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι η παραγωγή και η κατανόηση ενός κειμένου εξαρτάται από τη γνώση που έχουν για άλλα ομοειδή κείμενα τόσο ο πομπός όσο κι ο δέκτης. [Ένα μάθημα ιστορίας συνδέεται με το προηγούμενο και τα άλλα μαθήματα, το σύνολο των μαθημάτων συνδέεται με άλλα μαθήματα] Μεταξύ ομοειδών κειμένων παρατηρείται συσχετισμός μορφής ή/και περιεχομένου.

62 Κάθε κείμενο επικοινωνιακού μέσου υπάρχει σε σχέση με άλλα
Κάθε κείμενο επικοινωνιακού μέσου υπάρχει σε σχέση με άλλα. Στην πραγματικότητα, τα κείμενα χρωστούν περισσότερα σε άλλα κείμενα παρά στους κατασκευαστές τους. Τα κείμενα μορφοποιούνται από άλλους κατά πολλούς τρόπους. Πιο εμφανές είναι αυτό που συμβαίνει σε τυποποιημένo περιβάλλον: μια τηλεοπτική εκπομπή, μπορεί να αποτελεί τμήμα μιας σειράς και τμήμα ενός genre  (όπως η σαπουνόπερα ή τα μεσημεριανά). Η κατανόησή μας και κάθε ατομικό κείμενο σχετίζεται με τέτοιες μορφοποιήσεις. Τα κείμενα δίνουν πλαίσια μέσα στα οποία άλλα κείμενα δημιουργούνται και ερμηνεύονται.

63 Κείμενα στο νηπιαγωγείο
Προφορικά (π.χ. αφήγηση παραμυθιού, εξήγηση, περιγραφή κ.ά.) Γραπτά (π.χ. ανάγνωση ιστοριών, ανάγνωση βιβλίων με πληροφορίες, ημερολόγιο, χάρτης, ονόματα) Περιβαλλοντικός έντυπος λόγος ΤΕΠ – ταινίες Ενίσχυση των κινήτρων για ανάγνωση Μαθαίνουμε τα παιδιά πώς να αξιοποιούν τα κείμενα για να μαθαίνουν Ενισχύουμε τον πρώτο ή αναδυόμενο γραμματισμό