ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Όρος «Βυζαντινή αυτοκρατορία» Προέλευση: Ρωμαϊκή αυτοκρατορία  μεταφορά πρωτεύουσας  νέα θρησκεία  διαμόρφωση, σταδιακά νέας.

Παρουσίαση με θέμα: "ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Όρος «Βυζαντινή αυτοκρατορία» Προέλευση: Ρωμαϊκή αυτοκρατορία  μεταφορά πρωτεύουσας  νέα θρησκεία  διαμόρφωση, σταδιακά νέας."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Όρος «Βυζαντινή αυτοκρατορία» Προέλευση: Ρωμαϊκή αυτοκρατορία  μεταφορά πρωτεύουσας  νέα θρησκεία  διαμόρφωση, σταδιακά νέας φυσιογνωμίας Χαρακτηριστικά: α) Ρωμαϊκή κρατική οργάνωση β) ρωμαϊκό δίκαιο γ) ελληνικός πολιτισμός και γλώσσα δ) χριστιανική θρησκεία

2 Ρωμαϊκότητα Το ρωμαϊκό κράτος είναι ένα, παρά τη μεταφορά της πρωτεύουσας και την παρουσία δύο αυτοκρατόρων, μέχρι την απώλεια του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας το 476. Σημασία Ρώμης για Βυζαντινούς (ισχύς, κυριαρχία, πλούτος, αυτοκρατορία) Διατήρηση εξωτερικών χαρακτηριστικών ρωμαϊκού κράτους  επιβεβαίωση συνέχειας (αλφάβητο, τίτλοι αξιωματούχων, στρατιωτική ορολογία) Διατήρηση κρατικής οργάνωσης, δικαίου

3 Νέα θρησκεία - Χριστιανισμός Το νέο imperium romanum συνδέεται άμεσα με χριστιανική θρησκεία, η οποία έδωσε νέο περιεχόμενο στον όρο αυτόν. Αποστολή του είναι η απόκρουση των βαρβάρων, η διάδοση του Χριστιανισμού και η διατήρηση της ειρήνης. Δημιουργία της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Θεία Πρόνοια.

4 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Διατήρηση ελληνικής παιδείας Ostrogorsky: Θεμέλιο πνευματικής ζωής ο ελληνικός πολιτισμός (επιστήμες, φιλοσοφία, ιστοριογραφία, ποίηση). Θέση Εκκλησίας.

5 Ρώμη - Θρησκείες Ρώμη ανεκτική στις θρησκείες Αξίωση λατρείας του Genius → ένδειξη νομιμοφροσύνης. Εξαίρεση: μόνον Ιουδαίοι και αρχικά Χριστιανοί. Άρση απαλλαγής Χριστιανών. Η άρνηση των Χριστιανών να λατρεύουν τον Genius έδειχνε έλλειψη νομιμοφροσύνης. Πρώτη δίωξη από τον Νέρωνα (64 μ. Χ.), συστηματική από τον Δέκιο (249/250).

6 Οι διώξεις των Χριστιανών Η δίωξη από τον Δέκιο (249/250): απαίτηση έμπρακτης εκδήλωσης σεβασμού στην επίσημη θρησκεία με τέλεση θυσίας και επίσημη βεβαίωση. Άρνηση Χριστιανών = Έλλειψη νομιμοφροσύνης. Διωγμός Διοκλητιανού (303 κ.εξ.) = αρχή πολιτικών εξελίξεων με αποτέλεσμα το διάταγμα περί ανεξιθρησκείας το 313 324 σύγκρουση Κωνσταντίνου και Λικίνιου. Μονοκρατορία κωνσταντίνου

7 Υποστήριξη του Χριστιανισμού Οι λόγοι υποστήριξης του Χριστιανισμού από τον Κωνσταντίνο δεν είναι σαφείς. α) πολιτική σκοπιμότητα, β) ο συγκρητισμός Κωνσταντίνου γ) και ο ίδιος ήταν χριστιανός

8 Παροχές σε Χριστιανούς Υλικές: Απόδοση χριστιανικής περιουσίας, χρηματικές και κτηματικές δωρεές, αποκατάσταση παλαιών και ίδρυση νέων ναών. Ευνοϊκή νομοθεσία για τον κλήρο. Στρατιωτική υποστήριξη για καταστολή διωγμών. Προπαγάνδα υπέρ του Χριστιανισμού: Χρήση χριστιανικών συμβόλων σε νομίσματα και ενδιαφέρον για τις εσωτερικές υποθέσεις της Εκκλησίας (π.χ. αιρέσεις).

9 Χάλκινο νόμισμα Κωνσταντίνου Α΄

10 Μετάλλιο του Κωνσταντίνου Α΄

11 Χάλκινο νόμισμα Κωνσταντίνου Α΄

12 Εκκλησία Η Εκκλησία δέχτηκε τη συμμετοχή των Χριστιανών στο στρατό και την αυτοκρατορική προπαγάνδα. Αποδέχεται ότι ο αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του Θεού και ο αντιπρόσωπος του Θεού στη γη.

13 ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Διάδοση Χριστιανισμού Διαφύλαξη Ορθοδοξίας Διακυβέρνηση λαών (οικουμενικότητα) Διατήρηση ειρήνης στους λαούς

14 ΘΕΩΡΙΑ ΕΥΣΕΒΙΟΥ Βίος Κωνσταντίνου βασιλέως Τριακονταετηρικός Ένας αυτοκράτορας – ένα χριστιανικό κράτος. Παραλληλισμός επίγειας με ουράνια βασιλεία. Νέα Ρώμη = Νέα Ιερουσαλήμ Pax romana  pax romana christiana ή pax byzantina (χριστιανική ειρήνη)

15 ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΕΥΣΕΒΙΟΥ Η παύση των διωγμών των Χριστιανών εκλαμβάνεται ως θαύμα Λακτάντιος: de mortibus persecutorum Σύνδεση συγκρούσεων Κωνσταντίνου με Μαξέντιο και Λικίνιο με οράματα, λάβαρο, χριστόγραμμα σε ασπίδες Προπαγάνδα αυτοκρατορική αλλά και γενικότερα επικρατούσα εντύπωση μεταξύ Χριστιανών. Αποδοχή της από την Εκκλησία. Αμοιβαιότητα.

16 Βασιλεύς Ο αυτοκρατορικός θεσμός κληρονομήθηκε από την παγανιστική αρχαία Ρώμη και φέρει πολλά από τα χαρακτηριστικά του, διαμορφωμένα μέσα από τη χριστιανική επίδραση. Ο αυτοκράτορας εθεωρείτο ότι μετείχε θείας χάριτος και είχε τον τίτλο του ανώτατου αρχιερέα (pontifex maximus). Η άποψη του με προικισμένου με θεία χάρη Ιερέα– Βασιλέα απαντά σε πολλές αρχαίες θρησκείες (ζωροαστρισμός, θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων και Παλαιά Διαθήκη)  ιδέα γνωστή στους Ιουδαίους και μέσω αυτών στους Χριστιανούς.

17 Αντίθετες ιδεολογικές τάσεις Η ιδέα της οικουμενικότητας της ρωμαϊκής και χριστιανικής αυτοκρατορίας επηρεάζει την πολιτική που ασκούν οι αυτοκράτορες. Διαίρεση Αυτοκρατορίας (395): Διαφορετικές επιπτώσεις των επιδρομών βαρβαρικών γερμανικών φύλων Βυζάντιο: περιοχές πλούσιες, με επικράτηση ελληνορωμαϊκού στοιχείου και Χριστιανισμού. Επιτυχής αντίσταση στους επιδρομείς, απορρόφηση και αφομοίωση ή απομάκρυνσή τους. Δύση: υποδoύλωση σε Οστρογότθους και άλλα γερμανικά φύλα. Κατακερματισμός και απώλεια συνοχής.

18 Η θεωρία της ανάκτησης Η πολιτική θεωρία του Βυζαντίου αποτέλεσε τον γνώμονα που όριζε τη γενικότερη εξωτερική πολιτική του. Κληρονόμος του ρωμαϊκού κράτους → όφειλε να φροντίζει για τη διατήρηση των εδαφών του. Δεν επιδιώκει προσάρτηση νέων εδαφών, αλλά τη διατήρηση των παλαιών.

19 Επιθετικοί – αμυντικοί πόλεμοι Συνεχής εμπόλεμη κατάσταση  εντύπωση τάσεων επεκτατισμού. Α) εκ πρώτης όψεως επιθετικοί πόλεμοι (Ηράκλειος-Πέρσες, Τζιμισκής-Ρώσοι). Β) για τους Βυζαντινούς ήταν σίγουρα αμυντικοί (προστασία εδαφών, αποκατάσταση συνόρων).

20 Υποστηρικτές της θεωρίας της ανάκτησης Γεώργιος Πισίδης (Περσικο ὶ πόλεμοι, Ἡ ρακλειάς): νίκες Ηρακλείου επί των Περσών οδήγησαν ε ἰ ς νέαν ἀ νάπλασιν της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας). Νικήτας Χωνιάτης (λόγος στον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Λάσκαρη): οραματίζεται ανάκτηση της Συρίας και Παλαιστίνης, παρά την άλωση του 1204. Ρητορική υπερβολή αλλά και επιβίωση ιδέας ρωμαϊκότητας και αποστολής του Βυζαντίου.

21 Η ρεαλιστική και η ιδεαλιστική τάση Δύο τάσεις αντίθετες και αντιφατικές. Α) ρεαλιστική και ανατολική: διατήρηση πάση θυσία των εδαφών που είχαν παραμείνει «ρωμαϊκά» και ανάπτυξη μέσα στα νέα σύνορα των πληθυσμών που έμειναν ή έγιναν βυζαντινοί.. Β) ιδεαλιστική και δυτική: ανάκτηση της ρωμαϊκής Δύσης. Διατήρηση της μεγάλης οικουμενικής ιδέας (reconquistaΙ). Κύριος εκφραστής της reconquista ο Ιουστινιανός Α΄.

22 Η ρεαλιστική και η ιδεαλιστική τάση Iδεαλιστική τάση = αντίθετη με τη ρεαλιστική, φρόνιμη και συντηρητική πολιτική σταθεροποίησης στην Ανατολή. Οπαδοί δύο τάσεων. εκδηλώνονται και στις διάφορες μορφές της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής, σ’ αυτές ανάγεται και η αρχή των μεγάλων θρησκευτικών ερίδων. πολιτική αυτοκρατόρων ή προς την επίθεση και την εδαφική αποκατάσταση ή προς την άμυνα και την εσωτερική οργάνωση.

23 Πατέρες της Εκκλησίας Ευσέβιος Καισαρείας: η πρώτη χριστιανική θεωρία περί ηγεμόνος ( Τριακονταετηρικός). Τερτυλλιανός [εκκλησιαστικός συγγραφέας (155- 240),]: ο αυτοκράτορας έχει τη δεύτερη θέση μετά τον Θεό, εφ’ όσον είναι δημιούργημά του. Αμβρόσιος (επίσκοπος Μεδιολάνου τον 4 ο αι.): ο Θεός είναι δημιουργός της αυτοκρατορίας. Τη θεωρία για την προέλευση της εξουσίας από τον Θεό συναντάμε συνεχώς στις πηγές, ακόμη και στον 12 ο αι. από εκπροσώπους της Εκκλησίας (επίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος).

24 Αυτοκράτορας και Εκκλησία pontifex maximus μέχρι τέλη του 4 ου αι.. αποκαλείται ιερεύς και κοινός επίσκοπος, ακόμη και αρχιερεύς (κυρίως κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο). Προνόμια από την Εκκλησία σε θέματα τυπικού. Δεν είχε πνευματική εξουσία και δεν ήταν μέλος της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. υπεύθυνος για τήρηση ηθικού νόμου και εκκλησιαστικής τάξεως, για προστασία των υπηκόων, υπερασπιστής (δεφένσωρ) και εκδικητής της Εκκλησίας. καθήκοντα αυτοκράτορα: να λειτουργεί ως μεσάζων μεταξύ του επίγειου και του ουράνιου κόσμου, να φροντίζει για την καλή συμπεριφορά των υπηκόων του, ώστε να εξασφαλίζεται η εύνοια του Θεού προς αυτούς.

25 Συμβιβασμός Χριστιανισμού με Ιερέα–Βασιλέα Ο Χριστιανισμός αναπτύχθηκε και διαδόθηκε σε ένα περιβάλλον που οι πεποιθήσεις για την έννοια του Ιερέα– Βασιλέα υπήρχαν από αιώνες. Δεν ήταν δυνατόν να τις απορρίψει. Έπρεπε να τις συμβιβάσει με τη χριστιανική διδασκαλία. Η επιστολή του αποστόλου Παύλου προς τους Ρωμαίους έδωσε το πρώτο έρεισμα: Π ᾶ σα ψυχ ὴ ἐ ξουσίαις ὑ περεχούσαις ὑ ποτασσέσθω. Ο ὐ γάρ ἐ στ ὶ ν ἐ ξουσία ε ἰ μ ὴ ἀ π ὸ Θεο ῦ. Α ἱ δ ὲ ο ὖ σαι ἐ ξουσίαι ὑ π ὸ Θεο ῦ τεταγμέναι ε ἰ σίν. Η ρήση του Χριστού: Ἀ πόδοτε τοίνυν τ ὰ το ῦ Καίσαρος τ ῷ Καίσαρι κα ὶ τ ὰ το ῦ Θεο ῦ τ ῷ Θε ῳ και ο ὐ κ ε ἶ χες ἐ ξουσίαν ο ὐ δεμίαν κατ’ ἐ μο ῦ ε ἰ μ ὴ ἦ ν σοι δεδομένον ἄ νωθεν (προς τον Πόντιο Πιλάτο).

26 ἐ λέ ῳ Θεο ῦ βασιλε ὺ ς Μέσα από τέτοιες διεργασίες και εξελίξεις αναγνωρίζεται η θεία προέλευση της βασιλείας από τους Χριστιανούς. Σαφής η διάκριση ανάμεσα στην αναγνώριση του αυτοκράτορα ως Θεού, την οποία πάντα απέρριπταν με σταθερότητα, και στην εκλογή του χάρη στη θεία βούληση, ως αντιπροσώπου του Θεού. Όσο οι αυτοκράτορες ήταν εθνικοί, οι Χριστιανοί δύσκολα μπορούσαν να δεχθούν ότι ο ηγεμόνας ήταν ἐ λέ ῳ Θεο ῦ βασιλε ὺ ς. Όταν επικράτησε ο Κωνσταντίνος ως πρώτος Χριστιανός αυτοκράτορας, μπορούσε να αναγνωριστεί ως φίλος του Θεού, στον οποίο η βασιλεία προσφέρθηκε εκ των άνω, διότι αυτό ήταν θέλημα Θεού.

27 Αυτοκράτορας και Εκκλησία Μέχρι τα τέλη του 4 ου αι. ο ηγεμόνας διατηρεί τον τίτλο του pontifex maximus. Θεωρείται εκλεγμένος από τη θεία πρόνοια και αποκαλείται και ιερεύς και κοινός επίσκοπος, ακόμη και αρχιερεύς. Χαίρει ιδιαίτερων προνομίων από την Εκκλησία σε θέματα τυπικού. Δεν είχε πνευματική εξουσία και δεν ήταν μέλος της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Ήταν υπεύθυνος για την τήρηση του ηθικού νόμου και της εκκλησιαστικής τάξεως, για την προστασία των υπηκόων του και συγχρόνως υπερασπιστής και εκδικητής της Εκκλησίας. Εκκλησιαστικά καθήκοντα του αυτοκράτορα: να λειτουργεί ως μεσάζων μεταξύ του επίγειου και του ουράνιου κόσμου, να φροντίζει για την καλή συμπεριφορά των υπηκόων του, ώστε να εξασφαλίζεται η εύνοια του Θεού προς αυτούς.

28 Κράτος και Εκκλησία Η βυζαντινή πολιτική θεωρία σύμφωνα με την οποία ο αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του Θεού, ο αντιπρόσωπός του πάνω στη γη και ο φυσικός προστάτης της Εκκλησίας υπήρξε καθοριστική για τη θέση της Εκκλησίας στο Βυζαντινό κράτος και τις σχέσεις της μαζί του. Παροχές του αυτοκράτορα στην Εκκλησία – Βοήθεια Εκκλησίας στον αυτοκράτορα με τα πνευματικά της όπλα να επιτελέσει την αποστολή του. Χριστιανισμός και Imperium θεωρητικά αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοβοηθούνται.

29 Νεαρά Ιουστινιανού, αρ. 6, έτους 535 Μέγιστα τ ῶ ν ἐ ν ἀ νθρώποις ἐ στ ὶ δ ῶ ρα Θεο ῦ παρ ὰ τ ῆ ς ἄ νωθεν δεδομένα φιλανθρωπίας, ἱ ερωσύνη τε κα ὶ βασιλεία, ἡ μ ὲ ν το ῖ ς θείοις ὑ πηρετουμένη, ἡ δ ὲ τ ῶ ν ἀ νθρωπίνων ἐ ξάρχουσά τε κα ὶ ἐ πιμελομένη κα ὶ ἐ κ μι ᾶ ς τε κα ὶ τ ῆ ς α ὐ τ ῆ ς ἀ ρχ ῆ ς ἑ κατέρα προϊο ῦ σα κα ὶ τ ὸ ν ἀ νθρώπινον κατακοσμο ῦ σα βίον.

30 Σύμπραξη και ανταγωνισμός Για τον αυτοκράτορα: η Εκκλησία και οι κληρικοί ανήκουν στο Κράτος και οφείλουν τέλεια υπακοή. Ο αυτοκράτορας είναι υπεύθυνος για την τήρηση του ηθικού νόμου, της τάξης και προστάτης της Εκκλησίας, άρα έχει δικαίωμα επέμβασης στα θέματα οργάνωσης και εσωτερικής ζωής της Εκκλησίας, ακόμα και στα δογματικά ζητήματα. Για την Εκκλησία: ο αυτοκράτορας θεωρητικά περιβάλλεται με ιερότητα και είχε ιδιαίτερα προνόμια, αλλά ήταν ένας από τους πιστούς που όφειλε υπακοή και συμμόρφωση με τους κανόνες και τις εντολές της στο πνευματικό πεδίο. Η Εκκλησία έπρεπε να ελέγχει αυστηρά και να τιμωρεί κάθε απόκλισή του από τον θείο νόμο και τους ιερούς κανόνες.

31 Διαφωνία εκκλησιαστικών Πατέρων Δεν ενστερνίζονται όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας τις απόψεις του Ευσεβίου. Παραδείγματα: α) Ιωάννης Χρυσόστομος - Ευδοξία β) Αμβρόσιος Μεδιολάνου – Θεοδόσιος Α΄ γ) Μέγας Αθανάσιος - Κωνστάντιος

32 Λόγοι επέμβασης του αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά θέματα 1) Πρώϊμο Βυζάντιο - Εκκλησία: περίοδος διαμόρφωσης του χριστιανικού δόγματος, αγώνων εναντίον των αιρετικών αποκλίσεων, άρα περίοδος αντιθέσεων και διαφωνιών μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας. Όταν δεν μπορούσε να επιβάλει τη γνώμη της στους αιρετικούς, αναγκαζόταν να προσφύγει στην κοσμική εξουσία για βοήθεια. 2) Πρώϊμο Βυζάντιο - Πολιτεία: περίοδος σκληρών αγώνων εναντίον των βαρβαρικών επιδρομών. Επομένως, αναγκαία η εσωτερική γαλήνη. Θρησκευτικές αντιθέσεις προκαλούσαν διάσπαση της ενότητας, εσωτερικές αντιθέσεις, δυσκολίες στην ομαλή λειτουργία της κρατικής μηχανής.  Οι αυτοκράτορες επεμβαίνουν σε εκκλησιαστικά ζητήματα για να κοπάσει ο σάλος και να επιδοθούν ανενόχλητοι στην αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων.

33 Λόγοι επέμβασης του αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά θέματα 3) Η αγάπη για θεολογικές συζητήσεις και δογματικές επιχειρηματολογίες, χαρα- κτηριστικό όλης της βυζαντινής περιόδου. 4) Η αντίληψη για το πρόσωπο του αυτοκράτορα και τη θέση του ως αντιπροσώπου του Θεού στη γη τού έδινε το ηθικό δικαίωμα να επεμβαίνει στα πράγματα της Εκκλησίας.

34 Δείγματα αυτοκρατορικής επέμβασης Σύγκληση οικουμενικών Συνόδων με πρωτοκαθεδρία του αυτοκράτορα ή των αντιπροσώπων του σ’ αυτές, ως προς τη διεύθυνση της συζήτησης. Οι αποφάσεις τους είναι έγκυρες μόνο με την υπογραφή του αυτοκράτορα. Επέμβαση σε καθορισμό εκτάσεως εκκλησιαστικών επαρχιών, εκλογή και προαγωγή επισκόπων, μητροπολιτών και του ίδιου του Πατριάρχη. Τιμωρία, καθαίρεση ή αλλαγή αρχιερέων και πατριαρχών. – Περιορισμοί στην επέμβαση αυτή. Έκδοση διαταγμάτων δογματικού περιεχομένου. Η αντίδραση της Εκκλησίας υπήρξε έντονη κυρίως τον 4 ο και 5 ο αι, ενώ τον 8 ο αι. το εικονομαχικό ζήτημα συσπείρωσε τις δυνάμεις της Εκκλησίας.

35 Η αντίδραση της Εκκλησίας Τον 9 ο αι. οι αντιλήψεις των εκκλησιαστικών κύκλων σχετικά με τη θέση του αυτοκράτορα έχουν αλλάξει ( Επαναγωγή). Ο πατριάρχης έχει υποκαταστήσει τον αυτοκράτορα στις θρησκευτικές και εκκλησιαστικές αρμοδιότητες και οι δύο αυτοί παράγοντες θεωρούνται ισότιμοι. Ο οργανισμός του Κράτους και της Εκκλησίας παρουσιάζεται ως μία ενότητα στην κορυφή της οποίας βρίσκονται ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης. Η Επαναγωγή δεν επικυρώθηκε από τον αυτοκράτορα και έμεινε απλό νομοσχέδιο. Όπλα της Εκκλησίας για να επιβάλει τις απόψεις της: απειλή του αφορισμού, απαγόρευση προσέλευσης στην Εκκλησία, άρνηση της θείας μετάληψης. Η στέψη του αυτοκράτορα από τον πατριάρχη έδινε στην Εκκλησία ιδιαίτερο κύρος και ισχύ. Τον 10 ο αι. δύο φορές πατριάρχης μετείχε του συμβουλίου Αντιβασιλείας. Συχνά επίσης συμπαρίσταται στο Κράτος όχι μόνο ηθικά και ψυχικά, αλλά και οικονομικά.

36 Ισχύς & πνευματική ακτινοβολία της Εκκλησίας Την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων αυξάνεται και η δύναμη της Εκκλησίας λόγω: α) μεγάλης οικονομικής δύναμης που αποκτά λόγω των δωρεών και των σημαντικών φορολογικών απαλλαγών που απολαμβάνει β) χάρη στο γόητρο και την μεγάλη πνευματική ακτινοβολία της εξαιτίας του προσηλυτιστικού της έργου και της πνευματικής και οικονομικής συμβολής των μεγάλων μοναστικών κέντρων, όπως του Άθω, Λάτρους κ.ά. Ίδρυση μονής Λαύρας στον Άθω το 962/3 από τον μοναχό Αθανάσιο με την υποστήριξη του αυτοκράτορα: α) σημαντικές οικονομικές παροχές β) εντελώς ανεξάρτητη διοικητικά (από Εκκλησία και Κράτος)  απόκτηση πνευματικής ακτινοβολίας χάρη στα θεολογικά ρεύματα που ξεκίνησαν από εκεί και επηρέασαν την πνευματική ζωή του Βυζαντίου.

37 Το έργο της Εκκλησίας Σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα η Εκκλησία αναλαμβάνει το κοινωνικό έργο της περίθαλψης και τη φροντίδα για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων. Προσηλυτιστικό έργο: προσηλυτισμός Σλάβων, Βουλγάρων και Ρώσων που προσέδωσαν νέα αίγλη, κυρίως στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Μετά την αραβική προέλαση και την απόσπαση της Συρίας, Παλαιστίνης και Αιγύπτου, τα πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων βρέθηκαν έξω από τη βυζαντινή επικράτεια. Αντίθετα, το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης έμεινε ο ηγέτης της ορθόδοξης Εκκλησίας.

38 Σύνοψη σχέσεων Εκκλησίας- Πολιτείας «Κρατική» η Εκκλησία στο Βυζάντιο. Αντίθετα με Δύση, όπου συσπείρωση γύρω από πάπα. Συμπόρευση και ανταγωνισμός. Ζήτημα προσωπικότητας. Πολιτικός και πολιτειακός παράγοντας από 11ο αι. και εξής και κυρίως από 13ο. Αντίστροφη πορεία: παρακμή κράτους  ακμή Εκκλησίας

39 Σύνοψη σχέσεων Εκκλησίας- Πολιτείας Λόγοι αντίστροφης πορείας: α) Μετά την αποκατάσταση της Αυτοκρατορίας (1261) μίσος για Λατίνους  συσπείρωση λαού γύρω από αδιάλλακτο ορθόδοξο κλήρο  ενίσχυση Εκκλησίας β) Χαλάρωση συνδέσμου κέντρου-επαρχιών λόγω δημιουργίας λατινικών κρατιδίων και παραχώρησης άσκησης εξουσίας και σε άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας από αυτοκρά- τορες (Μυστράς, Θεσσαλονίκη κ.α.)

40 Σύνοψη σχέσεων Εκκλησίας- Πολιτείας Συνέπειες: α)Μείωση αίγλης βυζαντινού αυτοκράτορα (σταδιακά, με κάθε νέα εδαφική απώλεια) και κυρίως μετά τη μάχη του Έβρου (1371) και τυπική αποδοχή τουρκικής επικυριαρχίας με παροχή φόρων και στρατιωτικής υπηρεσίας  απώλεια θέσης στην κορυφή της ιεραρχίας των λαών. β) Συσπείρωση λαού γύρω από Εκκλησία. Αντιστροφή ρόλων: προστασία Κράτους από Εκ- κλησία (παράδειγμα πατριάρχη Αντωνίου (1388-1390)

41 Σχέσεις Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας Οι σχέσεις Εκκλησίας – Κράτους στο Βυζάντιο επηρεάζουν και τις σχέσεις των δύο Εκκλησιών, Ανατολικής και Δυτικής. Ανταγωνισμός από 451 (Δ΄ Σύνοδος Χαλκηδόνος, 28 ος κανόνας: ισότιμο το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως με Εκκλησία Ρώμης). Ἑ νωτικ ὸ ν του Ζήνωνος και Ακακίου (482)  αφορισμός πατριάρχη, διαγραφή πάπα από Δίπτυχα Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως  «Ακακιανόν Σχίσμα» (482-519). Αίτια ανταγωνισμού Εκκλησιών: α) προσηλυτισμός νέων λαών β) δογματικές διαφορές (π.χ. η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος) γ) λειτουργικές διαφορές δ) πρωτείο του πάπα. Οι διαφορές επηρεάζουν την πολιτική του Βυζαντίου έναντι του παπικού κράτους αλλά και των ηγεμόνων της Δύσης και το αντίστροφο.

42 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Το πρόβλημα στις σχέσεις των δύο Εκκλησιών δημιουργήθηκε από μία εσωτερική υπόθεση της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, που αντανακλά τις σχέσεις Εκκλησίας – Πολιτείας στο Βυζάντιο. Ρήξη πατριάρχη Ιγνατίου ρήξη με τον αδελφό της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και παραδυναστεύοντα Βάρδα. Εξαναγκασμός του σε παραίτηση (858) και εκλογή του πρωτοασηκρ ῆ τις Φωτίου στη θέση του, λαϊκού που σε λίγες μέρες ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της ιερατικής ιεραρχίας (Χριστούγεννα 858).

43 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Προσωπικότητα Φωτίου (858-867, 877-886): από οικογένεια εικονοφίλων, ανηψιός του Ταρασίου, μαθητής του Λέοντος Μαθηματικού ή Φιλοσόφου, σπουδαιότατη πνευματική προσωπικότητα (Μυριόβιβλος) με ευρύτητα πνεύματος και εξαιρετική μόρφωση. Σχίσμα στο εσωτερικό της Ανατολικής Εκκλησίας λόγω εκλογής του Φωτίου. Αντίθετοι η συντηρητική μερίδα (εκκλησιαστική και πολιτική) και κυρίως μοναχοί. Πρόσχημα η αντικανονική εκλογή του. Δημιουργία δύο αντίπαλων ομάδων, που ακολουθούν αντίθετα ιδεολογικά ρεύματα, μιας συντηρητικής και μιας φιλελεύθερης, προοδευτικής.

44 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Συντηρητική μερίδα: αρχιερείς προσηλωμένοι στην άκαμπτη παράδοση, κατώτερος κλήρος, μοναχοί. Φιλελεύθερη μερίδα: διανοούμενοι και ανώτερος κλήρος που προερχόταν από αυτούς. Στη δεύτερη ανήκε ο Φώτιος. Συγκυρίες που επεξέτειναν το σχίσμα και με τη Ρώμη: εικονομαχία, σύσταση δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, εκχριστιανισμός Βουλγάρων  απαλλαγή πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως από ηγεμονία Ρωμαϊκής Εκκλησίας.

45 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Πάπας ο Νικόλαος Α΄, ισχυρή προσωπικότητα. Άρνηση αναγνώρισης Φωτίου μετά την αποστολή της συνοδικής επιστολής με ανακοίνωση της εκλογής του. Πρόφαση: αντικανονική η εκλογή. Στόχος του πάπα: να προβληθεί ως η κεφαλή της Χριστιανοσύνης και κριτής της. Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως (861), επικύρωση εκλογής Φωτίου και καθαίρεσης Ιγνατίου. Αποδοχή της απόφασης και από παπικούς απεσταλμένους. Σύνοδος Λατερανού (863), κήρυξη του Φωτίου ως έκπτωτου.

46 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Την ίδια περίοδο ανταγωνισμός με Δυτική Εκκλησία για τον προσηλυτισμό Μοραβών και Βουλγάρων. Στροφή Βόρη σε Φράγκους. Αντίδραση Βυζαντινών με αποστολή στόλου και στρατού στις βουλγαρικές ακτές. Αποδοχή βαπτίσματος εκ μέρους Βόρη και αποστολής κληρικών για τον εκχριστιανισμό του βουλγαρικού λαού και την οργάνωση της βουλγαρικής Εκκλησίας από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (864). Απογοήτευση Βόρη λόγω προσάρτησης της βουλγαρικής Εκκλησίας στο Πατριαρχείο και εκλογής βυζαντινού επισκόπου Βουλγαρίας. Στροφή του σε πάπα με στόχο να αποσπαστεί η βουλγαρική Εκκλησία από την Ανατολική Εκκλησία και να τεθεί υπό τη δικαιοδοσία της Ρώμης.

47 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Με την αφορμή αυτή αποκορύφωση διένεξης Κωνσταντινούπολης-Ρώμης. Απόλυτη συνεργασία Φωτίου και Μιχαήλ Γ΄ στην αντιμετώπιση του πάπα. Κοινή αντίδραση με α) επιστολή-τελεσίγραφο του Μιχαήλ στον Νικόλαο με απαίτηση άρσης της αποφάσεως του Λατερανού για τον Φώτιο και με κατηγορηματική απόκρουση του παπικού πρωτείου β) πολεμική του Φωτίου για πλάνες της Δυτικής Εκκλησίας σε ζητήματα λατρείας και ΄δογματικά και κυρίως για το filioque.

48 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Η σύνοδος, που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 867 με πρόεδρο τον Μιχαήλ Γ΄, κατέληξε σε αμφισβήτηση των δογματικών θέσεων της Ρώμης, αναθεματισμό του πάπα, κήρυξη της διδασκαλίας της Ρώμης ως αιρετικής και των παρεμβάσεών της στις υποθέσεις της Ανατολικής Εκκλησίας ως παράνομες.  τάση απόλυτης χειραφέτησής της από τη Ρώμη.

49 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Δολοφονία του Μιχαήλ Γ΄ από τον Βασίλειο Α΄ Μακεδόνα λίγους μήνες μετά τη σύνοδο (24 Σεπτεμβρίου 867)  ανατροπή πολιτικών καταστάσεων Ο Βασίλειος Α΄ (867-886) στα πλαίσια της προσπάθειας προσέγγισης της Δύσης επεδίωξε την άρση του σχίσματος εξαναγκάζοντας τον Φώτιο να κλεισθεί σε μοναστήρι κι επαναφέροντας τον Ιγνάτιο στο πατριαρχείο (Νοέμβριος 867). Άμεση σύγκληση νέας συνόδου υπό την προεδρία του Βασιλείου στην Κωνσταντινούπολη με παρουσία εκπροσώπων του πάπα Αδριανού Β΄. Σκοπός ο αφορισμός του Φωτίου. Διαφωνία Βυζαντινών και Δυτικών μελών της συνόδου ως προς τη δικαιοδοσία της ρωμαϊκής Εκκλησίας. Άφιξη Βούλγαρων απεσταλμένων με ερώτημα περί υπαγωγής της βουλγαρικής Εκκλησίας στη Ρώμη ή στην Κωνσταντινούπολη. Απόφαση ευνοϊκή υπέρ Κωνσταντινούπολης με διαιτητές αντιπροσώπους τριών πατριαρχείων, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των παπικών αντιπροσώπων

50 Σύγκρουση και συνεργασία κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το «Φωτίειον Σχίσμα» Κλονισμός της φιλίας Βασιλείου Α΄ με τη Ρώμη. Αποτυχία για αυτοκράτορα η αλλαγή της εκκλησιαστικής πολιτικής του Μιχαήλ Γ΄, διότι: α) συνεχίστηκε η διαμάχη των αντίπαλων ομάδων (Φωτίου- Ῑ γνατίου) στο εσωτερικό β) συνέβη η ρήξη με τη Ρώμη γ) η συμμαχία Βασιλείου Α΄ και Φράγκου βασιλιά Λουδοβίκου για κοινή δράση στη Ν. Ιταλία δεν απέφερε καρπούς. Επιστροφή Φωτίου από εξορία (875), ανάθεση εκπαίδευσης των γιων του Βασιλείου σε αυτόν. Άνοδος στον πατριαρχικό θρόνο του Φωτίου για δεύτερη φορά μετά τον Θάνατο του Ιγνατίου (877). Η τελική συμφιλίωση με τη Ρώμη επήλθε το 879/880 με Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία αναγνώρισε τον Φώτιο ως πατριάρχη, τον απήλλαξε από το ανάθεμα. Ένωση Εκκλησιών.

51 Διακίνηση ιδεών Η ιερότητα του προσώπου του βασιλέως ευρύτατα διαδεδομένη στους λαούς της Ανατολής. Μετάδοση χάρη στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (κυριάρχησε σε λαούς με ποικίλες θρησκευτικές δοξασίες)  διευκόλυνε τη διακίνηση των ιδεών και δοξασιών  δημιουργία συγκρητιστικών θρησκειών Δημιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων για ανταπόκριση στην αυτοκρατορική προπαγάνδα, κυρίως εκ μέρους των κατοίκων της Ανατολής.

52 Μέσα άσκησης της προπαγάνδας 1) Αυλικές τελετές: προβολή ιερότητας του αυτοκράτορα και της μεγαλοπρέπειας. Διατήρηση καταλοίπων της εθνικής λατρείας : α) προσκύνηση (πολιτική σημασία), β) προσφώνηση divus-divinus. Διατηρείται μέχρι τον 5 ο αι., οπότε αντικαθίσταται από το sacer, γ) η αύρα (φωτοστέφανο, nimbus) δ) ἱ ερ ὸ ς για το πρόσωπο του αυτοκράτορα και για ιδρύματα που σχετίζονταν με αυτόν. 2) Νομίσματα: φορείς πολιτικής ιδεολογίας μεταδίδουν το μήνυμα της θείας προέλευσης της εξουσίας. 3) Αυτοκρατορικά έγγραφα: σύμβολα της αυτοκρατορικής ισχύος, μέσω τιτλοφορίας του αυτοκράτορα ( ἐ ν Χριστ ῷ τ ῷ Θε ῷ πιστ ὸ ς βασιλε ὺ ς κα ὶ α ὐ τοκράτωρ Ῥ ωμαίων, «φιλάνθρωπος» και «εκλεκτός του Θεού», «έννομος αρχή», «νικητής», «τροπαιούχος» κλπ.

53 Ο Μέγας Κωνσταντίνος

54 Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και ο γιος του Αλέξιος. Ευαγγέλιον περί το 1128. Bibl. Apostolica Vaticana, Urb.gr. 2

55 Η ιεραρχία των λαών Στην οικουμένη υπάρχει θέση μόνο για μία αυτοκρατορία, τη χριστιανική ρωμαϊκή και έναν αυτοκράτορα, τον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Σύστημα ιεραρχίας των ηγεμόνων και των λαών που περιέβαλλαν τους Βυζαντινούς και με τους οποίους έρχονταν σε επαφή.

56 Περί Βασιλείου Τάξεως Κανείς από τους άλλους ηγεμόνες δεν βρισκόταν στο ύψος του Βυζαντινού, εφ’ όσον αυτός ήταν ο κληρονόμος και διάδοχος των αυτοκρατόρων της Ρώμης. Κείμενο Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Περί Βασιλείου Τάξεως (10 ου αι.): μεταξύ άλλων– περιέχονται πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να απευθύνονται στους άλλους ηγεμόνες οι υπάλληλοι της αυτοκρατορικής γραμματείας. Από Περί Βασιλείου Τάξεως, επιστολές, έγγραφα, ιστοριογραφικά κείμενα μαθαίνουμε ότι οι Βυζαντινοί έβλεπαν την οικουμένη σαν μια οικογένεια λαών που ήταν διαιρεμένοι σε τέσσερις ομάδες, οι οποίες σχημάτιζαν μια πυραμίδα (θεωρία Franz Dölger)

57 Η πυραμίδα των λαών A) Στην κορυφή ήταν ο πατήρ, ο βυζαντινός αυτοκράτορας. B) πνευματικά τέκνα του αυτοκράτορα: ορισμένοι χριστιανοί ηγεμόνες, που όφειλαν ιδιαίτερη υπακοή στον αυτοκράτορα και όφειλαν τον εκχριστιανισμό τους στο Βυζάντιο (π.χ. των Αλανών, Αρμενίων, Αλβανών, Βουλγάρων). Γ) πνευματικοί αδελφοί : χριστιανοί ηγεμόνες Γερμανών, Φράγκων και Ιταλών. Συχνά αποκαλούνται και αυτοί τέκνα του βασιλέα. Δ) φίλοι (π.χ. ο εμίρης της Αιγύπτου και ο ηγεμόνας των Ινδιών αρχικά, οι Βενετοί, οι Γενουάτες και ο βασιλιάς της Αγγλίας στη συνέχεια). Εκτός πυραμίδας οι δούλοι, είτε Χριστιανοί είτε εθνικοί. Κανείς από τους παραπάνω δεν φέρει τον τίτλο του βασιλέως. Άποψη για μη νομοθετική υπόσταση πυραμίδας.

58 Βασιλεύς Πνευματικά τέκνα Πνευματικοί Αδελφοί Φίλοι Δούλοι

59 Αποδοχή Οικογένειας των λαών Την κατάταξη αυτή δέχονταν οι περισσότεροι λαοί. Αλληλογραφία: αποκαλούν τον βυζαντινό βασιλέα pater ή frater, ενώ ο ένας προσφωνεί τον άλλο ως frater → αναγνώριση «πατρότητας» του βυζαντινού βασιλέα και διάκρισης των υπολοίπων σε αδελφούς, φίλους και υπηκόους. Μη νομοθετική υπόσταση  ευελιξία βυζαντινής πολιτικής (Βενετοί, Βούλγαροι)

60 Πέρσης ηγεμόνας Ο Πέρσης ηγεμόνας αναγνωρίζεται ως ισότιμος του βυζαντινού βασιλέα. Λόγοι αναγνώρισης : α) πολιτική της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (τέλη του 3ου αι.) πιο ρεαλιστική. Η Ρώμη παραιτήθηκε από τα επεκτατικά της σχέδια και τις τάσεις προσάρτησης περιοχών πέραν του Ευφράτη. β) οι Πέρσες βασιλείς αναγνώρισαν τον Ευφράτη ως τα δυτικά όρια της σφαίρας επιρροής τους. Αμοιβαία αναγνώριση των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής Ο κάθε ηγεμόνας είχε τον δικό του τίτλο : ο ρωμαίος αυτοκράτορας ήταν ο Caesar (κα ῖ σαρ) και ο Πέρσης ήταν ο βασιλεύς. Ο διαχωρισμός αυτός ισχύει μέχρι τον 7ο αι., οπότε ο Ηράκλειος καλείται πλέον και αυτός βασιλεύς. Είχε όμως επέλθει η κατάλυση της περσικής αυτοκρατορίας από τους Άραβες. Αναγνώριση άραβα ηγεμόνα. Νικόλαος Μυστικός.

61 Τιτλοφορία Αρχικά Imperator, Caesar, Augustus = Ιμπεράτωρ, Καίσαρ, Αύγουστος ή Αυτοκράτωρ, Αύγουστος (Σεβαστός). Η αρχή του ονομάζεται βασιλεία και οι προκάτοχοί του βασιλε ῖ ς. Για πρώτη φορά απαντά επίσημα ο παλαιός ελληνικός τίτλος βασιλεύς σε μία Νεαρά του Ηρακλείου του έτους 629, μετά δηλαδή την οριστική νίκη του επί του Πέρση βασιλέα. Ο τίτλος παραμένει μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας. Τον 9ο αι. γενικεύεται και χρησιμοποιείται αποκλειστικά ο όρος βασιλεύς Ρωμαίων (διεκδίκηση του τίτλου του συνεχιστή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον Κάρολο τον Μέγα), ενώ την ίδια περίπου εποχή προστίθεται και ο όρος αυτοκράτωρ. Πιστ ὸ ς ἐ ν Χριστ ῷ τ ῷ Θε ῷ βασιλε ὺ ς κα ὶ α ὐ τοκράτωρ Ῥ ωμαίων (τρία στοιχεία)

62 Χρυσόβουλλος λόγος Ανδρονίκου Β΄ 1282-1328 Περγαμηνή Βυζαντινό Μουσείο.

63 Ρήγες Ρ ῆ γες : οι άλλοι Χριστιανοί ηγεμόνες. Αποφεύγεται συστηματικά η χρήση του όρου βασιλεύς ως τίτλου άλλου ηγεμόνος. Ήδη από εποχή Ιουστινιανού. Διάκριση βασιλέως και ρηγ ῶ ν : συνειδητή μία υπεροχή του orbis romanus. Μέσα σε αυτόν αναγνωρίζεται η παρουσία των ρηγ ῶ ν έστω και αν ανήκουν σε κατώτερο σκαλί της κλίμακας της οικογένειας των λαών.

64 Κάρολος ο Μέγας Η ιδέα της μοναδικότητας του τίτλου του βασιλέα και αυτοκράτορα Ρωμαίων παραμένει ακέραια μέχρι το 1204 παρά την εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας. Τα Χριστούγεννα του 800 ο πάπας Λέων Γ΄ έστεψε στη Ρώμη τον βασιλέα των Φράγκων Κάρολο α ὐ τοκράτορα. Ποτέ δεν αναγνωρίζεται η ιδιότητα των αυτοκρατόρων της Δύσης. Αναγνώριση του 812: αποδοχή τίτλου α ὐ τοκράτορα όχι α ὐ τοκράτορα Ρωμαίων.

65 Όθων Α΄ 814: θάνατος Καρόλου, διαίρεση και παρακμή δυτικής αυτοκρατορίας. Το Βυζάντιο ενισχύεται και ακμάζει. Οι αυτοκράτορες της Ανατολής διεκδικούν και πάλι τη μονοπώληση του τίτλου, θεωρούν δε τα γεγονότα του 800 και του 812 ως μηδέποτε γενόμενα. Το 962 ο γερμανός βασιλιάς Όθων Α΄ παίρνει το στέμμα και τον τίτλο του α ὐ τοκράτορα Ρωμαίων. Αρχή μεγάλης αντιζηλίας μεταξύ των δύο δυνάμεων για τη διεκδίκηση του τίτλου. Οι Βυζαντινοί αποκαλούν τους δυτικούς ηγεμόνες ρ ῆ γες, ενώ οι Δυτικοί καλούν τον Βυζαντινό αυτοκράτορα imperator Graecorum, imperator Constantinopoli, ποτέ όμως imperator Romanorum, διότι αυτόν τον τίτλο τον φυλάσσουν για τον δικό τους ηγεμόνα. Διπλωματικό όπλο. Πληροφορίες από έγγραφα βυζαντινών βασιλέων και δυτικών ηγεμόνων, που σώζονται είτε αυτούσια είτε μέσα σε κείμενα ιστοριογράφων (κυρίως σε monumenta Germaniae Historica, σειρά Diplomata και Epistolae)

66 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Ο υπήκοος της βυζαντινής αυτοκρατορίας είναι «Ρωμαίος». Στις πηγές οι κάτοικοι του Βυζαντίου αναφέρονται ως «Ρωμαίοι», ο αυτοκράτορας είναι ο «βασιλεύς Ρωμαίων» και η επικράτεια είναι «ρωμαϊκή». Με τον όρο «Έλλην» δηλωνόταν ο ειδωλολάτρης, ενώ το επίθετο «ελληνικός» δήλωνε όσους ήταν μέτοχοι της ελληνικής παιδείας. Το όνομα Ελλάς διατηρήθηκε ως γεωγραφικός όρος και δήλωνε τις περιοχές νότια των Θερμοπυλών. Το 695 με την ίδρυση του θέματος Ελλάδος, συνδέθηκε με τη διοικητική περιφέρεια του θέματος αυτού. Οι κάτοικοι των νοτίων αυτών περιοχών ονομάστηκαν «Ελλαδικοί» ή «Κατωτικοί».

67 Περιεχόμενο της λέξης Ρωμαίος «Ρωμαίος» είναι ο πολίτης του μόνου νόμιμου ρωμαϊκού κράτους, το οποίο έχει έδρα την Κωνσταντινούπολη. Ο πολίτης αυτός δέχεται την ορθή πίστη, μετέχει διάφορων πολιτιστικών αγαθών, όπως της γλώσσας – ελληνική από τον 7ο αι, κ.ε.–, του δικαίου –ρωμαϊκό–, των ηθών –χριστιανικά– και της κοινής ιστορικής παραδόσεως. Ο Ρωμαίος πολίτης στο Βυζάντιο πιστεύει ότι είναι κληρονόμος της οικουμενικής κυριαρχίας που είναι συνέχεια της ρωμαϊκής και έχει παρασχεθεί από τον Θεό. Ακόμη και σήμερα απαντά η λέξη Ρωμαίος ως Ρωμιός και δηλώνει τον επικρατέστερο εθνικά, γλωσσικά και πολιτιστικά λαό της βυζαντινής αυτοκρατορίας, δηλαδή τους Έλληνες.

68 Έλλην τον 12ο αι. Κατά τον 12ο αι. αρχίζουμε να συναντάμε τον όρο «Έλλην» με την παλαιά έννοια του Ρωμαίου πολίτη, στην ιστορία του Νικήτα Χωνιάτη. Το γεγονός αυτό ίσως να οφείλεται στον περιορισμό των εδαφών της αυτοκρατορίας σε περιοχές ελληνόφωνες και με ζωντανή ελληνική παράδοση. Η περίπτωση του Χωνιάτη πρέπει να θεωρηθεί σπάνια, διότι ακόμη και τις παραμονές της Άλωσης, η αυτοκρατορία εξακολουθεί να θεωρείται ρωμαϊκή και οι υπήκοοί της «Ρωμαίοι».

69 Το ζήτημα της κληρονομικής διαδοχής Η θεωρία ότι ο αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του Θεού που επιδοκιμάζει ο λαός μέσω της συγκλήτου, του στρατού και των δήμων καθιστά αδύνατη την κληρονομική διαδοχή που εξασφαλίζεται από το νόμο, που είναι κανόνας δικαίου. Ο καθένας είχε το δικαίωμα να εκλεγεί αυτοκράτορας αρκεί να ήταν χριστιανός ορθόδοξος και αρτιμελής. Αποτέλεσμα αυτών των αντιλήψεων σχετικά με τη διαδοχή οι πολύ συχνές εξεγέρσεις φιλόδοξων αντρών και δυσαρεστημένης μερίδας λαού και στρατού, ταραχές, Συνέπεια η πολιτική αστάθεια. Περίπου 65 αυτοκράτορες του Βυζαντίου –περισσότεροι από τους μισούς– ανατράπηκαν βίαια από το θρόνο.

70 Η συμβασιλεία Προκειμένου να εξασφαλίσουν τη βασιλεία για τους γιους τους – συνήθως τους πρωτότοκους– οι αυτοκράτορες προέβαιναν στη στέψη τους, σε νηπιακή ακόμα ηλικία. Η στέψη λαμβάνει χώρα σε ειδική τελετή (συνήθως κατά τις ημέρες μεγάλων εορτών). Στέψη συμβασιλέως: με το διάδημα και περιβολή με την πορφύρα από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ευλογία συμβόλων από πατριάρχη. Ο αυτοκράτορας μπορούσε να λάβει περισσότερους από έναν συμβασιλείς. Κατώτερη η θέση του συμβασιλέως. Διάκριση ορατή σε νομίσματα και τίτλο. Οι συμβασιλείς μέχρι το τέλος του 13 ου αι. δεν είχαν πραγματική εξουσία. Από το 1272 παραχωρούνται σε έναν από τους συμβασιλείς κάποιες εξουσίες και από τότε συμμετέχει ενεργά και στη διακυβέρνηση. Η ρύθμιση του τρόπου της κληρονομικής διαδοχής με το θεσμό της συμβασιλείας ανέπτυξε το δυναστικό αίσθημα στο βυζαντινό λαό, γεγονός που γίνεται ιδιαίτερα αισθητό από το 10 ο αι. και εξής.

71 Η αντιβασιλεία Η στέψη ανήλικων τέκνων των βασιλέων δημιούργησε πρόβλημα επιτροπείας τους, στην περίπτωση που ο βασιλέας πέθαινε πριν την ενηλικίωση του συμβασιλέα γιου του. Δημιουργία θεσμού αντιβασιλείας. Αρχικά το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε εμπειρικά, αλλά με την πάροδο του χρόνου λήφθηκαν κάποια μέτρα που χάρη στην επανάληψή τους κατέληξαν στη διαμόρφωση κανόνων. Οι κανόνες αυτοί ποτέ δεν έλαβαν μορφή νόμου, αλλά καθόρισαν τα πλαίσια λειτουργίας του θεσμού της αντιβασιλείας. Συνήθως ο αυτοκράτορας πατέρας του ανήλικου βασιλέα είτε επειδή επίκειται ο θάνατός του, είτε καθαρά από λόγους πρόνοιας καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα ασκούνταν η επιτροπεία στην περίπτωση πρόωρου θανάτου του ιδίου.

72 Οι μορφές της αντιβασιλείας 1) Ασκείται από τη Σύγκλητο. Κατά την πρώϊμη περίοδο η Σύγκλητος κατέχει σημαντική θέση και ασκεί πολιτική επιρροή. 2) Η βασιλομήτωρ. Μόλις από τα τέλη του 8 ου αι. αναλαμβάνει επίσημα η βασιλομήτωρ τον ρόλο του επιτρόπου υπό 4 διαφορετικές μορφές: α) η βασιλομήτωρ μετέχει της βασιλείας ως συμβασιλεύς ομότιμη με τον γιο της, ο οποίος όμως έχει το προβάδισμα. β) η βασιλομήτωρ είναι αυτοκράτωρ και συμβασιλεύς και οι γιοι της βασιλείς. γ) η βασιλομήτωρ είναι αυτοκράτωρ και συμβασιλεύς και ο γιος αυτοκράτωρ. δ) η βασιλομήτωρ είναι απλή επίτροπος του γιου της χωρίς να μετέχει της βασιλείας.

73 Οι μορφές της αντιβασιλείας 3) Την αντιβασιλεία ασκεί ολιγομελές συμβούλιο από τον πατριάρχη και κοσμικούς αξιωματούχους ή μόνο από πολιτικούς αξιωματούχους, μερικές φορές με την παρουσία της βασιλομήτορος. 4) Υπάρχει μόνον ένας επίτροπος. Η λήξη της αντιβασιλείας γίνεται με την πολιτειακή ενηλικίωση του αυτοκράτορα, δηλαδή όταν γινόταν 16 ετών. Σπάνια όμως οι αντιβασιλείς –ακόμα και μητέρες– αποχωρούν οικειοθελώς της συμβασιλείας.

74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ W. Ohnsorge, Abendland und Byzanz. Gesammelte Aufsätze zur Geschichte der byzantinisch-abendländischen Beziehungen und des Kaisertums, Darmstadt 1958 W. Ohnsorge, Konstantinopel und der Okzident. Gesammelte der byzantinisch-abendländischen Beziehungen und des Kaisertums, Darmstadt 1966 P. Classen, Karl der Grosse, das Papsttum und Byzanz. Die Begründung des karolingischen Kaisertums [Beiträge zur Geschichte und Quellen des Mittelalters 9], Sigmaringen 1985 P. Classen, Die Komnenen und die Kaiserkrone des Westens, Journal of Medieval History 3 (1977) 207-223 Fr. Dölger, Byzanz und die europäische Staatenwelt, Ettal 1953