ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Υπεύθυνη μαθήματος Αναστασία Στρατηγέα Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Υπεύθυνη μαθήματος Αναστασία Στρατηγέα Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Υπεύθυνη μαθήματος Αναστασία Στρατηγέα Αναπλ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

2 ΑΔΕΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ  Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons  Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς. 2

3 ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 3 I.Εισαγωγικές Έννοιες : Η Γεωγραφική Προσέγγιση. Βασικές Έννοιες - Αρχές της Οικονομίας. Εισαγωγή στην Οικονομική Γεωγραφία. II.Απλουστευμένα Μοντέλα Ανάλυσης Χώρου : Θεωρία Κεντρικών Τόπων Christaller / Lösch. Μοντέλα Ιεράρχησης Δικτύου Αστικών Κέντρων. III.Θεωρίες Ανάλυσης Χώρου : Χωρική Διαφοροποίηση Συντελεστών Παραγωγής. Κόστος Μεταφοράς. Κόστος Παραγωγής. Ζήτηση. Οικονομίες Κλίμακας. Θεωρία Συμπεριφοράς. IV.Ανάλυση Εξέλιξης Χωρικών Δομών : Το περιφερειακό πρόβλημα. Θεωρίες Περιφερειακής Ανάπτυξης. Ο Ρόλος της Τεχνολογίας. Επιχειρηματικότητα.

4 ΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΑΝΙΣΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ εισοδήματος, απασχόλησης, οικονομικών δραστηριοτήτων, ευκαιριών, ποιότητας ζωής κ.λπ. 4 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

5 5 ΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Έλλιπής αξιοποίηση υπαρχόντων πόρων Περιορισμός ευκαιριών ανάπτυξης Περιορισμένη δυνατότητα προσέλκυσης επενδύσεων Ανισότητες ευκαιριών απασχόλησης, εισοδήματος κ.λπ. Πληθυσμιακή συρρί- κνωση Σημαντικές πιέσεις στους φυσικούς πόρους σε κάποιες περιοχές από π.χ. εγκατάλειψη αγροτικής γης

6 6 ΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟΧΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΙΣΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ για πρόσβαση σε υπηρεσίες, απασχόληση, εκπαίδευση, ποιότητα ζωής, κ.ά. ΕΠΙΛΥΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

7 ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟΧΟΣ Παρακολούθηση, ανάλυση, θεωρητική ερμηνεία περιφερειακών ανισοτήτων ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... αναλύουν τους παράγοντες που ευνοούν ή εμποδίζουν την ανάπτυξη των περιφερειών και ερμηνεύουν τις χωρικές ανισότητες ΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΡΑΞΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 7

8 ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ  Μέσα δεκαετίας του ’20 - Μόνο περιφερειακά στο πρόβλημα  ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ (1930-60) ‘Θεωρία διαπεριφερειακού εμπορίου’ ‘Θεωρία εξαγωγικής βάσης’ ‘Θεωρία τομεακής διάρθρωσης’ (sector theory) ‘Θεωρία κεντρικών τόπων’ ‘Θεωρία τόπου εγκατάστασης’ 8  ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) ‘Θεωρία πόλων ανάπτυξης’ ‘Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας’  ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ‘Θεωρία ενδογενούς ανάπτυξης’

9 ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ (1930-60) 9 ‘Θεωρία διαπεριφερειακού εμπορίου’ ‘Θεωρία εξαγωγικής βάσης’ ‘Θεωρία τομεακής διάρθρωσης’ ‘Θεωρία κεντρικών τόπων’ ‘Θεωρία τόπου εγκατάστασης’

10 ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΒΑΣΗ ΒΑΣΗ: συγκριτικό πλεονέκτημα περιφερειών, που στηρίζεται στους διαθέσιμους παραγωγικούς συντελεστές (φυσικούς πόρους, ανθρώπινο δυναμικό, απόθεμα γνώσης κ.λπ.) ΕΞΕΙΔΙΞΕΥΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ στην παραγωγή προϊόντων, για τα οποία διαθέτουν συγκριτικό πλεονέκτημα ΕΜΠΟΡΙΟ – ΕΞΑΓΩΓΕΣ τροφοδοτούν την τοπική συσσώρευση και τομεακή εξειδίκευση, οδηγώντας στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων 10

11 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Χρόνος που απαιτείται για την παραγωγή μιας μονάδας προϊόντος (ώρες) ΠΡΟΪΟΝ ΑΠΡΟΪΟΝ Β R1R1 4080 R2R2 6050 (Πολύζος, 2011) 11

12 ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ  Στηρίζεται σε σειρά υποθέσεων, οι οποίες δεν ισχύουν στην πραγματικότητα π.χ. τέλειος ανταγωνισμός, πλήρης κινητικότητα στο χώρο κ.ά.  Στηρίζεται στις δυνάμεις της αγοράς οι οποίες όμως, όπως δείχνει η εμπειρία, ΔΕΝ ΟΔΗΓΟΥΝ στην εξισορρόπηση των περιφερειακών ανισοτήτων  Άνιση ανταλλαγή εμπορευόμενων προϊόντων Οι λιγότερο ανεπτυγμένες εξάγουν πρώτες ύλες και τρόφιμα Οι περισσότερο ανεπτυγμένες εξάγουν βιομηχανικά προϊόντα Επιδείνωση όρων εμπορίου για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές μακροπρόθεσμα – διαφορετικός ρυθμός εξέλιξης των εξαγωγών και εισαγωγών τους 12

13 ΘΕΩΡΙΑ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ  ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ: στη Θεωρία Διεθνούς Εμπορίου  ΕΜΦΑΣΗ: στο ρόλο της "ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ" στην ανάπτυξη μιας περιφέρειας  ΕΞΑΓΩΓΙΚΗ ΒΑΣΗ: το σύνολο των αγαθών ή υπηρεσιών μιας περιφέρειας που εξάγονται 13

14 ΘΕΩΡΙΑ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ Η ανάπτυξη μιας περιφέρειας στηρίζεται στην εξαγωγική της δραστηριότητα ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΜΕΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΒΑΣΙΚΟΣ τομέας (εξαγωγική δραστηριότητα) ΜΗ ΒΑΣΙΚΟΣ τομέας (εξυπηρέτηση αναγκών βασικού τομέα) Κάθε αύξηση στον όγκο των εξαγωγών του βασικού τομέα έχει ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ για την τοπική οικονομία 14

15 ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ - ΣΤΑΔΙΑ  1 ο ΣΤΑΔΙΟ: η οικονομία βρίσκεται σε χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης  2 ο ΣΤΑΔΙΟ: μετάβαση σε φάση ανάπτυξης των εξαγωγών αγαθών ή υπηρεσιών προς τις ανεπτυγμένες περιφέρειες  3 ο ΣΤΑΔΙΟ: η εντατικοποίηση της οικονομικής βάσης δημιουργεί ‘οικονομίες συγκέντρωσης’, ’εισροή επενδύσεων’ και βελτίωση των ‘δικτύων μεταφορών’  4 ο ΣΤΑΔΙΟ: Ανάπτυξη βιομηχανίας για την εξυπηρέτηση των αναγκών της τοπικής αγοράς  5 ο ΣΤΑΔΙΟ: Περαιτέρω ενίσχυση των τοπικής κλίμακας μονάδων που αρχίζουν να εξάγουν, διευρύνοντας την εξαγωγική βάση 15

16  Θεωρεί τη ζήτηση για εξαγωγές ως το μοναδικό παράγοντα που επηρεάζει τη συνολική ζήτηση  Μία περιφέρεια μπορεί να ωφεληθεί περισσότερο από τη βελτίωση των όρων του εμπορίου παρά από την αύξησή του  Αγνοεί την πιθανή ύπαρξη και άλλων συγκριτικών πλεονεκτημάτων σε μία περιοχή και στηρίζει την αναπτυξιακή της προοπτική στις εξαγωγικές δραστηριότητες  Οι επιδράσεις που ασκούν οι εξαγωγές στην τοπική οικονομία διαφέρουν από κλάδο σε κλάδο  Αγνοούνται παράγοντες, οι οποίοι μπορούν να συμβάλουν στην αναπτυξιακή δυναμική, όπως επενδύσεις (ιδιωτικές ή/και κρατικές), τεχνολογική πρόοδος, κ.ά. 16 ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ

17 ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΜΕΑΚΗΣ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗΣ περιφερειακή ανάπτυξη Η περιφερειακή ανάπτυξη ως ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ 17 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ - η διαχρονική αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος συνδέεται με: Τη μείωση των παραγωγικών πόρων που απασχολούνται στον α’γενή τομέα (τομέας χαμηλής παραγωγικότητας) Την αύξηση της απασχόλησης στο β΄γενή και γ΄γενή τομέα της οικονομίας (τομείς υψηλής παραγωγικότητας) προσδιοριστικό παράγοντα Ο ρυθμός μετατόπισης των πόρων μεταξύ των παραγωγικών τομέων αποτελεί προσδιοριστικό παράγοντα της ανάπτυξης μιας περιφέρειας

18  ΔΕΝ είναι δεδομένη η μετατόπιση πόρων από τον α’γενή στον β΄γενή και γ΄γενή τομέα της οικονομίας  Δεν συνεπάγεται απαραίτητα μετατόπιση από χαμηλής προς υψηλής παραγωγικότητας τομείς (π.χ. αγροτεχνολογία)  Η αύξηση της παραγωγικότητας συνδέεται επίσης με παράγοντες, όπως: δημιουργία οικονομιών κλίμακας αξιοποίηση τεχνολογίας προώθηση καινοτομιών κ.ά. 18 ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΜΕΑΚΗΣ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗΣ

19 ‘ΘΕΩΡΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ’ Christaller, 1933 Εξετάζει τις διαδικασίες διαμόρφωσης των χωρικών δομών αποφάσεων σαν αποτέλεσμα των αποφάσεων των οικονομικών δραστηριοτήτων ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ 19

20 ‘ΘΕΩΡΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ’ Christaller, 1933 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Κεντρικός τόπος : παρέχει υπηρεσίες ή αγαθά σε μία περιοχή Επίπεδο κατώφλι : ο ελάχιστος πληθυσμός που απαιτείται για την προσφορά ενός αγαθού ή υπηρεσίας Φάσμα αγαθών ή υπηρεσιών που προσφέρονται από ένα κεντρικό τόπο 20

21 21 ‘ΘΕΩΡΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ’ Christaller, 1933 Κεντρικός τόπος α’ επιπέδου Κεντρικός τόπος β’ επιπέδου Κεντρικός τόπος γ’ επιπέδου Περιοχή επιρροής

22 ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Προβληματισμός σχετικά με την εύρεση του άριστου τόπου εγκατάστασης μιας επιχείρησης ή μιας ομάδας επιχειρήσεων, κριτηρίων με την παράθεση κριτηρίων όπως: τιμή πρώτης ύλης και ενέργειας μεταφορικό κόστος διαθεσιμότητα γης, κεφαλαίου και εργασίας εύρος πεδίου αγοράς οικονομίες συγκέντρωσης 22

23 ΒΑΣΙΚΗ ΑΡΧΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Πίσω από κάθε απόφαση/επιλογή του άριστου τόπου εγκατάστασης βρίσκεται το ‘ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟ ΑΤΟΜΟ’ που υπόκειται στους οικονομικούς όρους: είτε της ελαχιστοποίησης του κόστους είτε της μεγιστοποίησης του κέρδους Παράλληλα είναι απόλυτα πληροφορημένο για το πρόβλημα και τις επιπτώσεις των πράξεων και επιλογών του 23

24 24 ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Τρεις κατευθύνσεις ΠΡΩΤΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ  Προσέγγιση ‘ελαχίστου κόστους ’, που στη συνέχεια μετετράπη σε ολοκληρωμένη θεωρία του τόπου εγκατάστασης (Weber, 1909)  Βασική αρχή : η επιχείρηση εγκαθίσταται εκεί όπου έχει το χαμηλότερο κόστος  Υποθέσεις : δεν υφίσταται ανταγωνισμός ανάμεσα στις επιχειρήσεις για πρώτες ύλες, εργασία και αγορά  Καθοριστικοί παράγοντες : το μεταφορικό και το εργατικό κόστος, οι οικονομίες συγκέντρωσης, κ.ά. (Greenhut, 1956)

25 ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ - ΔΙΠΟΛΟ ΘΕΩΡΙΩΝ 25 ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Τρεις κατευθύνσεις ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΑΓΟΡΑΣ: παραμελεί τον παράγοντα προσφορά, ο άριστος τόπος εγκατάστασης μόνο ως συνάρτηση της ζήτησης της αγοράς ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ: παραμελεί τελείως τον παράγοντα ‘ζήτηση’, χωροθέτηση επιχείρησης στη βάση του ελαχίστου κόστους ‘ΠΕΔΙΟΥ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ’ ΣΤΟΧΟΣ Μεγιστοποίηση των πωλήσεων ‘ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΤΟΠΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ’ ΣΤΟΧΟΣ Βαθμός επιρροής μιας επιχείρησης πάνω στην άλλη μέσα στην ίδια ή σε συγγενείς αγορές

26 Ο Lösch εισάγει το κριτήριο της ‘μεγιστοποίησης του κέρδους’ που αποτελεί σε κάποιο βαθμό συνδυασμό των δύο προηγούμενων 26 ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Τρεις κατευθύνσεις ΤΡΙΤΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

27 ΔΕΚΑΕΤΙΑ ‘50 – ΕΝΤΑΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ Εντείνονται οι περιφερειακές ανισότητες μεταξύ διαφορετικών χωρών μεταξύ διαφορετικών περιοχών μιας χώρας Αδυναμία εξισορρόπησης ανισοτήτων από τις δυνάμεις της αγοράς Ανάγκη ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ με κεντρικές πολιτικές 27 Σημαντικές προσεγγίσεις στην περίοδο αυτή ΤΟΜΗ στις υπάρχουσες θεωρητικές προσεγγίσεις

28 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 28 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΧΩΡΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Εξυπηρέτηση συγκεκριμένων επιδιώξεων και στόχων περιφερειακής ανάπτυξης

29 ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) 29  Θεωρία Σταδίων Ανάπτυξης  Θεωρία Πόλων Ανάπτυξης  Θεωρία Σωρευτικής Αιτιότητας

30 ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) 30  Θεωρία Σταδίων Ανάπτυξης Αντιπροσωπευτικό Υπόδειγμα ΜΟΝΤΕΛΟ ROSTOW

31 ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΜΟΝΤΕΛΟ ROSTOW Η ανάπτυξη ως μια μακροχρόνια διαδικασία – σειρά ΠΕΝΤΕ ΣΤΑΔΙΩΝ, που αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο ΔΙΑΦΟΡΕΣ Οι ΔΙΑΦΟΡΕΣ στο επίπεδο ανάπτυξης διαφορετικών περιοχών/χωρών οφείλονται στα διαφορετικά στάδια που αυτές βρίσκονται Οι διαφορές θα εξαλειφθούν με την πάροδο του χρόνου με τη μετάβαση της περιοχής σε επόμενο στάδιο 31

32 32 ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΜΟΝΤΕΛΟ ROSTOW Παραδοσιακή Κοινωνία Προϋποθέσεις για Απογείωση Απογείωση Πορεία προς την Ωριμότητα Στάδιο Μαζικής Κατανάλωσης 3 ο στάδιο 4 ο στάδιο 5 ο στάδιο Χρόνος t Επίπεδο ανάπτυξης Κυριαρχεί η αγροτική παραγωγή. Χαμηλή παραγωγικότητα & διείσδυση τεχνολογίας. Έργα υποδομών - παρεμβάσεις. Αξιοποίηση τεχνολογίας. Εξωστρέφεια. Επιχειρηματικότητα. Αύξηση επενδύσεων – Δομικές μεταβολές, ανάπτυξη βιομηχανικών τομέων. Βελτίωση κοινωνικού-πολιτικού-θεσμικού συστήματος. 2 ο στάδιο 1 ο στάδιο Αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη – διάχυση στους υπόλοιπους κλάδους. Τεχνολογία. Επενδύσεις. Αστικοποίηση. Απασχόληση, αύξηση κατανάλωσης, υψηλό επίπεδο εθνικού εισοδήματος. (Πολύζος, 2011)

33 ΠΡΩΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ που συγκεντρώνει: Συγκέντρωση εξειδικευμένου προσωπικού Συγκέντρωση κεφαλαιϊκών επενδύσεων Κεντρικές πολιτικές: ενθαρρύνουν τη συγκέντρωση Έντονες Διαπεριφερειακές Ανισότητες ΕΠΟΜΕΝΑ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Τα μεταναστευτικά ρεύματα προς τη κυρίαρχη περιφέρεια παύουν να αποτελούνται από αποκλειστικά εξειδικευμένο προσωπικό Κεφαλαιϊκές επενδύσεις: αρχίζουν να στρέφονται και προς άλλες περιφέρειες Κεντρικές πολιτικές: ΕΜΦΑΣΗ στα προβλήματα περιφερειακής ανάπτυξης Περιορισμός Περιφερειακών Ανισοτήτων ΜΟΝΤΕΛΟ ROSTOW (1960) 33

34  Αποτελεί εμπειρική γενίκευση ιστορικών παραδειγμάτων και όχι ένα μεθοδικά επεξεργασμένο σύστημα προτάσεων  ΔΕΝ ΕΞΗΓΕΙ γιατί κάποιες χώρες αναπτύσσονται με μεγάλη ταχύτητα και κάποιες όχι  Τα εξελικτικά στάδια που περιγράφει ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΙΔΙΑ για όλες τις χώρες 34 ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ROSTOW

35 ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) Θεωρία Πόλων Ανάπτυξης - Perroux, 1955 35 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΒΑΣΗ Η ανάπτυξη ΔΕΝ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΠΑΝΤΟΥ και ταυτόχρονα αλλά σε ΣΗΜΕΙΑ ή ΠΟΛΟΥΣ – με διαφορετική ένταση – και ΔΙΑΧΕΕΤΑΙ ΜΕΣΩ ΚΑΝΑΛΙΩΝ με θετικά αποτελέσματα για το σύνολο της οικονομίας

36 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΤΑ PERROUX  Κυρίαρχη Βιομηχανία (leading industry)  Προωθητική Βιομηχανία (propulsive industry) 36 ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) Θεωρία Πόλων Ανάπτυξης - Perroux, 1955

37 ‘ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ’ - Perroux  Σχετικά ΝΕΑ ΚΑΙ "ΔΥΝΑΜΙΚΗ" ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ, με προηγμένο τεχνολογικό επίπεδο και καθοριστικό ρόλο για τη περιοχή που βρίσκεται  ΕΞΩΣΤΡΕΦΕΙΑ – εξαγωγικός προσανατολισμός  ΔΥΝΑΤΟΙ ΔΕΣΜΟΙ με άλλους κλάδους βιομηχανίας Είτε ‘προς τα πάνω’ (forward linkages) σε μία διαδικασία καθετοποίησης της παραγωγής είτε ‘προς τα κάτω’ (backward linkages) όπου μια βιομηχανία δέχεται ένα υψηλό ποσοστό από εισροές σε ημι-κατεργασμένα προϊόντα από άλλες βιομηχανίες 37

38  Αποτελείται από ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ, που ελέγχονται από κάποια ‘κυρίαρχη βιομηχανία’, η οποία ταυτόχρονα ελέγχει και άλλες "προωθητικές βιομηχανίες”  Αντιστοιχεί άλλοτε σε ΜΙΑ ΜΟΝΟ επιχείρηση και άλλοτε σε κάποιο ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ επιχειρήσεων  Επιλογή του ΤΟΠΟΥ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ της Π.Β. στη βάση σειράς παραγόντων, όπως φυσικοί πόροι ή κάποιο συγκριτικό πλεονέκτημα (δίκτυο μεταφορών, προσφορά εργασίας, δίκτυα υποδομής κ.λπ.) 38 ‘ ΠΡΟΩΘΗΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ’ Perroux

39 ΠΟΛΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ κατά τον Perroux Βιομηχανία ή ομάδα προωθητικών βιομηχανιών που είναι ικανή να παράγει οικονομική μεγέθυνση και συνδέεται δια μέσου εισροών-εκροών με άλλη κυρίαρχη βιομηχανία 39 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Perroux, 1955

40 ... από τις διαπεριφερειακές προσεγγίσεις σε μία ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Προωθητική ή κινητήρια βιομηχανική μονάδα(ες) (propulsive industry) 40 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Perroux, 1955

41 Η ανάπτυξη έχει ΠΟΛΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ – χωροθέτηση σε συγκεκριμένα σημεία στο χώρο (π.χ. βιομηχανικές πόλεις, αστικά κέντρα κ.λπ.) λόγω των πλεονεκτημάτων που αυτά διαθέτουν Η εγκατάσταση συμβάλλει στην ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΟΥ Η ανάπτυξη ΔΙΑΧΕΕΤΑΙ μέσα από την αλληλεξάρτηση της βιομηχανίας με άλλες δραστηριότητες της ευρύτερης περιοχής 41 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Perroux, 1955

42 ΑΡΧΕΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ  Η Θεωρία των Πόλων Ανάπτυξης χαρακτηρίζεται από την απουσία του γεωγραφικού χώρου  Τα σημεία και οι πόλοι ανάπτυξης βρίσκονται σε ένα ΑΦΗΡΗΜΕΝΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΧΩΡΟ  Ο ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ περιλαμβάνει: Μονάδες λήψης αποφάσεων (προγραμματικός χώρος) Πεδίο δυνάμεων που επηρεάζουν τις μονάδες λήψης αποφάσεων (λειτουργικός χώρος) Ένα ομοιογενές σύνολο από συλλογικές μονάδες λήψης αποφάσεων (ομοιογενής χώρος) 42

43 ΚΑΤΑ ΤΟΝ PERROUX  Οι πόλοι ανάπτυξης υπάρχουν στο λειτουργικό χώρο  Οι πόλοι ανάπτυξης μέσα στο λειτουργικό χώρο αποτελούν ‘εστίες ’, από τις οποίες κεντρομόλες και φυγόκεντρες δυνάμεις έλκονται και εκπέμπονται αντίστοιχα  Οι δυνάμεις αυτές ασκούνται πάνω στις μονάδες λήψης αποφάσεων (επιχειρήσεις ή ομάδες επιχειρήσεων, βιομηχανίες ή ομάδες βιομηχανιών)  Οι ομάδες αυτές αλληλοεπηρεάζονται μέσα από ανταλλαγές αγαθών και υπηρεσιών, αλλά και μέσα από μία διαδικασία “καινοτομικών ωθήσεων” 43

44 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ‘ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ’ ΕΙΣΟΔΗΜΑ, με επιπτώσεις στο σύνολο της περιφερειακής οικονομίας ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ της περιφέρειας, μέσω διατομεακών σχέσεων και εξαρτήσεων ΕΠΙΤΑΧΥΝΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ, που συνδέονται με την κυρίαρχη βιομηχανία ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΟΛΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ – η ζήτηση για αγαθά και υπηρεσίες επηρεάζει την απόφαση άλλων επιχειρήσεων να χωροθετηθούν στην περιφέρεια 44 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Perroux, 1955

45 Οι θετικές επιπτώσεις των προωθητικών βιομηχανιών ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ γεωγραφικά και ποσοτικά προσδιορίσιμες δεδομένου ότι ο ορισμός του πόλου κατά Perroux χαρακτηρίζεται από μια ασάφεια, ως προς τη ΧΩΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Η ανάγκη ενσωμάτωσης της χωρικής διάστασης της Προωθητικής Βιομηχανίας οδηγεί στο συνδυασμό: Θεωρίας Πόλων Ανάπτυξης και Τόπου Εγκατάστασης της Επιχείρησης 45 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ PERROUX

46 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ  Η προωθητική βιομηχανία και οι επιχειρήσεις που συνδέονται με αυτή, βρίσκονται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο – CLUSTERS επιχειρήσεων  Είναι χωροθετημένες μέσα σε μία πόλη  Τα αποτελέσματα διαχέονται μέσα στην τοπική οικονομία – ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 46 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Boudeville (1966) Οικονομίες Συγκέντρωσης

47 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ BOUDEVILLE (1966) ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ εισαγωγή γεωγραφικών ορίων στις θετικές επιπτώσεις που δημιουργούνται από την προωθητική βιομηχανία(ες) 47 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Perroux, 1955

48 48 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Boudeville (1966) ΤΟΜΕΑΚΗ ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΠΟΛΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΟΛΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ : σύνολο προωθητικών βιομηχανιών, που ενισχύουν την περιφερειακή ανάπτυξη, μέσω των αλληλεξαρτήσεων με άλλες επιχειρήσεις που βρίσκονται χωροθετημένες στον ίδιο γεωγραφικό χώρο – ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ

49 ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ Εκφράζει ένα γεωγραφικά καθορισμένο σύνολο από βιομηχανίες κάθε μία από τις οποίες χρησιμοποιεί σαν εισροές τις εκροές της άλλης ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ‘ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ ΚΛΙΜΑΚΑΣ’ ΔΙΑΧΥΣΗ ‘ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΩΝ’ στο σύνολο του συμπλέγματος αυτού 49

50 Κυριαρχεί στις ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ τις δεκαετίες ‘60 και ‘70 στην Ευρώπη 50 ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΛΛΑΔΑ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Αναβάθμιση επαρχιακών κέντρων Δημιουργία πόλων ανάπτυξης σε μικρότερα αστικά κέντρα

51  ΔΕΝ ΕΞΗΓΕΙ τους λόγους δημιουργίας μιας προωθητικής βιομηχανίας σε μία περιοχή  Η χωροθέτηση - με κρατική παρέμβαση - μεγάλων επιχειρήσεων σε μία περιοχή ΔΕΝ ΟΔΗΓΗΣΕ ΠΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ  ΕΜΠΕΙΡΙΑ : προωθητικών βιομηχανιών οι οποίες δημιούργησαν διατομεακές σχέσεις ΕΚΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ 51 ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΟΛΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

52 ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΘΕΩΡΙΩΝ (1960-84) ΘΕΩΡΙΑ ΣΩΡΕΥΤΙΚΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ Mydral, 1957 52 ΒΑΣΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ: οι δυνάμεις της αγοράς ΕΝΤΕΙΝΟΥΝ τις περιφερειακές ανισότητες Δραστηριότητες με μεγαλύτερες αποδόσεις συγκεντρώνονται σε ορισμένες περιφέρειες που αναπτύσσονται σε βάρος των υπόλοιπων περιφερειών Δύο αλληλοσυνδεόμενες διαδικασίες που προκαλούν την ΑΝΙΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Διαδικασία σωρευτικής αιτιότητας Χωρική αλληλεξάρτηση κέντρου - περιφέρειας

53 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΩΡΕΥΤΙΚΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ Η ανάπτυξη πραγματοποιείται σε συγκεκριμένα κέντρα (παρουσία φυσικών ή άλλων πλεονεκτημάτων) Αύξηση ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ ’κέντρου’ – ‘περιφέρειας’ στο επίπεδο της ευημερίας ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ από τη συσσώρευση δραστηριοτήτων στα κέντρα – υπεροχή αυτών έναντι της περιφέρειας 53 ΘΕΩΡΙΑ ΣΩΡΕΥΤΙΚΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ Mydral, 1957

54 ΧΩΡΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ Οδηγεί σε:  ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΣΗ της περιφέρειας από το κέντρο (backwash effects)  ΔΙΑΧΥΣΗ της ανάπτυξης από το κέντρο προς την περιφέρεια (spread effects) 54 ΘΕΩΡΙΑ ΣΩΡΕΥΤΙΚΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ Mydral, 1957 Κατά τον Mydral, η επίδραση των παραπάνω δυνάμεων ΔΕΝ ΟΔΗΓΕΙ ΣΕ ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ καθώς, μακροχρόνια, οι ανεπτυγμένες περιφέρειες ΑΠΟΜΥΖΟΥΝ τις λιγότερο ανεπτυγμένες (backwash effects μεγαλύτερα των spread effects)

55 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 55

56 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ - ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ στο πρόβλημα της περιφερειακής ανάπτυξης 56 Από το μοντέλο ‘ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΠΟ ΠΑΝΩ ΠΡΟΣ ΤΑ ΚΑΤΩ’ Στο μοντέλο ‘ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΠΟ ΚΑΤΩ ΠΡΟΣ ΤΑ ΠΑΝΩ ’ ΕΜΦΑΣΗ: στο ενδογενές δυναμικό

57 57 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΜΟΝΤΕΛΟ ‘ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΠΟ ΚΑΤΩ ΠΡΟΣ ΤΑ ΠΑΝΩ ’ ΤΟΠΙΚΗ ΕΝΔΟΓΕΝΗΣ ΔΙΑΧΥΤΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ Έμφαση στην τοπική διάσταση Έμφαση στην αξιοποίηση του ενδογενούς δυναμικού / πόρων Διατομεακή ολοκλήρωση Διατομεακή ολοκλήρωση Ολοκλήρωση οικονομικής, κοινωνικής & περιβαλλοντικής διάστασης Ολοκλήρωση οικονομικής, κοινωνικής & περιβαλλοντικής διάστασης

58 ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΔΟΓΕΝΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ  Αξιοποίηση τοπικών πόρων  Κινητοποίηση τοπικών φορέων – πληθυσμού  Κινητοποίηση τοπικών παραγωγικών δυνάμεων 58

59 ΠΟΡΟΙ  Φυσικοί  Οικονομικοί  Ανθρώπινοι  Πολιτιστικοί  Θεσμικοί 59 ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΔΟΓΕΝΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

60 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ 60 Ανταγωνιστικό Πλεονέκτημα Κόστους ή Διαφοροποίησης Δημιουργία Αξίας για την Περιοχή Φυσικοί Πόροι Τομείς Δραστηριοποίησης της Περιοχής Δεξιότητες Περιοχής ΕσωτερικόΠεριβάλλον

61 ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΥ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΟΣ 61 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ CORPORATIVE ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ (φυσικοί & ανθρώπινοι) ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ (απόθεμα γνώσης) ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΔΙΚΤΥΑ

62 ΕΜΦΑΣΗ ΣΕ  Τεχνολογική Αλλαγή  Καινοτομία  Πρόσβαση σε Δίκτυα Πληροφόρησης & Επικοινωνίας  Έρευνα & Ανάπτυξη 62 ΕΝΔΟΓΕΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΡΩΝ

63 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Boudeville, J.-R. (1966), Problems of Regional Economic Planning, University Press, Edinburgh, UK. Boudeville, J.-R.  Christaller, W. (1966), Central Places in Southern Germany, Engelwood Cliffs, N.J.: Prentice Hall.  Greenhut, M.L. (1956), Plant Location in Theory and Practice, Chapel Hill: University of North Carolina Press, USA.  Mydral, G. (1957), Rich Lands and Poor, Harper & Low, New York, USA.  Weber, A. (1909), Theory of the Location of Industries, Unive Chicago Press, Chicago, USA.  Πολύζος, Σ. (2011), Περιφερειακή Aνάπτυξη, Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ, ISBN 978-960-218-730-2, Αθήνα.  Perroux, François (1955), Note sur la Notion de Poles Croissance, Economic Appliquee, 1 & 2, pp. 307-320 (Translated by Mette Monsted, 1974).  Rostow, W.W. (1960), The Stages of Economic Growth, Cambridge University Press, UK. 63

64 ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ  Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα  Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ΕΜΠ» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού  Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους 64