ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Ρωμαϊκό Δίκαιο  Το δίκαιο είναι « η τέχνη του ορθού και του ίσου » : ius est ars boni et aequi (Celsus, 2 ος αι. μ.Χ.)  Διακρίσεις Ρωμαϊκού δικαίου:  Ius civile : το δίκαιο των ρωμαίων πολιτών  Ius gentium : «διεθνές δίκαιο»  Ius naturale: φυσικός νόμος αμετάβλητος, εφαρμόζεται σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως ιθαγένειας  Ηθική (από τον 2 ο αι. μ.Χ., χάρις στις σχολές ρητορικής)  Ουλπιανός: praecepta iuris  Honeste vivere (να ζεις έντιμα)  Alterum non laedere (να μην βλάπτεις τον άλλο)  Suum cuique tribuere (να αποδίδεις στον καθένα αυτό που του ανήκει).

Οι έννοιες του ius  H λέξη ius έχει για τους Ρωμαίους δύο έννοιες :  Α ) Το δίκαιο ( αντικειμενική έννοια )  Το σύνολο των κανόνων που έχει θέσει μια κοινωνία για να ρυθμίζει τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της  Β ) Το δικαίωμα ( υποκειμενική έννοια )  Η εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση ενός έννομου συμφέροντος

Άλλες έννοιες του ius  Η λέξη ius προσδιορίζει επίσης τον τόπο όπου ο πραίτορας ( ο άρχοντας με κατεξοχήν δικαστική αρμοδιότητα ) ασκεί τα δικαιοδοτικά του καθήκοντα  Κατά την μετακλασική περίοδο, η λέξη ius σημαίνει ακόμη το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

Ius, mos και fas  Το δίκαιο (ius) διαφέρει από το ήθος (mos)  Ήθος (mos, mores) είναι το σύνολο των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό  Πάτρια ήθη (mores maiorum) είναι οι πατρογονικές αντιλήψεις, που επέδρασαν σημαντικά στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου  Το δίκαιο (ius) διαφέρει επίσης από το όσιο (fas)  Όσιο (fas) είναι η συμπεριφορά η επιτρεπόμενη από το θείο  Ημέρες nefasti είναι οι αποφράδες ημέρες, κατά τις οποίες ο Πραίτορας δεν μπορεί να απονείμει το δίκαιο

Έθιμο (consuetudo)  Το έθιμο είναι κανόνας δικαίου που δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό, τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο

Δημόσιο και Ιδιωτικό Δίκαιο  Δημόσιο (ius publicum)  Αφορά το ρωμαϊκό λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως συνόλου  Είναι « αναγκαστικό δίκαιο » (ius cogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία  Ιδιωτικό (ius privatum)  Αφορά τα άτομα, την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους

Οι έννοιες του ius civile  Ιδιαίτερα σημαντικός όρος στο ρωμαϊκό δίκαιο, έχει δύο έννοιες :  Α ) Με την ευρεία του έννοια, ius civile είναι το δίκαιο της ρωμαϊκής πολιτείας, το οποίο εφαρμόζεται αποκλειστικά από τους Ρωμαίους πολίτες  Β ) Με τη στενή έννοια, το ius civile περιλαμβάνει τον Δωδεκάδελτο, τους νόμους (leges) και τα ψηφίσματα (plebiscita) που ψηφίζουν οι συνελεύσεις των Ρωμαίων, καθώς και τις αποφάσεις της Συγκλήτου

Ius civile και ius gentium  Με την ευρεία του έννοια, το ius civile αντιδιαστέλλεται με το ius gentium  Ius gentium είναι το « δίκαιο των εθνών », κοινό για όλους τους λαούς  Εφαρμόζεται στις σχέσεις μεταξύ Ρωμαίων και ξένων (peregrini), ή μεταξύ ξένων  Δεν είναι « διεθνές » δίκαιο, αλλά ρωμαϊκό

Ius civile και ius praetorium  Με τη στενή του έννοια, το ius civile περιλαμβάνει τους κανόνες του αρχαιότερου ρωμαϊκού δικαίου, το οποίο είναι αυστηρό και τυπικό  Αντιδιαστέλλεται με το ius praetorium  Ius praetorium ή ius honorarium είναι το νέο δίκαιο, που διαπλάθεται από τον πραίτορα, κατά την άσκηση της δικαστικής του αρμοδιότητας  Το ius praetorium είναι δίκαιο περισσότερο ευέλικτο και γι ’ αυτό αποτέλεσε την απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του Ρωμαϊκού Δικαίου

Ο ρόλος του Πραίτορα  Ο πραίτωρ είναι πολύ σημαντικός άρχοντας για την εξέλιξη του Ρωμαϊκού Δικαίου  Κατά την άσκηση της δικαστικής του εξουσίας, δημιουργεί νέο δίκαιο  Ερμηνεύει το ius civile  Βρίσκει λύσεις που παρακάμπτουν την τυπικότητα και αυστηρότητα του ius civile  Με την ερμηνεία του « βοηθά, συμπληρώνει και διορθώνει » το ius civile  Στην αρχή της θητείας του εκδίδει το Ήδικτο, όπου περιλαμβάνει τις νέες λύσεις

Η τριμερής διαίρεση του ρωμαϊκού δικαίου  Στις Εισηγήσεις του Γαΐου το ιδιωτικό δίκαιο έχει τρία σκέλη :  Δίκαιο προσώπων  Δίκαιο πραγμάτων  Αγωγές ( δικονομικοί κανόνες )  Οι σύγχρονοι Α. Κ. κολουθούν την πενταμερή διάκριση του ιδιωτικού δικαίου

Ερμηνεία του δικαίου (interpretatio)  Είναι η διανοητική διαδικασία με την οποία επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του γραπτού κανόνα δικαίου  Αρχικά ήταν έργο των Ποντιφήκων, οι οποίοι έκαναν απλώς γραμματική ερμηνεία  Από τον 3 ο αι. π. Χ. την ερμηνεία έκαναν οι πραίτορες  Από τον 1 ο αι. μ. Χ. την ερμηνεία έκαναν οι νομομομαθείς ( λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας και ρητορικής )  Βάσεις « διασταλτικής » και « συσταλτικής » ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ ’ όσο ήθελε.

Αφηρημένες νομικές έννοιες  Επιείκεια  Καλή πίστη  Ανθρωπισμού  Συμφέροντος  Αναλογία ( περιορισμένη χρήση )  Ερμηνευτικοί κανόνες ( π. χ., σε περίπτωση αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία )  Ο Ιουστινιανός απαγορεύει την ερμηνεία της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα (« αυθεντική » ερμηνεία )