4ο. Ο χριστιανικός ναός στην Ύστερη Αρχαιότητα και το Βυζάντιο: Καταβολές, ορολογία και τυπολογία Α. Ορλάνδος, Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης Ι-II, Αθήναι 1952 R. Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (ελλ. μετφ.), Αθήνα 1991 J.-B. Ward-Perkins, Constantine and the Origins of the Christian Basilica, PBSR 22 (1954) 69-90 R. Krautheimer, The Constantinian Basilica, DOP 21 (1967) 131-140 Π.Λ. Βοκοτόπουλος, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον, Θεσσαλονίκη 19922 G. Millet, L’école grecque dans l’architecture byzantine, Paris 1916

Ι. Ο χριστιανικός ναός στην Ύστερη Αρχαιότητα

Συρία, Δούρα Ευρωπός: τοπογραφικό

Συρία, Δούρα Ευρωπός: χριστιανική οικία (πριν από το 257, ίσως 231-232)

Βασικοί τύποι χριστιανικών ναών μετά το 313 Βασιλική Περίκεντρο κτίριο

Μέρη του ναού: αίθριο (atrium) και νάρθηκας (vestibulum)

Μέρη του ναού: κυρίως ναός (quadratum populi)

Τρίκλιτες και πεντάκλιτες βασιλικές

Εγκάρσιο κλίτος (ψηλό και χαμηλό)

Δικελυφωτοί ναοί – Περίκεντρα κτίρια

Ιερό βήμα Λειτουργικές κατασκευές: αγία τράπεζα

Ιερό βήμα Λειτουργικές κατασκευές: κιβώριο και εγκαίνιο

Ιερό βήμα Λειτουργικές κατασκευές: επισκοπικός θρόνος και κύκλιο

Ιερό βήμα Λειτουργικές κατασκευές: φράγμα του πρεσβυτερίου

Μέρη του ναού: κυρίως ναός Λειτουργικές κατασκευές: άμβωνας (pulpitum, ambo) 1. Με μια κλίμακα 2. Με δυο αντικριστές κλίμακες

Μέρη του ναού: κυρίως ναός Λειτουργικές κατασκευές: άμβωνας (pulpitum, ambo) 3. Ριπιδιόσχημος άμβωνας

Συριακού τύπου άμβωνας Μέρη του ναού: κυρίως ναός Λειτουργικές κατασκευές: άμβωνας Συριακού τύπου άμβωνας

Λειτουργικές κατασκευές: φιάλη Μέρη του ναού: κίθριο Λειτουργικές κατασκευές: φιάλη Ρώμη, Άγιος Πέτρος Θεσσαλονίκη, Άγιος Δημήτριος

Προσκτίσματα Vicanza, Santa Maria Mater Domini Ραβέννα, ναός Τιμίου Σταυρού Ιεροσόλυμα, Όρος των Ελαιών, βασιλική Ν κλιτύος Μήδαβα (Madaba), επισκοπικός ναός

Βαπτιστήριο Ισραήλ, Shivta, εκκλησία, Β κλίτος ΠΓΔΜ, Στόβοι (Stobi), Επισκοπική βασιλική Κόρινθος, Βασιλική Λεχαίου, βαπτιστήριο και χρισμάριο ΠΓΔΜ, Βάργαλα, Επισκοπική βασιλική

ΙΙ. Ο χριστιανικός ναός στο Βυζάντιο

Ο τρούλος επικάθεται στο μέσο του κεντρικού κλίτους Αγία Ειρήνη ( τρουλαία βασιλική), ιουστινιάνεια περίοδος (κατά T. Mathews)

Αγία Ειρήνη, β’ φάση (μετά το 741) Ο τρούλος επικάθεται σε καμάρες που φτάνουν στους εξωτερικούς μακρούς τοίχους Αγία Ειρήνη, β’ φάση (μετά το 741)

Ο τρούλος επικάθεται σε τέσσερα τόξα στο κέντρο του ναού Θεσσαλονίκη, Αγία Σοφία (α’ φάση: β’ μισό 8ου αι., β’ φάση: 840)

Ο τρούλος επικάθεται σε τέσσερα τόξα στο κέντρο του ναού

Ο τρούλος επικάθεται σε τέσσερα τόξα στο κέντρο του ναού

Ο τρούλος φέρεται μέσω καμαρών και λοφίων από τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα

Ο τρούλος φέρεται από τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός: τετρακιόνιος, σύνθετος, ημισύνθετος, δικιόνιος, δίστυλος, συνεπτυγμένος, με συνεπτυγμένο το δυτικό σκέλος, τετράστυλος σύνθετος σταυροειδής ημισύνθετος σταυροειδής δικιόνιος σταυροειδής απλός τετρακιόνιος με συνεπτυγμένο το δυτικό σκέλος συνεπτυγμένος σταυροειδής τετράστυλος

Ο τρούλος φέρεται από τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα Ο σύνθετος εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο της Κωνσταντινούπολης: καθολικό μονής Μυρελαίου (10ος αι.) και παρεκκλήσιο μονής Παμμακαρίστου (14ος αι.)

Ο τρούλος φέρεται από τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα Το περίστωο γύρω από τον εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό: η περίπτωση των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης (1310-1314)

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, συγκρότημα καθολικού

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, συγκρότημα καθολικού

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, ναός Παναγίας (σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος)

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, καθολικό (σύνθετος οκταγωνικός ναός)

Πώς προέκυψε ο σύνθετος οκταγωνικός ναός;

Χίος, Νέα Μονή (μέσα 11ου αι.) (απλός οκταγωνικός ναός)

Πώς προέκυψε ο απλός ακταγωνικός ναός;

Πύλη Τρικάλων, ναός της Πόρτα-Παναγιάς (1283)

Σταυρεπίστεγος ναός

Σταυρεπίστεγος ναός

Μυστράς, μονή Βροντοχίου, Αφεντικό (1300-1310) Ο «μικτός» τύπος του Μυστρά Μυστράς, μονή Βροντοχίου, Αφεντικό (1300-1310)

Μέρη του ναού και λειτουργικές κατασκευές (αγία τράπεζα, κιβώριο, τέμπλο, άμβωνας) Μονή Οσίου Λουκά, καθολικό, άποψη του τέμπλου Καλαμπάκα, ναός Κοίμησης Θεοτόκου, άμβωνας